اقىل ايتۋ، تىڭداۋ ءبىزدىڭ قالپىمىز بەن سالتىمىزدا الميساقتان بەرى بار. سوندىقتان دا بولار «اقىلدى بول، بالام»  دەيتىن اتا-انانىڭ وسيەتىن وگەيسىتپەي وزىمىزگە، وڭىمىزگە ءسىڭىرىپ وسەمىز. اقىل بار جەردە، ارينە، ناقىلدىڭ دا قاتار جۇرەتىنى بەلگىلى. بالا كەزىمىزدە قولىمىز قالت ەتسە قاراپ قالماي، الا دوپتىڭ سوڭىنان كەتەتىن ەدىك. سوندا ۇلكەندەر جاعى ء«اي، جۇگىرمەكتەر، اسىق ويناعان ازار، دوپ ويناعان توزار، بارىنەن دە قوي باعىپ، كوتەن جەگەن وزار» -دەپ زەكيتىن. ۇلكەننىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي ەرىكسىزدەن قىزىعىمىزدى قويا تۇرىپ، قۋ تىرلىكتىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتەتىن ەدىك. قازىر قاراسام سول دوپتى دوڭگەلەتىپ، بابىن كەلتىرىپ باعىندىرىپ جۇرگەندەردىڭ توزىپ كەتكەنىن كورگەن نە ەستىگەن ەمەسپىن. ويلانىپ قاراساڭىز قازاقتىڭ بۇگىندە ءازىل ايتسا ايىزى قانىپ كۇلەتىن تاقىرىبىنىڭ ءبىرى – فۋتبول. ودان قالسا الەم مويىنداعان ويىندى جەتى اتاسىنان ءبىر تۇگەندەپ، ەرىككەننىڭ ەرمەگى دەپ قولدى ءبىر سىلتەيدى. ال ەندى سۇراق، «ەرىككەن» ءىستىڭ قازاقستانداعى قالپى قانداي؟      

تاريح - جارقىن ساتتەردىڭ كۋاسى

         ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەس قازاق فۋتبولىنىڭ تاريحى ازدى كوپتى ءبىر عاسىردى قۇرايدى. دالىرەك ايتساق، 1913-1914 جىلدارى سەمەي قالاسىندا ىرگەتاسى قالانعان. اعىلشىن ساۋداگەرلەرىمەن ەرە كەلگەن بۇل سپورتتىڭ انىق كورىنىسى رەتىندە «يارىش» كومانداسىن ايتىپ وتۋگە بولادى. ونىڭ ساپىندا ادەبيەت الىبى مۇحتار اۋەزوۆ ونەر كورسەتكەن دەگەن دەرەك بار. تاريح تامىرىنان تارتساق 1940 جىلدارى الماتىلىق «دينامو» تاگانروگتا وتكەن وداقتىق جارىستا «تورپەدونى» 3-1 ەسەبىمەن ۇتىپ، «ميلليوندار كۋبوگى» اتانىپ كەتكەن جارىستىڭ جۇلدەسىن جەڭىپ الادى. قازاقتىڭ قانجىعاسىنىڭ مايلانعانى تەك بۇل ەمەس، 1957 جىلى وتاندىق فۋتبول تاريحىنداعى العاشقى رەسمي حالىقارالىق كەزدەسۋدە الماتىلىق «قايرات» فينليانديالىق «ۆااسا» كومانداسىن 4-0 ەسەبىمەن ۇتقانىن ەستەن شىعارماڭىز. 1973 جىلى قازاقستان جاستار قۇراماسى بۇكىلوداقتىق «پەرەپراۆا» ءتۋرنيرىنىڭ كۇمىس جۇلدەسىنە يە بولادى. 1985 جىلى قازاقستاندىق بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر فۋتبولىنىڭ تۇلەكتەرى بۇكىلوداقتىق ارەناداعى ءىرى جەڭىستەرىنە قول جەتكىزەدى. مينسكىدە وسكەمەندىك «سپۋتنيك-2» كومانداسى «بىلعارى دوپ» ءتۋرنيرىنىڭ ەرەسەك جاس دارەجەسىندەگى فۋتبولشىلار تۋرنيرىندە باس جۇلدەگە يە بولسا، قازان قالاسىندا وتكەن ورتا جاس دارەجەسىندەگى بالالار جارىسىندا جامبىلدىق «جالىن» جەڭىمپاز اتانادى.  1997 جىلى سەمەيلىك «ەلىم-ايدىڭ» گەرماندىق شتاككەراۋ قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق تۋرنيردە وزگەسىنەن وق بويى وزىپ جەڭىمپاز اتانعانىن ەسكە تۇسىرسەڭ ءبىر ارقالانىپ قالاسىڭ. بۇل تەك ءار جىلدارداعى تابىستى ساتتەرگە شولۋ. بۇدان بولەك اۋىز تولتىرىپ ايتار ايتۋلى ساتتەر قانشاما!     

