فوتو: vk.com

قازىر الەمدىك مەملەكەتتەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا بولسىن، ادامداردىڭ اراسىندا بولسىن اجەپتاۋىر كەلەلى ماسەلەگە اينالعان تاقىرىپ – ءدىن. سونىڭ ىشىندە يسلام ءدىنى دە ءجيى اتالاتىن تاقىرىپقا اينالدى. وسى ءدىن سالاسىنداعى جاندانۋ تاۋەلسىزدىگىن الا سالىسىمەن قازاقستانعا دا جەتتى. ءتىپتى قازىر قوعامىنىڭ ءجيى تالقىلايتىن تاقىرىبىنا اينالدى. العاشقى جىلداردا تاربيە، رۋحانيات، يماندىلىق نەگىزى سانالعان ءدىن، كەيىنگى جىلداردى كوڭىلدە كۇدىك ۇيالاتىپ، كۇماندانا قارايتىن، كوپ ادامدار اۋلاق ءجۇرۋدى دۇرىس سانايتىن قورقىنىشتى قاراڭعىلىق سياقتى تانىلا باستادى. بۇل ءالى دە بولسا ءدىننىڭ مازمۇنىن تۇسىنۋگە اسىقپايتىن، وزدەرىن ەشبىر قاعيداعا تاۋەلدى سانامايتىن ادامداردىڭ ۇستانىمدارى. دەگەنمەن، وسى كۇدىكتى تۋدىرعان، سول ادامدارداعى كوپتەگەن ءشۇبالى كوزقاراستاردىڭ شىعۋىنا نەگىز بولعان وسى ءدىن توڭىرەگىندە جۇرگەن نە ونى بەتقالقا ەتكەندەردىڭ وزدەرى. اركىمنىڭ ءدىن تۋرالى ايتارى بار بولىپ شىقتى. سوندا قارا حالىق جالپى ءدىننىڭ مازمۇنىن، جوعارى قۇندىلىقتارىن تالداپ جاتىر دەيسىز بە؟! جوق، ءدىننىڭ كەيبىر تالاپتارى نەمەسە قازاقتىڭ داستۇرىنە ساي نە ساي ەمەستىگى ماسەلەسىن تالاسىپ ءجۇر. بۇل تالاستى كىم باستادى؟!

بۇعان بىرىنشىدەن، ءارتۇرلى سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ءدىني قۇندىلىقتاردان الىستاپ، ءدىن ماسەلەسىندە اق-پەن قارانى اجىراتا الماس حالگە جەتۋى بولسا، ەكىنشىسى ءبىز ەلەستەتكەن، ۇلكەندەر دارىپتەگەن، قىسقاسى ءبىز ويلاعان فورماسىنان باسقاشا ۇستانىمداردىڭ ءدىن اتىنان جارىققا شىعۋى بولدى. وسى وتپەلى زاماندا، ءدىني قۇندىلىقتار الىس، جاقىن شەت ەلدەردەگى مۇسىلماندار تاراپىنان قاتتى قولداۋمەن تارالا باستاعاندىقتان، ءمانى دە فورماسى دا سول ەلدەردەگىدەي بولىپ كەلدى. كەيبىرى ءتىپتى دەمەك ءبىز بۇرىن يسلامدى بىلمەپپىز، دۇرىس تۇسىنبەپپىز دەپ جار سالسا، ءبىرى جوق ءبىز دە مۇسىلمان بولعامىز بىراق، بىزدەگى مۇسىلماندىق بۇل ەمەس بولاتىن دەپ قارسى شىقتى.

