قۇداي دەگەن كىسى بولۋ ازدىق ەتەدى
پايدا ويلاما، ار ويلا.
اباي.
كەي-كەيدە قولعا قالام الاسىڭ، زەرىككەندىكتەن ەمەس، ءار قازاقتىڭ ار-نامىسى ويانسا، بارشامىز جاماننان جيىركەنسەك، ايىقساق دەيسىڭ عوي باياعى. تاياۋدا ءبىر جۋرناليست ازامات قازاققا ءتىل تيگىزگەندى دوعارايىقشى دەپ ءوتىنىپتى. ءپالى. تەرەڭ وي قادىرسىز قازىر. «قايراتتان، سىلكىن!» دەپ وياتار ماسا ىزىلى ءالسىز. ۇلتتىڭ ءوزىن ءوزى قۇرمەتتەۋ دەڭگەيى تىم تومەن. تاعى تاعىلار. سوندا قالاي؟ بولۋ يا بولماۋدىڭ سىزىعىندا تۇرساق تا، بورىكتى اسپانعا اتا بەرۋ كەرەك پە؟!
قاشان ورىندى سىن ارتىقتىق ەتكەن. ءار ەل ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىماۋشى ما ەدى، ونىڭ الەۋمەتتىك دەرتىنە، ءمىن، كەمشىنىنە وزگە جۇرت پىسقىرسىن با. ء سوز جوق، كەسەلگە دياگنوز قويۋ، ونىڭ الدىن وراۋ قاجەتتىلىك. قاسيەتتىلىك دەگەن وسى، بالكىم. مىنە، تومەندە كوپشىلىكتىڭ ىقىلاسىن «ار-ۇيات» ۇعىمىنا بۇرۋىمىزعا ويتۇرتكى وسىلار بولدى.
«ادامزاتتى ماحابباتپەن جاراتقان» ءبىر ءتاڭىرى بەرگەن ءادىل قازى بار. ول - ار-ۇجدانىمىز. ونىڭ امبەباپ سيپاتى (ار-ۇيات، ار-يمان، ار-ادىلەت، ار-نامىس، ار-ينابات ت.س.س.) سودان. ادامي قاسيەت، سىرلى سەزىم ەسىگىنە كىلتىن تابۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ادەتىمىزشە اۋليەمىز - قۇنانبايدىڭ ابايىنا جۇگىنبەكپىز.
مەنىڭ سىرىم، جىگىتتەر، ەمەس وڭاي،
ەشكىمنىڭ ورتاعى جوق، ءجۇرسىن بىلاي!
نەنى ءسۇيدىم، دۇنيەدە نەدەن كۇيدىم،
قازىسى ونىڭ - ارىم مەن ءبىر-اق قۇداي! (1897).
سوڭعى جولعا زەر سالايىق، ىشتەگى قازى: ار جانە يمان ەكەن. بۇلار ەگىز ۇعىمدار. يمان، بارشاعا ايان، ءبىر قۇدايعا سەنۋ جانە مويىنسۇنۋ. ول - مەيىرىم مەن ادىلەتتىڭ قاينارى. ال، ار مىندەتى نە؟ ار ءىسى - جاقسى مەن جاماندى ايىرۋ. تالداڭقىراپ ايتار بولساق، قۇداي دەگەن كىسى بولۋ ازدىق ەتەدى، بۇل دۇنيە مەن اقيرەتتى، اق پەن قارانى، ادىلەت پەن قياناتتى ايىرا ءبىل! ايىرا بىلمەۋ – ارسىزدىق كوزى. وندايدىڭ «يمانىن تۇگەل دەۋگە اۋزىم بارماس» دەيدى اباي.
وزدەرىڭىز دە بايقاپ وتىرسىزدار، حاكىمنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ ءوزى-اق تۇيدەك-تۇيدەك يدەيالار كومبەسى. تالداۋىمىزدان شىعار قورىتىندى ءتۇيىن: ادام جۇرەگىنىڭ ايناسى - يمانى، تارازىسى - ار.
ار تۋرالى پايىمدى بەكىتە تۇسۋگە ابايدان تاعى ءبىر مىسال الايىق.
قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم،
ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ.
جاقسى مەن جاماندى ايىرمادىڭ،
ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ ەندى ەكى ۇرتىڭ.
