«قىس ارتىندا كوكتەم بار» اتتى بۇل كىتاپ حح عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى قىتايدا بولعان مادەني رەۆوليۋتسيا كەزىندە قۇقىقتىق تۇرعىدان ەشقانداي نەگىزسىز سۇرگىنگە ۇشىراعان، ءسويتىپ جيىرما جاسىندا تۇرمەگە ءتۇسىپ، ءومىرىنىڭ 17 جىلىن اباقتىدا وتكىزگەن قازاق جىگىتى جۇمابەك وسەرۇلىنىڭ ايانىشتى تاعدىرىن باياندايتىن ومىردەرەكتىك ەستەلىك.

كىتاپتى وقي وتىرىپ وتكەن عاسىردا وتارلىق بۇعاۋداعى قازاق حالقىنىڭ باسىنان كەشىرگەن قاسىرەتتى تاريحتىڭ كۋاسى بولىپ، كەڭەستەر وداعى قۇرامىنداعى قازاقستان جەرىندە جانە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندە ورىن العان قاندى وقيعالاردىڭ ورتاسىندا جۇرگەندەي اسەر الاسىز.

رەسپوندەنتتىڭ اكە-شەشەسى اعايىن-تۋعاندارىمەن بىرگە شىعىس قازاقستاننىڭ زايسان اۋدانىنان 1928 جىلى كەڭەستىك بيلىك تاراپىنان كورسەتىلگەن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ كەزىندەگى زورلىق-زومبىلىققا شىداي الماي، كورشى قىتاي ەلىنە باس ساۋعالاي قاشادى. شەكارادان وتەردە كوپتەگەن تۋىستارىنان جانە بارلىق مالدارىنان ايىرىلادى. امان قالعاندارى قىتاي قازاقتارىنىڭ اراسىنا بارىپ پانالايدى. 1939 جىلى 7-ءشى قاراشادا جۇمابەك وسەرۇلى ومىرگە كەلەدى.

1949 جىلى باستاۋىش مەكتەپكە بارىپ، ونى بىتىرگەن سوڭ التاي قالاسىندا ورتا مەكتەپتە ءبىلىمىن جالعاستىرادى. كوزى اشىق جىگىت جەرگىلىكتى حالىق ۇكىمەتى مەكەمەسىندە قىزمەت ىستەي ءجۇرىپ، وزىندەي وقىعان زيالى جاستارمەن پىكىرلەس بولىپ، مادەني رەۆوليۋتسيا اكەلگەن كەلەڭسىزدىكتەردىڭ سالدارىنان ەلدىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتاردى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ءۇن كوتەرىپ، جەرگىلىكتى بيلىكتى سىناپ، جوعارىعا ارىز جازادى. بۇل كەزدە مادەني رەۆوليۋتسيا تۋدىرعان زور سەكىرىس ساياساتى سالدارىنان قىتايدا اشتىق بولىپ، ەل ەكونوميكاسى كۇيزەلىسكە ۇشىراعان حالدە بولدى. ءبىر كەزدەرى اكە-شەشەسى قاشىپ قۇتىلماق بولعان 1928 جىلعى كەڭەس ەلىندەگى سولاقاي ساياسات تۋدىرعان زۇلمات 1958 جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكسىندا اسقان جاۋىزدىقپەن قايتالانىپ، 1962 جىلى ەركىن ويلى جۇمابەك وسەرۇلى ءبىر اۋىز ءسوزى ءۇشىن ونىڭ قۇربانى بولادى.

مال-مۇلكى تالانىپ، وزدەرىنىڭ باسىنا قاۋىپ تونگەن قابا اۋدانىنىڭ 500-گە جۋىق قازاقتارى 1958-62 جىلدارى كوتەرىلىسكە شىعادى. بىراق كوتەرىلىس اياۋسىز باسىپ جانشىلادى. ولتىرگەنىن ءولتىرىپ، ءتىرى قالعاندارىن تۇرمەگە جابادى.

جۇمابەك وسەرۇلى بۇل كوتەرىلىسكە قاتىسپاسا دا ادىلەتسىزدىككە قارسى كوزقاراستا بولادى.  ول ءوزىنىڭ تەرگەۋ كەزىندە بەرگەن جاۋابىندا: «مەن بولاشاققا سەنەمىن، ۇلتتار ىنتىماعىن سۇيەمىن. ۇلتارالىق ارازدىقتىڭ باستى سەبەبى ءبىر ۇلتتىڭ ءبىر ۇلتتى كەمسىتۋى بولىپ تابىلادى. ال، ءوز ۇلتىم، قازاق حالقى تۋرالى ايتار بولسام، ونىڭ ءبىرتۇتاس رەسپۋبليكا بولۋ ارمانى مەنىڭشە ەشكىمدى تاڭداندىرماۋعا ءتيىستى»، – دەپ اشىق پىكىر بىلدىرەدى. وسى ءسوزى ءۇشىن 1962 جىلى ايىپتى دەپ تانىلىپ، اباقتىعا اتتاندىرىلادى. 1972 جىلدىڭ قازانىندا ساياساتتاعى جىلىمىق اسەرىنەن پارتيالىق راقىمشىلىق جاريالانىپ تۇرمەدەن شارتتى تۇردە سىرتقا شىعارىلادى. مال باعىپ، ەگىن ەگىپ ەڭبەكپەن جازاسىن وتەيدى. قۇقىعى شەكتەلىپ، ايداۋدا بولادى. 1979 جىلى مۇلدەم بوساپ شىعادى. ءسويتىپ ول ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىن 1981 جىلى اقتالادى. وسىدان كەيىن ەل قاتارلى ءومىر ءسۇرىپ، ۇيلەنىپ بالا ءسۇيىپ، ۇستازدىق قىزمەتىن جالعاستىرادى. 2000 جىلى اتاجۇرت قازاقستانعا كەلەدى. تاۋەلسىز وتانعا ورالعان ساتىندەگى كوڭىل-كۇيىن ول: «ۇرپاعىڭدى الىپ كەلدىم، اتامەكەن!»، – دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن بىلدىرەدى.

وسىنىڭ ءبارى جۇمابەك وسەرۇلىنىڭ اسقاق رۋحتى، جىگەرى جاسىماعان، ەلىن، جەرىن سۇيگەن ۇلتجاندى ادام ەكەندىگىن اڭعارتسا كەرەك. ول سونىمەن بىرگە اباقتى ازابىنىڭ سان قيلى قورلىعىنا مويىماي، ادامي قاسيەتتەرىن جوعالتپاي، نەشە ءتۇرلى ەرلىك ۇلگىسىن كورسەتكەن ۇيعىر، دۇنگەن، قىتاي، ورىس دوستارىنىڭ قانداي بولعاندىعىن، ينتەرناتسيوناليستىك كوزقاراسپەن سيپاتتاپ بەرەدى.

كىتاپ اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى «ايتىلعان تاريح» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىندا دايارلاندى. جۇمابەك وسەرۇلىنان سۇحبات العان ورتالىقتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ءاليا بولاتحان، جۇمەكەڭنىڭ ماگيسترانتتارمەن كەزدەسۋىن ۇيىمداستىرعان ت.ع.ك شامەك تىلەۋباەۆ.

«ايتىلعان تاريح» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، ت.ع.د.، م.ق.قويگەلديەۆ

Abai.kz