سونداعى داۋ تۋدىرعان كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى قىزداردىڭ كيىمى، سونىڭ ىشىندەگى ورامالى بولدى. ءبىز، حالىق رەتىندە قىز بالانى قۇرمەتتەپ، بەرەكەنىڭ باسى ساناپ، جات جۇرتتىق دەپ قۇرمەت تۇتاتىن حالىقپىز. ال قىزدارعا تاۋار رەتىندە قاراعان، ساۋدالاعان، ادام با ادام ەمەس پە دەپ تالاسقان حالىقتار دا بولعان. وعان قاراعاندا ءتىپتى يسلامنان دا بۇرىن، بىزدە قىز بالانىڭ، انانىڭ ورنى ايقىندالعان بولاتىن. سوندىقتان قازاق حالقىندا ەر مەن ايەلدى وقشاۋلاۋ، كەلگەن قوناققا ايەلىن كورسەتپەۋ، اس-سۋدى ەركەك اكەلىپ بەرۋ دەگەن تۇسىنىك بولماعان، ءتىپتى قاجەت بولعان كەزدە قىز-كەلىنشەكتەر دە ەر ادامداردىڭ جۇمىسىن ىستەپ، اتقا ءمىنىپ تۇرمىسقا ارالاسقان. ال كەيبىر مۇسىلمان حالىقتار، ولاردىڭ بەت-اۋزىن بۇركەپ، قوعامداعى قىزمەتتەن الاستاتىپ، تەك ءۇي تۇرمىسىمەن شەكتەگەن. ارابتار، ولارمەن عاسىرلار بويى بىرگە ءومىر سۇرگەن تۇرىكتەر وسى ءداستۇردى قابىلداعان. بۇعان قاراپ وسى ەلدەردە قىلمىس، زيناقورلىق، ناپسىقۇمارلىق جوق دەسەك قاتەلەسكەن بولامىز. تەك ولاردا ءبارى جاسىرىن. اراب ەلدەرىندە ءتىپتى جەزوكشەلەردىڭ ءوزى بۇركەنىپ جۇرەدى. ەندى قازىرگى كەزدە قازاق قىزىن قالاي قابىلدايمىز؟

ارينە بۇل جەردە سىڭارجاق پىكىر ايتۋدان اۋلاقپىز. جالاڭاشتىقتىڭ دا زاردابىن از شەگىپ جاتقانىمىز جوق. الايدا، ولاردى تۇمشالاپ قويىپ تا ەركەكتەردىڭ ناپسىنەن اراشالاپ الامىز دەۋگە بولمايدى. وسى بۇركەنگەن قىزدارعا جاناشىر، ءدىندار سياقتى بولىپ قانشاماسىن بالاسىمەن زار جىلاتىپ جاتقاندار كىمدەر؟! سوندا ءدىننىڭ قالاعانى وسى ما؟! دەمەك، تەك بۇركەنۋ نە سىرتتاي ءدىندار بولىپ كورىنۋ ادامدى ادامگەرشىل ەتە المايدى. سوندا پايعامباردىڭ «اللا سەندەردىڭ تۇرلەرىڭە، كيىمدەرىڭە قارامايدى، ول سەندەردىڭ جۇرەكتەرىڭە جانە امالدارىڭا قارايدى» دەگەن ناقىلى ەسكە تۇسەدى.

جالپى ەلىمىزدە سەنىم، كيىم ەركىندىگى بار. وعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 14-بابىنىڭ 2-تارماعىنا  سايكەس،  ادامدى تەگىنە، الەۋمەتتىك، لاۋازىمدىق جانە مۇلىكتىك جاعدايىنا، جىنىسىنا، ناسىلىنە، ۇلتىنا، تىلىنە، دىنگە كوزقاراسىنا، نانىمىنا، تۇرعىلىقتى جەرىنە بايلانىستى نەمەسە كەز كەلگەن وزگە جاعداياتتارى بويىنشا ەشكىمدى ەشقانداي كەمسىتۋگە بولمايتىندىعى جونىندەگى زاڭ دالەل.

فوتو: newskaz.ru

ەندى، وسى ەلىمىزدەگى ۇلكەن تالاسقا اينالعان «حيجاپ» ماسەلەسىن قالاي شەشەمىز دەگەن سۇراق تۋادى. ءتىپتى مەن بۇل قاجەتىنەن ارتىق تالقىلاۋعا ءتۇستى دەپ ويلايمىن. قايدا بارساڭ دا الدىڭنان ءبىرىنشى ورىندا وسى سۇراق قويىلادى. ماعىناسى ەكى ءتۇرلى. ءبىرى، بۇرىن حيجاپ كيگەن نەمەسە ءالى كيىپ جۇرگەن قىزدار تاراپىنان (قولداۋ سۇراي) قويىلاتىن سۇراقتار. ياعني، دىندە حيجاپ دەگەن (ورامال) بار دەپ ايتىڭىزشى. مىنا وقۋ ورىندارىنىڭ باسشىلارى ول ماسەلەنى تۇسىنبەيدى دەگەن ماعىنادا. ەكىنشىسى، وقۋ ورنى باسشىلارى تاراپىنان قويىلادى. حيجاپ كيىپ جۇرگەن قىزداردىڭ شەشۋىنە، نە كيۋگە ىنتالى قىزداردىڭ الدىن الۋعا ىقپال جاساۋعا باعىتتالعان. وسى جەردە بۇل ماسەلەگە ءبىر جاقتى جاۋاپ بەرسەڭ، نە دىننەن بەزگەن بولاسىڭ، نە داستۇردەن، بيلىكتەن بەزگەن بولاسىڭ.