ايگىلى ولەڭ 1886 جىلعى دەپ قاتە بەلگىلەنىپ ءجۇر. شىعارما ابايدىڭ 1885 جىلدىڭ مامىر ايىنداعى قارامولا سەزىنەن العان اسەرىنەن تۋىلعان (تاپ سول كۇندەرى «بيلەر ەرەجەسىن» جازعان اباي العاش رەت ءوزىن ءيسى قازاققا جول كورسەتكەن رۋحاني ۇستاز رەتىندە سەزىنگەن بولاتىن). جارايدى، ولەڭنىڭ جازىلۋ ۋاقىتى ءوز الدىنا تاقىرىپ. مەنىڭ نازار اۋدارماعىم - «جاقسى مەن جاماندى ايىرمادىڭ» دەگەن ءۇشىنشى جول. باقساق، بۇل ابايدىڭ ۇلت مىنەزىن تەكسەرەتىن باستى ءتاسىلى. دارىگەردىڭ اۋىرۋ ادامعا قوياتىن دياگنوزى ەسەپتى.
ءسويتىپ، اباي قالىڭ ەلى قازاعىنا «ەڭ اۋەلى جاقسى مەن جاماندى ايىرىپ ال، ىشتەگى قازىنى تىڭدا، سونى ۇيرەن» دەگەن ەكەن (اقىل-كەڭەس قاراڭعىلىق تۇنەگى مەن بوداندىق بۇعاۋى قوس وكپەدەن قىسقان سىناقتى كەزەڭدە بەرىلگەن).
جاماندىق - ارسىزدىقتا، ارسىزدى قۇداي اتادى. جاقسىلىق - ار ويلاۋدا، ارلى ادامدى قۇداي سۇيەدى. ايداي ايقىن وسى اقيقاتتى ايتا، ايتا شارشاعان اباي 1891 جىلعى «مەنسىنبەۋشى ەدىم ناداندى» ولەڭىندە «مەن - قاجىعان، ارىقپىن»، ويتكەنى، «كونبەدى ەشكىم سوزىمە» دەگەن عوي. «كەلدىك تالاي جەرگە ەندى» ولەڭىندە دە سول كۇيزەلىس:
ازەلدە ءتاڭىرىم سورلى ەتتى،
ارسىز ەلمەن اۋرە ەتتى.
جالعىز ۇيدە كۇڭىرەنتتى،
تاعدىرعا بىلدىك كونگەندى (1890).
بىراق اقىن ەلدى حات تانىمادىڭ دەپ جازعىرۋدان اۋلاق. كىم ءسوز ۇقپاس تاس كەرەڭ بولسا، جاقسى، جاماندى ايىرا الماس كورسوقىر بولسا، حاس ناداندىق سول. اباي شىعارماشىلىعىندا «ارسىز ەل» مەن «نادان ەل» سينونيم. ولار ەسسىزدىككە ۇرىنۋ، رۋحاني قۇلدىراۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
سونىمەن، ار ويلانۋ نەگە قاجەت؟ وعان ءۇش ءتۇرلى ءۋاجىمدى ايتايىن.
«...نادان ەل قۋانباس نارسەگە قۋانادى، جانە قۋانعاندا نە ايتىپ، نە قويعانىن، نە قىلعانىن ءوزى بىلمەي، ەسى شىعىپ، ءبىر ءتۇرلى ماستىققا كەز بولىپ كەتەدى. جانە ۇيالماس نارسەدەن ۇيالادى، ۇيالارلىق نارسەدەن ۇيالمايدى» (26-ءسوز) دەيدى حالقىنىڭ نامىسىن قايراپ قايران بابا.