ماسەلەنىڭ ءمان جايى مۇندا بولار

         ەستىگەن قۇلاق، كورگەن كوزدە ايىپ جوق، اقيقاتتىڭ اۋىلىنان قانشا الىستاپ، انىق دۇنيەنىڭ تەرىسىن قانشا اينالدىرساڭ دا سول قالپى وزگەرىسسىز قالا بەرمەك. وتكەنىنە كوز سالساڭ سۇيىنەسىڭ، بۇگىنىنە بەت بۇرساڭ.... وسى قاعيدا قازاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ العانى سونشالىقتى، قانشا سىلكىسەڭ دە ساۋىعار ءتۇرى جوق. ۇلتتى الەمگە تانىتىپ، جاھاندى تابىنتا ءتۇسۋدىڭ بىرەر كوزى بار. ول ءبىلىم، ونەر جانە سپورت. ەلدىڭ نامىسىن وياتىپ، ۇيىتا تۇسەتىن دە وسىلار. اسىرەسە بارشا الەم ءباس تىگەتىن سپورت، ونىڭ ىشىندە كوپشىلىككە كوزايىم بولعان فۋتبولدىڭ الار ورنى ەرەكشە. بۇگىنگى قازاق ۇرپاعىنىڭ تەڭبىل دوپ جايلى ءسوز قوزعاپ اڭگىمەگە تارتساڭ ءپىر تۇتىپ ايتارى ەسىمدەرى كوپ. كىمدى بىلەسىڭ دەسەڭ رونالدو، مەسسي، بەكحەم، توررەس، حاۆي، ينيەستا دەپ جۇيىتكي جونەلەدى. ال قازاقستاندىقتاردان كوزگە تۇسكەنى قايسى دەسەڭىز ارى كەتسە سامات سماقوۆتى اتايدى دا كىدىرىپ قالادى. نەگە؟ سەبەبى بارىمىزدى باعالاپ ناسيحاتتاۋىمىز از، سەنىپ ارتىپ قولداۋىمىز كوڭىل كونشىتەرلىك ەمەس. ءوزى باعالاماعاندى وزگەسى قايتسىن؟!

بىلتىرعى جىلدىڭ قازاق فۋتبولىنداعى جاڭالىعى «اقتوبە» مەن «شاحتەر» كلۋبتارىنىڭ ەۋروپاعا بەت الىپ، ءبىرسىپىرا بەلەستەردى باعىندىرۋى ەدى. قوناقتى ستاندارتقا ساي قابىلداي الاتىن ءوز الاڭدارى بولماعان قوس ءۇمىتىمىز ەرىكسىز «استانا ارەنادا» ويىن كورسەتكەن ەدى. ايتا كەتەرلىگى كوڭىل قۋانتاتىن كورسەتكىشتەرگە جەتىپ، ءتىپتى ازۋلى دەيتىن الىپتاردىڭ جىگەرىن قۇم قىلىپ، ەڭسەسىن باستى. جاڭعاقشا شاعامىز دەپ كەلگەندەر ۇتىلىپ، نە ىستەرىن بىلمەي ساستى. ءيسى قازاق سوندا ءبىر قۋانىپ «شىركىن وسىنداي كەيىن وتكەنىمىز وڭالار، ەسەبىمىز ەندى تۇگەندەلەتىن بولدى» - دەپ ءبىر قۋانىپ ەدى، قايدام. «شاحتەرىڭنىڭ» ماسەلەسى شاش ەتەكتەن بولىپ قۇتى قاشتى. ويىندى قويىپ، «ويپىرىم-اي ەندى نە بولامىز» دەۋمەن ويعا شومدى.

بيىلعى جىلدىڭ دا فۋتبول تاريحىندا وزىندىك ۇنىمەن قالار ويى بار. «ەۆرو-2016» دەپ اتالاتىن جارىسقا قاتىساتىن ەلدەردى انىقتاۋ كەزەڭى باستاۋ الدى.  باپ پەن باق سىناساتىن قىزۋ دودا باستالىپ تا كەتتى. قازاقستان دا بۇل كوشتەن قالماي يۋري كراسنوجاندى باس باپكەر قىلىپ سايلاپ، قوسىلىپ كەتتى بايگەگە. شابىسىمىز جامان ەمەس. بۇرىڭعىداي ەمەس، شابان اتتاي شاڭنىڭ سوڭىندا قالماي، كەي ساتتەردە قاتار شاباتىن شامامىز بار ەكەنىن بايقاۋدامىز.العاشقى ويىن لاتۆيامەن ءوتىپ 0-0 ەسەبىمەن تارقاسىپ ۇپايدى تەڭ بولىسكەن ەدىك. ەكىنشى اينالىمدا گوللانديالىقتارمەن جولىقتىق. 3-1 ەسەبىمەن ۇتىلساق تا وڭاي جەڭەمىز دەگەن قارسىلاستى قاپى قالدىرعان ساتتەرىمىز از ەمەس. ۇلتتىق قۇراما وزىندىك ويىن ورنەكتەرىن كورسەتىپ، ءبىر قۋانتىپ تاستادى. ءۇشىنشى كەزدەسۋ ەلوردامىزدىڭ تورىندە چەحيالىقتارمەن ءوتتى. الەمنىڭ ۇزدىك قاقپاشىسى پەتر چەح باستاپ كەلگەن باتىس ەۋروپا باتىرلارىنىڭ جۇزىندە كۇلكىدەن گورى كۇدىك باسىم ەكەنى بايقالدى. سەبەبى، كورشىلەس نيدەرلاندىلىق جىگىتتەردەن قازاق ويىنشىلارىنىڭ ونەرى جايلى ەستىگەن بولار، بارىنشا بەلدەسۋگە بايقاپ كىرىستى. اشىعىن ايتقاندا قوس قۇراما دا الدىمەن ءبىرىن ءبىرى اڭدىسۋمەن بولدى. بىراق چەحيالىق قۇراما كوپ كۇتتىرمەي وزىندىك ويناۋ ءستيلىنىڭ مۇندا قولدانۋ مۇمكىندىگى بار ەكەنىن سەزىپ دوچكال، لافاتا، كرەيچي سىندى سۇرمەرگەندەر ءمۇلت كەتپەي، تەپكەن دوپتارى قازاقستاندىق قاقپاعا ءدال باعىتتالىپ گولعا اينالدى. ءبىزدىڭ تاراپتان دا قارىمدى شابۋىلدار  جاسالدى. ءتىپتى نىساناعا ءدال تيگىزەر ساتتەر دە بولدى. بىراق ءبىزدىڭ جىگىتتەر قاقپاشى چەحتى كورگەندە دوپتى ءدال تەبۋگە ۇيالدى ما، الدە قوناق دەپ سىيلاپ كوڭىلىن قايتارمايىق دەدى مە كىم ءبىلسىن باتا قويمادى. بىراق لوگۆينەنكو نەگىزگى قىزمەتى قورعاۋشى بولسا دا پەترگە جەكە كەلىپ سالەم بەرۋدى ءجون ساناپ قاقپاسىنا ءوز اتىنان ءبىر دوپتى سىيلاپ ۇلگەردى. ەستەلىك بولسىن دەگەنى شىعار. چەحقا بۇل كادە ۇناپ قالدى اۋ دەيمىن، لەزدە ءوز جىگىتتەرىن جيناپ الىپ ءوز اتىمىزدان ءبىر قايىرىم بولسىن دەدى مە كىم ءبىلسىن، 3-1 بولىپ تۇرعان ەسەپتى توماش نەتسيد الدى دا وزگەرتىپ جىبەردى. وسىنداي سىيلاستىقتىڭ قىزعان شاعىندا لوگۆينەنكو بۇرىشتامادان جولدانعان دوپتى قابىل الىپ چەحتىڭ قاقپاسىنا ءدال باعىتتادى. يۋري دە قالىڭ قازاقتىڭ اراسىندا وسكەن ازامات قوي، چەحتىڭ سالەمدەمەسىنە وسىلايشا جاۋاپ قاتتى. قورىتىندى ەسەپ 2-4 بولىپ اياقتالدى. سىرت كوزگە ويسىراي ۇتىلعانداي كورىنگەنمەن كورسەتكىشتەرىمىز جامان ەمەس كورىنەدى. دوپقا يە بولۋ كورسەتكىشى 49% / 51% قۇرايدى. بۇل دەگەنىڭىز ويىن تەڭ دارەجەدە ءوتتى دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. قارسىلاستىڭ وزىق بولۋى ءار جاساعان شابۋىلىن ناقتى قورىتىندىلاي الۋىندا ەدى. بۇل جەردە قوس قۇرامانىڭ ويىنشىلارىنىڭ قۇنى مەن ونەر كورسەتەتىن كوماندالارى جايىنا دا توقتالا كەتكەن ءجون. قازاقستان قۇراماسىنداعى بارلىق ويىنشىلاردىڭ جالپى قۇنى ترانسفەردە 2 ميلليون 450 مىڭ ەۋروعا ساي كەلەدى. ال ەندى مىنا قىزىققا ءمان بەرىڭىز، چەحيا قۇراماسىنىڭ قاقپاشىسى پەتر چەحتىڭ ءبىر ءوزى 14 ميلليون 960 مىڭ ەۋروعا تاتيدى. وسىدان-اق قورىتىندى شىعارۋعا بولار. قۇلاققاعىس رەتىندە ايتارىم چەحيا قۇراماسىنداعى ويىنشىلاردىڭ جالپى قۇنى 44 ميلليون 30 مىڭ ەۋرو. سالىستىرۋدىڭ ءوزى ساناعا سالماق سالادى. قاقپامىزدىڭ قازىعىنىڭ دۇرىس قاعىلماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، بىلىكتىلىگى بارشاعا ايان موكيننىڭ ورنىنا سيدەلنيكوۆ شىعۋى ما دەگەن پىكىرلەر قالىپتاستى كورەرمەندەردىڭ اراسىندا. وسى رەتتە قۇرامانى جاساقتاعاندا بىلىكتىلىگى جوعارى سپورتشىلار تاسادا قالىپ قوياتىنى وكىنىشتى. قاقپامىزعا سوعىلعان دوپتارعا قاراپ وتىرىپ داۆيد لوريانى نەگە شاقىرتپادىق دەگەن وي تۋىندايدى. جاسى كەلمەيدى دەسەك، پەتر چەحپەن تۇيەدەي قۇرداس. شەبەرلىگى جاعىنان دا كەم تۇسپەيدى. بۇگىندە تۇركيادا ونەر كورسەتىپ جۇرگەن داۆيد اتالعان ەلدىڭ ءبىرىنشى ليگاسىنىڭ جىل قورىتىندى بويىنشا ۇزدىك قاقپاشىسى رەتىندە تانىلدى. بىلگەنى مەن كورگەنى مول تاجىريبەلى قاقپاشى الاڭعا شىقسا بالكىم قالپىمىز تۇزەلەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن؟! چەحيا قۇراماسىنىڭ باس باپكەرى پاۆەل ۆربا ويىننان كەيىنگى ءباسپاسوز جيىنىندا قازاقستاندىق فۋتبولشىلاردىڭ ىشىندە ەرەكشە كوزگە ءتۇستى دەپ كىمدى اتاي الاسىز دەگەن ساۋالعا ءنومىرى توعىزىنشى ويىنشى دەپ جاۋاپ قايىردى (باۋىرجان يسلامحان). بۇل دا بولسا ورتامىزدا تالاپتى جاستاردىڭ بار ەكەنىن بايقاتسا كەرەك.                            

الا دوپ – الاشتىڭ ايبىنىن اسقاقتاتپاق

         ەلىمىزدە فۋتبولدى دامىتۋعا از كوڭىل بولىنۋدە دەي المايمىز. بۇل جاسالىپ جاتقان بار ءىستى جوققا شىعارۋمەن بىردەي. قازاقستاندىق فۋتبولعا ءبىرىنشى كەزەكتە قاراجات ەمەس كوڭىل دۇرىس ءبولىنۋى كەرەك. فۋتبول - ء بىر دوپتىڭ سوڭىنان قۋىپ جۇرگەن ەرمەك دۇنيە ەمەس، الەم ساناساتىن قوزعالىس. ەسەبى تۇگەلدەر قالمايىن دەپ جانىن سالىپ شارا قابىلداۋدا. بىزدە دە ونداي باستامالار بوي كوتەرۋدە. مىسالى، برازيلياعا بالالاردى وقۋعا جىبەردىك، قۇپتارلىق ارينە. جىلىنا ميلليونداعان قاراجات قۇيىپ وقىتۋدامىز. ناتيجە بەرەرى ءسوزسىز، بىراق ءدال سول قاراجاتتى قاراستىرا وتىرىپ، شەتەلگە تالىمگەرلەردى اتتاندىرماي، سول جاقتىڭ بىلگىر ماماندارىن وزىمىزگە شاقىرا وتىرىپ نەگە ارنايى مەكتەپ نەمەسە اكادەميا قۇرماسقا؟ ءاجىربايجان مەملەكەتىنىڭ استاناسى باكۋدە الەمگە اتى ءمالىم «مانچەستەر يۋنايتەد» كلۋبىنىڭ مەكتەبى اشىلدى. مۇنداعى ماقسات جاستاردى وزىق ۇلگىدە دايىنداپ، جالپى بۇقارالىق سيپات رەتىندە ناسيحاتتاۋ. تاعى ءبىر ۇتاتىن تۇسى ەۋروپالىق كلۋبتارمەن بايلانىس ورناتۋ. مىنە، وسىنداي شارالار ەلىمىزدە قولعا الىنسا  ۇلكەن ءىستىڭ باستاۋى بولىپ، ۇتىلعاننان ۇتارىمىز كوپ بولارى انىق.

ايبىندى قازاق ەلىنىڭ اتىن شىعارۋدىڭ ءتاسىلى كوپ. سونىڭ ءبىرى وسى فۋتبول ويىنى. بۇگىندە جاڭا تولقىننىڭ قارقىنى مەن قارىمى قۋانتادى. ولاردىڭ قاتارىندا باۋىرجان يسلامحان، رومان مۇرتازاەۆ، توقتار جانقىلىشباي، ابات ايىمبەتوۆ، ابزال بەيسەبەكوۆ، يسلامبەك قۋات، شەرحان باۋىرجان، باۋىرجان جولشيەۆ، گەورگي جۋكوۆتاردى ەرەكشە اتاپ وتە الامىز. بۇل جاس دارىنداردىڭ وتىن ءوشىرىپ الماي، ارقايسىنىڭ قابىلەتىنە قاراي قولدانا ءبىلۋىمىز شارت. سوندا عانا ىلگەرى جىلجۋ ۇدەرىسى بولماق.

بولار ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن ءبىرى باتىر دەيتىن ۇلتتىڭ ۇرپاعىمىز. قانداي دا ءبىر باستامادا ءبىرىنشى كەزەكتە سەنىمنىڭ ورنى ەرەكشە. قازاق فۋتبولى ءوزىنىڭ جانكۇيەرىنسىز دامۋى استە مۇمكىن ەمەس. الەمدىك قۇرامالاردىڭ ويىندارىن كوگىلدىر ەكراننان كورگەندە كوزدىڭ جاۋىن الىپ، وزىنە ءجىپسىز بايلاپ الاتىن، تابىندىرىپ، تامسانتاتىن تۇسى قايسى؟ ول جانكۇيەر مەن قۇرامانىڭ، كلۋبتىڭ، ويىنشىلاردىڭ كەرى بايلانىسى. استانانىڭ تورىندە قازاقستان قۇراماسىنىڭ وزگە ەلدەرمەن كەزدەسۋدەگى ەرەكشە قۇبىلىسى بار. بىردە ۇلتتىق قۇراما كورشىلەس قىرعىز ەلىمەن كەزدەسىپ تاماشا ونەر كورسەتىپ جەڭىسكە جەتتى. بىراق قولداۋشى حالىق تىم از جينالدى. ءدال وسىنداي كەزدەسۋدى ەلىمىز گەرمانيا، پورتۋگاليا ەلدەرىمەن وتكىزگەندە حالىقتىڭ قاراسى مول. نەلىكتەن؟ مەنىڭشە حالىق شۆاينشتايگەر، نويەر، ميۋللەردى كورىپ، كريشتيانۋدىڭ دوپ تەپكەنىن تاماشالاۋعا كەلەتىن ىسپەتتى. سوندا ءبىزدىڭ جاڭا قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمىمىز قايدا؟ ۇلتتىق يدەيامىز تابان استىندا قالىپ قويعانى ما؟ مىنە، ويلاناتىن ماسەلە. سۇيەر ۇلىڭ بولسا سەن ءسۇي، سۇيىنەرگە جارار ول دەمەي مە حاكىم اباي؟ مۇنداعى وي قورىتىندىسى وسىندا.

وتكەننەن ساباق الىپ، بولاشاققا باعىت العان باستاما عانا ءتۇبى قايىرلى بولماق. قازاق فۋتبولى عاسىرلىق مەرەيتويىن ەش قىمسىنباي وتكىزدى. سەبەبى بۇل ۋاقىت ارالىعىندا وزىندىك جەتىستىكتەرى جەتەرلىك. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارايلاپ اتقان اق تاڭىمەن تەڭبىل دوپتىڭ جاڭا تاريحي باعىتى باستاۋ الدى. بۇگىندە وتاندىق فۋتبولدىڭ اياق الىسى الشاق بولماعانىمەن بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتقاندا بۇكىل الەم قازاق ەلىنىڭ قايسار ەرلەرىنە تامسانىپ، تاڭداي قاعاتىن بولادى. بۇل ءداۋىر بايقاعان جانعا باستالىپ-اق كەتكەن. ەندىگى ءۇمىت قازاق فۋتبولىنىڭ باسىنا قونار باعىن ۇشىرىپ الماي، قادامىن قاتايتا تۇسسەك بولعانى. شەشىمىن تاريح ءوزى شىعارار...

ايبەك قوسانوۆ،

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى   

Abai.kz