بىرىنشىدەن، كوبىنەسە جالپى كەز-كەلگەن ءدىننىڭ وزىندىك كيىم شارتتارى، بار. سونىڭ ىشىندە ءدىنىمىز يسلامدا دا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ادامنىڭ كيىمىنە كوڭىل بولىنەدى. بۇل اۋرەت جەرلەردىڭ جابىلۋى. ول ءار حالىقتىڭ سالتىمەن، دۇنيەتانىمىمەن وزگەرۋى دە مۇمكىن. بىراق ءدىننىڭ شارتتارىنا ساي كەلگەن جاعدايدا ەش كەدەرگى جوق. سوندىقتان حيجاپ ماسەلەسى (فورماسى) العاشقى كەزدە شەت ەلدەگى مۇسىلمانداردان ۇلگى الىنعاندىقتان ول حالىق اراسىندا قابىلدانا قويمادى دەۋگە بولادى.

ەكىنشىدەن، يسلامنىڭ كەلۋ كەزەڭىنەن مىسال بەرەمىز. ءدىن كەلە سالىپ كيىم ماسەلەسىن كوتەرگەن جوق. الدىمەن يمان ماسەلەسى ۋاعىزدالدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە ءالى يمان شارتتارى تولىق ورىندالىپ جاتقان جوق. سوندىقتان الدىمەن يمان ماسەلەسىن تولىقتىرۋ كەرەك.

ۇشىنشىدەن، مەكتەپ نە وقۋ ورىندارىندا قانداي دا ءدىني ەرەكشەلىكتەرگە رۇقسات بەرىلمەگەندىكتەن سول وقۋ ورنىنىڭ ىشكى شارتىنا بايلانىستى كيىنۋ مىندەت. سوندىقتان كيىنۋ مىندەتى مەن ءبىلىم الۋ پارىزى قاتار كەلگەن كەزدە قاي پارىزدى تاڭدايمىز؟ دەگەن ماسەلە ارقىلى باسشىعا باعىنۋ تۇرعىسىنان بەكىتىلگەن كيىمدى كيۋدى ۇسىنامىز. سونىڭ ىشىندە قاپ-قارا كيىنۋ دە ءبىزدىڭ دۇنيەتانىم مەن سالتقا جات. بۇل ءبىزدىڭ ادامداردى قورقىتىپ جاتىر. ال ءدىننىڭ ميسسياسى سۇيىنشىلەۋ، جەڭىلدەتۋ.

جالپى مۇنداي تۇجىرىم جاساۋىمىزدىڭ سەبەبى نە؟ قازاق قىزىن وراپ، ۇيدەن شىعارماي وتىرعىزىپ قويساق ەل تۇزەلە مە؟ مۇمكىن بالا تاربيەسىندە بەلگىلى جەتىستىكتەرگە جەتەمىز. بىراق ول ءۇشىن ۇيدە وتىرعان انانىڭ ساۋاتتى بولۋى شارت. ويتكەنى ساۋاتسىزدىق، حالىقتى ودان بەتەر اداستىرادى. قازىرگى اراب الەمىندەگى قايشىلىقتاردىڭ ەڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى، حالىقتىڭ ساۋاتسىزدىعى، ارتتا قالعاندىعى دەۋگە بولادى.

سوندىقتان كىم قالاي دەسە دە نيكاپ، نە قارا جامىلۋ، ايەل زاتىن وقشاۋلاۋ تەك كەيبىر حالىقتاردىڭ داستۇرىنە نەگىزدەلگەن. وعان ول جەردەگى كليماتتىق ەرەكشەلىك، بۇرىننان جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇر سەبەپ بولعان. مىسالى، كوپتەگەن سۇننەتتەردىڭ ءبىرى سالدە تاعۋ. وسى حالىق نەگە سالدە ماسەلەسىن داۋعا اينالدىرمايدى. الگى دىندارسىماقتار نەگە جاپپاي سالدە تاقپايدى؟! دەمەك، سالدەنى حيندۋلار دا، يسلامنان بۇرىنعى اراپتار دا كيگەنىن ولار جاقسى بىلەدى. سوعان قاراعاندا ءاربىر حالىقتىڭ ءدىننىڭ جالپىلاما تالاپتارىنان شىقپاي كيىنۋگە مۇمكىندىگى بار.

كەڭشىلىك تىشقان، ءدىنتانۋشى عالىم

ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى

 ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz