ەلباسىمىزدىڭ «نۇرلى جول - بولاشاققا باستار جول» اتتى جاڭا جولداۋىنىڭ بۇرىنعى جولداۋلارعا قاراعاندا ەرەكشەلىگى كوپ: بىرىنشىدەن، ادەتتەگىدەي، قىس ايلارىندا ەمەس، قارا كۇزگى قاراشادا، ۇيرەنشىكتى مەرزىمنەن بۇرىن جاريالاندى. ەكىنشىدەن، جاڭا جولداۋدا ناقتى ءىس-ارەكەت جاساۋعا باسا نازار اۋدارىلعان، ياعني، «نۇرلى جول» بۇكىل الەمدى دەندەگەن داعدارىستىڭ اسەرىنەن بولاتىن زارداپتارعا توتەپ بەرۋگە باعىتتالعان ءىس-شارالار كەشەنىن قامتيتىن جالپىۇلتتىق دامۋ جوسپارىنا اينالىپ وتىر. ۇشىنشىدەن، جاڭا جولداۋدىڭ الدىعا قويىپ وتىرعان ماقسات-مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋعا ۇلتتىق قوردان قىرۋار قارجى ءبولىنۋى. بيىل جىل باسىندا ەل ەكونوميكاسىن قولداۋعا 1 تريلليون تەڭگە ءبولىنىپ، ونىڭ جارتىسى ءبىرىنشى ترانشپەن قاجەتكە جاراتىلعانى بەلگىلى. جولداۋدا وسى قارجىنىڭ قالعان بولىگى، ياعني، 500 ملرد. تەڭگە مىناداي ماڭىزدى بەس باعىتقا جۇمسالاتىنى كورسەتىلدى: 1) شاعىن جانە ورتا بيزنەستى جەڭىلدىكپەن نەسيەلەۋگە – 100 ملرد. تەڭگە; 2) بانك سەكتورىن جاقسارتۋعا – 250 ملرد. تەڭگە; 3) ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتاردى دامىتۋعا، اتاپ ايتساق، «قورعاس-شىعىس قاقپاسى» مەن اتىراۋ جانە تاراز قالالارىندا «ۇلتتىق يندۋستريالىق مۇناي حيميا تەحنوپاركتەرىن» دامىتۋعا 81 ملرد. تەڭگە; 4) ەكسپو-2017 كورمە كەشەنىن نەسيەلەۋگە بۇرىن بولىنگەن 25 ملرد. تەڭگەدەن بولەك تاعى دا 40 ملرد. تەڭگە; 5) استانا اۋەجايىن جاڭعىرتۋعا 29 ملرد. تەڭگە بولىنبەك.