«ۇيالارلىق نارسەدەن ۇيالمايدى». اباي اتا قالاي تاپ باسىپ ايتقان، جاستارىمىز جاپپاي ورىسشا شۇلدىرلەپ ءجۇر، انا ءتىلىن بىلسە دە، سويتەدى، تۇقىمىڭ وسكىرلەر. قازاقپەن قازاق، اجە مەن نەمەرە بوتەن تىلدە ۇعىسادى (قوي دەيتىن قوجا، ءاي دەيتىن اجە جوق، راحات). قارتامىس قازاعىڭ دا سول تىلدە سويلەگەندى ەپ كورەدى، قۇدانىڭ قۇدىرەتى. كەيبىرى رەسەيلىك الدەبىر كينو يا ەسترادا جۇلدىزىن تانىماي قالۋدى وزىنە نامىس دەپ بىلەدى، بەتىم-اي. كوشەدە قازاشانى ەستىپ قالساڭ قۋاناسىڭ، ۇيات-اي. ءسوزدىڭ تۋراسى، ۇلت بولمىسى وزگەرىپ، مۇلدە بوتەن حالىققا اينالۋدا. جاڭاعى ءبىز تىزبەلەگەن قۇبىلىستار سونىڭ ايتوبە نىشاندارى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ قازاقتىعى قىل كوپىردە ارەڭ ءىلىنىپ، تەڭسەلىپ تۇر. «اپىر-اي» دەپ قىمسىنار، ارلانار ءتۇرى كانە كوپتىڭ. تونگەن قاۋىپتى سەزىنەر ەمەس. مىنە، ار ويلانۋ، الدىمەن، وسى ءۇشىن قاجەت.
«جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى». ەسكىلىكتە وسى ءسوزدى اتا-بابالارىمىز بولمىس-ءبىتىمىن ساقتاپ قالۋدى ۋايىمداپ ايتقان بولار-اۋ. ەۆرەي مەملەكەتى ءولى ءتىلىن قايتا ءتىرىلتىپ الدى. قونارىن ساي، ۇشارىن جەل بىلەتىن سىعان حالقى دا ۇلگى – ءتىلىن دە، سالتىن دا ساقتاپ قالدى. ءبىز شە؟ كۇللى قازاق بالالارى انا تىلىندە وقۋى كەرەك. قازاق تىلىندە كىتاپ، كينولاردى كوبەيتۋ كەرەك. اۋدارما ءىسى جولعا قويۋ كەرەك.... اتالعان نە ىستەۋ كەرەكتەردى جاقسى بىلەمىز، بىراق... قولعا المايمىز. وسى الاش اتتى حالىق، ءبىز كىمبىز ءوزى؟! ۇلتتىڭ ءوزىن ءوزى تانىپ ءبىلۋى، وزىنە دەگەن سەنىمى شاتقاياقتاپ تۇر. مىنە، ار ويلانۋ سول ءۇشىن قاجەت.
ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ەندىگى ءبىر ۇشى مىناۋ.
ار مەن ۇيات ويلانباي، ءتانىن اسىراپ،
ەرتەڭى جوق، بۇگىنگە بولعان قۇمار (1901).
اباي اتا تاعى دا قۇتتى ارامىزدا جۇرگەندەي تانىس كورىنىستى بەرگەن. اينالا تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى قۋ قۇلقىننىڭ قامىمەن زىر جۇگىرگەن حالىق. جارىق دۇنيەنىڭ ەڭ قۇندىسى - ادام. ول - پاديشاح. ءتاندى اسىرايمىز دەگەن جەلەۋمەن ونى تاعىنان تۇسىرمەگەن ءجون. ارينە، كەدەي، قارنى اش كىسىنىڭ «كوڭىلىندە اقىل، بويىندا ار، عىلىمعا قۇمارلىق تۇرمايدى» (اباي). مال تاپ، قارىن تويدىر - كىم قارسى، بىراق ارلىلىقتى اتتاپ كەتپە، جان ساتپا، ويلان، شىراق. ار - جان ازىعى. ار ويلانۋ - جانىڭ تىنىش بولۋعا دا كەرەك. «ار ۇيالار ءىس قىلماس – اقىل زەرەك» (اباي). جەمقورلىق، كورسەقىزارلىق، كۇنشىلدىك، قاتىگەزدىك پەن وزبىرلىق سياقتى جامان سەزىمدەردى «ىشتەگى مۇز» دەيدى قازاق داناسى. قازىرگى اقشانى اكە، ساۋدانى شەشە دەپ جالاڭ قاققان قوعامدا پاتشا كوڭىل جايلاۋى شاڭى شىققان تاقىرعا اينالۋى، ال رۋح باقشاسى سولۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى شاكارىم «جاينار كوڭىل، قاينار ءومىر» دەگەن جارقىن داۋرەندى جاقىنداتۋ زور مىندەت. قوعامدا ادىلەت پەن جان جىلۋى كوپ بولسا، «ىشتەگى مۇز»-دىڭ تۇك قالماي ەريتىنى ءسوزسىز.
مىنە، ار ويلانۋ، الدىمەن، سول ءۇشىن كەرەك. وسىمەن ءۇش ءۋاج دە ءتامام.
قازاقتىڭ ىشكى تازالىعى دەپ، ەلىم، ۇلتىم دەپ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن ابايدىڭ «پايدا ويلاما، ار ويلا» وسيەتى حح-عاسىردا بۇقارالىق يدەولوگيا دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن-تۇعىن. سول تاجىريبەنى قايتالاۋعا بىزگە نە بوگەت؟ بەۋ، ابايىنا قۇلاق اسسا، قازاقتان ۇلى حالىق بولماس ەدى-اۋ ء(مۇبادا ۇلكەندى كىشى سىيلاسا، دۇكەندە ساتۋشى ءسىزدى الداپ سوقپاسا، جول ساقشىسى يا سوت سىي دامەتپەسە، اۋىرا قالساڭ دارىگەر مەيىرىمىن توكسە، ۇرپاعىڭ ءبىلىمدى ماحابباتپەن كوكسەسە - «اردى ايالاعان ەل بولۋ» دەگەن سول ەمەس پە).
ابۇيىر قايدا، ار قايدا؟
ء از باسىڭا نە پايدا؟ (1889).
ەي، پەندە، توعىشار بولما، اقىل-تۇيسىكپەن ءومىر ءسۇر! ارسىزدىقپەن تاپقان بايلىعىڭنان باسىڭا نە پايدا؟ راس قوي ەندى. ەستيتىنىڭ، جەمقور شەنەۋنىك انە-مىنە ۇستالدى دەيتىن سۋىت حابار. ءيىس الماس نادانعا جاقسى نە، جامان نە، ءبارىبىر. ابايشا «وعان ءبىر ءباس». رۋحى ءالسىز، ەرگىش، سەنگىش ونىڭ «سۇيەنگەنى – كوپ پەن دۇرمەك» (مۇنى توبىرلىق پسيحولوگيا دەيدى قازىر).
ء شۇباسىز، ار-ۇجدان ماڭگىلىك فەنومەن. اباي، شاكەرىم ونىڭ ىلىمدىك نەگىزىن قالادى، الەمدىك دەڭگەيگە كوتەردى. ءوزىنىڭ ء«ۇش انىق» اتتى ەڭبەگىندە شاكارىم: «جاننىڭ ەكى ومىردە دە ازىعى – ۇجدان، وسىعان نانعان ادامنىڭ جۇرەگىن ەش نارسە قارايتا المايدى» دەپ ءتۇيىن تۇيەدى. قايتا تۋماس دانا ۇستازدارى بار الاشتىڭ جارىق پەن قاراڭعىنى ايىرا الماي تەنتىرەۋى، ۇلتتىق بولمىسى مەن مىنەز-قۇلقىنىڭ قوجىراي باستاۋى ايتۋعا دا ۇيات نارسە.
ار دەگەن ءار ادام جۇرەگىندەگى كىشكەنە كۇن. ونىڭ جارىعى قاراڭعىلىق بۇلتىن قۋادى، ناداندىق پەردەسىن سىپىرادى. ار - ەكى دۇنيەگە دە ەگىندىك. ول يمانيگۇل ءۇش كاتەگوريانىڭ ءبىرى.
ادىلەتتىك، ارلىلىق، ماحاببات پەن –
ءۇي جولداسىڭ قابىردەن ءارى وتكەندە (1896).
ءسوز سوڭى، ار ارداقتالعان جەردە جەكە ادام دا، بۇتكىل قاۋىم دا ۇشپاققا شىعادى. جان دۇنيە تازالىعى مەن ويانعان ەلدىك سانا كەرەك-اق، اتتەڭ. ايتپەسە ادامگەرشىلىك تاربيەگە دە، وزىق وركەنيەتتىلىككە دە جول كەسىلمەكشى. قالاي ورشەلەنە ۇمتىلساڭ دا. ولاي بولسا، اكىم، مەيلى، قاراپايىم شارۋا بولسىن، ءار قازاقتىڭ ىشتە سوتى، قازىسى ويانسىن! وسى تالاپ تۇرعىسىنان، ۇرپاققا ار ءىلىمى، ال حالىققا ار يدەولوگياسى اۋاداي قاجەت دەگەن ويدامىن.
اسان وماروۆ، ابايتانۋشى
Abai.kz