بۇعان قوسا، ەلباسىمىز ءوز جولداۋىندا 2015-2017 جىلدار كەزەڭىندە «نۇرلى جول» ەكونوميكالىق دامۋ جوسپارىنا ۇلتتىق قوردان جىل سايىن 3 ملرد. دوللاردان بولىنەتىنىن جەتكىزدى. اسىرەسە، كولىك-كوممۋنيكاتسيا سالاسىن دامىتۋعا ۇلتتىق ماڭىزعا يە ەرەكشە باسىمدىق بەرىلىپ وتىر. كەزىندە، 1929-1933 جىلدارى اقش-تا بولعان «ۇلى دەپرەسسيا» كەزەڭىندە دە وسىنداي شەشىم قابىلدانعان. «ۇلى دەپرەسسيا» داعدارىسى اسقىنىپ تۇرعان ساتتە، 32-ءشى اقش پرەزيدەنتى فرانكلين دەلانو رۋزۆەلت حايۋەي (highway), ياعني، جوعارى جىلدامدىقپەن جۇرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن داڭعىل جولدار مەن الەمدە تەڭدەسى جوق كوپىرلەر سالۋدى قولعا العانى تاريحتان بەلگىلى. باستاپقىدا پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىن امەريكاندىقتار دۇرىس تۇسىنبەي، ونىڭ باستاماسى قاتتى سىنعا ۇشىراعان ەكەن. سول كەزدەگى امەريكاندىق قوعامدا «داعدارىس كەزىندە جول سالعانى نەسى؟» دەگەن سۇراقتار مەن نارازىلىقتار كوپ بولىپتى. بىراق ف. رۋزۆەلتتىڭ جاڭا كۋرسى (New Deal) ءوزىنىڭ دۇرىس باعىتتى تاڭداعانىن دالەلدەدى، جول قۇرىلىسىنا ميلليونداعان امەريكاندىقتار تارتىلىپ، جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى كۇرت تومەندەدى. جول جانە كوپىر قۇرىلىسى ەكونوميكا دامۋىنا مۋلتيپليكاتيۆتىك اسەر بەرىپ، جول سالۋعا ەكونوميكانىڭ كوپتەگەن سالالارى تارتىلدى، ينفراقۇرىلىم دامىدى. ناتيجەسىندە، جالپى امەريكاندىق جوباعا اينالعان جول-كولىك سالاسىن دامىتۋ ۇلى ەكونوميكالىق داعدارىستان شىعۋعا يگى ىقپال ەتتى. سوندىقتان دا، اقش تاريحي تاجىريبەسىنەن ساباق الۋىمىزعا بولادى. قانداي جول بولسىن، تەمىر جول ما، اۆتو جولدار ما ءبارىبىر، جول قۇرىلىسى - قارجى-قاراجاتتىڭ تەك قانا ءىرى قالالاردا شوعىرلانىپ قالۋىنا جول بەرمەيتىن، اۋىل-ايماقتاردى قامتيتىن، جالپى ۇلتتىق قۇرىلىس سيپاتىنا يە ەكونوميكا سالاسى بولىپ تابىلادى. بۇل وتە كوپ جۇمىس قولىن قاجەت ەتەتىن سالا بولعاندىقتان، مىڭداعان قازاقستاندىقتى جۇمىسپەن قامتىپ قانا قويماي، قارجى رەسۋرستارىنىڭ ەل اۋماعىنا بىركەلكى تاراۋىنا دا كەڭ مۇمكىندىكتەر بەرەدى. ەلباسىمىز استانا مەن ەل وڭىرلەرىن قوساتىن «نۇرلى جولدىڭ» قۇرىلىسىن جۇرەكتەن تاراعان قان تامىرلارىمەن سالىستىرۋى تەگىن ەمەس. جول – ەكونوميكانىڭ كۇرە تامىرى. جول مەن كوپىر سالۋ ءوزىن-ءوزى تولىق اقتايتىن ءارى شاريعاتتاعى ساۋاپتى دا بەرەكەلى ءىس سانالادى.

جاڭا جولداۋدا قازاقستانداعى تولعاعى جەتكەن وزەكتى پروبلەمالار دا ءوزىنىڭ شەشىمىن تاباتىنى ايتىلعان: 1) تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىن جاڭعىرتۋعا 200 ملرد. تەڭگە، قوسىمشا قارجىلاندىرۋ كوزدەرىنەن 100 ملرد. تەڭگە; 2) 2015-2016 جىلدارعا جالعا بەرىلەتىن تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا 180 ملرد. تەڭگە; 3) مەكتەپتەر سالۋعا 70 ملرد. تەڭگە، بالاباقشا قۇرىلىسىنا 20 ملرد. تەڭگە; 4) ەلىمىزدىڭ ون جوعارى وقۋ ورىندارىندا عىلىم مەن ءوندىرىستىڭ بايلانىسىن نىعايتۋعا 10 ملرد. تەڭگە; 5) شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا ايقىن باسىمدىق بەرىپ، جوعارىدا كورسەتىلگەن سومادان بولەك، ازيا دامۋ بانكى، ەۋروپالىق قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى، الەمدىك بانكى سياقتى قارجى ينستيتۋتتارىنان الىناتىن 155 ملرد. تەڭگە نەسيە جەلىسىن ءتيىمدى پايدالانۋ مىندەتى قويىلىپ وتىر.

سونىمەن قاتار، جولداۋ اياسىندا ەلباسى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ دىڭگەگى بولىپ تابىلاتىن ينفراقۇرىلىمدىق دامۋدىڭ بەسجىلدىق جوسپارىن جاريالادى. بۇل جوسپاردى جۇزەگە اسىرۋعا جۇزدەن استام شەتەلدىك كومپانيالار قاتىسۋعا ىنتا بىلدىرگەن، ناتيجەسىندە 6 تريلليون تەنگە ينۆەستيتسيا قۇيىلماق (ونىڭ 15 پايىزى قازاقستان ۇلەسى).

ەندىگى ماسەلە – وسى بولىنگەلى وتىرعان قىرۋار قارجى-قاراجاتتى شاشاۋ شىعارماي، تالان-تاراجعا سالماي جەتەتىن جەرىنە دەيىن جەتكىزۋ. ەلباسىمىز دا جۇمسالاتىن قارجىنىڭ قايدا كەتكەنى قاتاڭ قاداعالاناتىنىن، ءبىر تيىنىنا دەيىن قايدا كەتكەنى سۇرالاتىنىن قاداپ تۇرىپ ايتتى. «نۇر وتان» پارتياسى تاراپىنان قوسىمشا باقىلاۋ جاسالاتىنى كورسەتىلگەن. وسى جەردە مىناداي ماسەلەگە نازار اۋدارعانىمىز ءجون سياقتى: جولداۋدا كورسەتىلگەن ماقسات-مىندەتتەردىڭ ورىندالۋىنا، قارجى-قاراجاتتىڭ ورىن-ورنىمەن جۇمسالۋىنا تەك قانا ءبىر پارتيا جاۋاپتى دەپ تۇسىنبەۋىمىز كەرەك. قازاقستاننىڭ دامۋى جاڭعىز ەلباسىنا، نەمەسە، «نۇر وتان» پارتياسىنا عانا كەرەك ەمەس قوي، دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا كىرىپ، باقۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ بارشا قازاقستاندىقتارعا قاجەت. سول ءۇشىن دە، بارلىق ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارى تىزە قوسىپ، بۇكىل حالىق بولىپ قاداعالاۋدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. جولداۋدى جۇزەگە اسىرۋعا بولىنگەن وراسان زور قارجى-قاراجاتتىڭ ىسكە جاراتىلۋىنا جالپى حالىقتىق باقىلاۋ جاسالاتىن بولسا، بەرەكە دە بولادى، جەمقورلىقتى دا اۋىزدىقتاي الامىز.

جالپى، جاڭا جولداۋدا جوسپارلانىپ وتىرعان ماقسات-مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋ ەلدەگى ساياسي تۇراقتىلىق پەن قوعامدىق كەلىسىمگە تىكەلەي بايلانىستى. مۇنى ەلباسىمىز ەرەكشە اتاپ كورسەتتى. ءاربىر قازاقستاندىق ازامات وسى اقيقاتتى سانالى تۇردە ۇعىنسا عانا جۇمىلعان جۇدىرىقتاي بولىپ، ء«بىز - قازاقستان ازاماتىمىز، قازاقستاندىق حالىقپىز» دەپ، بىرىگىپ ءىس-قيمىل جاسايدى، بەيبىت ەلدە بىرگە ءوسىپ-ونەدى. مەملەكەت حالقىنىڭ يدەنتيفيكاتسياسى دۇرىس بولسا عانا قوعامدىق كەلىسىم ورناپ، ساياسي تۇراقتىلىققا قول جەتكىزۋگە بولادى. ياعني، ەل ازاماتتارى شىعۋ تەكتەرىنىڭ قانداي ەكەنىنە قاراماستان (ۇلتى، ءدىنى، جىنىسى، الەۋمەتتىك جاعدايى ت.ب.) وزدەرىنىڭ تاعدىرلارىن تۇرىپ جاتقان مەملەكەت پەن سول مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاپ وتىرعان ءتول (تيتۋلدى) ۇلتتىڭ تاعدىرىمەن تىكەلەي بايلانىستىرىپ، ازاماتتىق سانا-سەزىممەن ءوزىن ءوزى ايقىنداۋى ءتيىس. ەگەمەندىك پەن مەملەكەتتىلىك سوندا عانا نىعايادى، ەل حالقىندا ءوزارا سەنىمدىلىك پەن وتانشىلدىق سەزىمى ارتا تۇسەدى. قازىرگى الماعايىپ زاماندا تار ۇلتتىق مۇددەنى ىسىرىپ قويىپ، جالپىۇلتتىق مۇددەنى، ازاماتتىق سانا-سەزىم مەن حالىقتىق ۇستانىمدى، ۇلتتىق يدەيا مەن مەملەكەتشىل يدەولوگيانى دامىتقان ەل عانا ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ەگەمەندىگىن، تەرريتوريالىق تۇتاستىعى مەن كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىسىن ساقتاۋعا قابىلەتتى. حالقىنىڭ اۋىزبىرشىلىگى بار، ىنتىماعى جاراسقان بىرەگەي ەل عانا تەرروريزم، ەكسترەميزم، اگرەسسيا، ەكسپانسيا، عالامدانۋ، داعدارىس سياقتى تولىپ جاتقان جاھاندىق سيپاتتاعى قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ بارىنە توتەپ بەرە الادى.

مۇساتاەۆ س.ش. – ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz