قازاننىڭ توعىزىندا Baq.kz سايتىندا «مىرزاتاي جولداسبەكوۆ: تۇگەل كوشىپ، اتاجۇرتتى تاستاپ كەتپەڭدەر» اتتى ماتەريال جاريالاندى.  وندا مىرزاتاي جولداسبەكوۆ: «مەن بۇرىننان ايتىپ كەلە جاتىرمىن. تاريحي وتانىمىز قازاقستان ەكەن دەپ وسىندا ۇدەرە كوشىپ كەلۋدى دوعارىڭدار. مىناۋ موڭعول جەرىندە وتىرعان قانداستارىمىزدىڭ باسىم بولىگى كەرەيلەر، نايماندار. ءوزىڭنىڭ اتا جۇرتىڭ شىراعىم. سەن ول جەرگە ەش جەردەن كوشىپ بارعان جوقسىڭ. ول جەردە توعىز وعىز دەيتىن مەملەكەت بولعان موڭعولدان دا بۇرىن. ول كەرەيلەردىڭ مەملەكەتى. قىپشاقتاردىڭ ءبارى سەگىز وعىز مەملەكەتى بولدى. سەگىز وعىز مەملەكەتى ول نايماننىڭ مەملەكەتى. بۇل كىم – بۇل قازاق قۇرعان مەملەكەتتەر. موڭعوليادا ءبىر قانداسىمىز 37 مىڭ سيىرىم بار دەيدى. بىراق اتامەكەنگە كوشكىم كەلەدى دەيدى. سەنىڭ 7 اتاڭ، ءتۇپ اتاڭ سول جەردە جاتقان جوق پا؟ كەرەك بولاتىن بولسا شىڭعىس حاندى دا موڭعول دەگەن جوق. شىڭعىس حاندى حان كوتەرگەن قۇرىلتاي. قۇرىلتاي دەگەن موڭعولدىڭ سوزىندە جوق مەنىڭشە. قيات، كەرەي، نايمان، جالايىر كوتەرگەن جوق پا ونى حان قىلىپ. نەگە كوشەسىڭدەر دەدىم. سول سياقتى قىتايدان دا ۇدەرە كوشۋدىڭ قاجەتى جوق. التاي، ىلە، تارباعاتاي ول قازاقتىڭ جەرى. بابالارىڭ جاتقان جەر. ماسەلەن قىتايدان ۇلگى المايسىڭدار ما؟ سول قىتاي قازىر امەريكادان وزدەرىنىڭ كۆارتالدارىن اشىپ تاستادى», - دەيدى.

مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ قازاق كوشى جونىندە ايتقان وسى سوزىنە بايلانىستى، ءوزىنىڭ قالامداستارىنىڭ، كوشى-قون ماسەلەسىن ءجيى كوتەرىپ جۇرگەن قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ لەبىزىن بىلگەن ەدىك:

"مىرزەكەڭنىڭ نيەتى ءتۇزۋ دەپ ايتۋعا مەنىڭ اۋزىم بارمايدى"

راحىم ايىپۇلى، قوعام قايراتكەرى:

- مەن مىرزەكەڭدى قازاقتىڭ مۇڭىن، قاسىرەتىن تۇسىنبەيدى، بۇل ءسوزدى بىلمەي ايتىپ وتىر دەپ ويلامايمىن. ول كىسى 1992 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان، قازاقتىڭ كوشى اتامەكەنگە قاراي كەرۋەن تارتۋىنا ىقپال ەتكەن ادام. سىرتتاعى قازاقتاردىڭ شەرىن، اتامەكەنگە ساعىنىشىن، سىرت مەكەندە قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن وتە جاقسى بىلەدى. سوعان قاراماستان ونداي سوزدەردى ايتۋى مەنى قاتتى تاڭعالدىردى. ول كىسىنى جاڭىلىپ ايتتى، بىلمەي ايتتى دەۋگە بولمايدى. ەل الدىندا جۇرگەن كىسىنىڭ وسىنداي ءسوزىن قانداي ويمەن، قانداي پيعىلمەن ايتقانىن ءتۇسىنۋ اۋىر. ول كىسى عالىم ادام، قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن جاقسى بىلەدى. ول كىسىنىڭ ءوزى زەرتتەگەن سوناۋ كۇلتەگىندەردەن، تۇركى قاعاناتىنان قالعان تاستاعى جازبالاردا «تۇركىلەر بىرلىگىن ساقتاعاندا عانا ۇلكەن، قۋاتتى ەل بولاتىنى» تۋرالى جازىلعان. تۇركى قاعاندارىنىڭ ايتىپ كەتكەن بىرلىك تۋرالى ءسوزىن مىرزەكەڭ بىلە تۇرا، وسىنداي ءسوز ايتتى دەگەندى قابىلداي المايمىن. «شەتتەگى قازاقتار ەلگە كەلمەي وتىرا بەرسە» دەگەن ءسوزدى ايتۋدا مىرزەكەڭنىڭ نيەتى ءتۇزۋ دەپ ايتۋعا مەنىڭ اۋزىم بارمايدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، قىتايداعى قازاقتى سول جەردە وتىرا بەرسىن دەگەنى ولاردى مۇلدەم سول جەردە جوق بوپ كەتسىن دەگەن ءسوزى عوي. قىتايدىڭ شەتەلدەردەگى كۆارتالدارى تۋرالى ايتقانى مۇلدەم كۇلكىلى جاعداي. شەتەلدىڭ ءوزىن ادام سانىمەن مىرزەكەڭ ايتقانداي جاۋلاپ العىسى كەپ وتىرعان، ادام سانى تەرريتورياسىنا سىيماي وتىرعان قىتاي وزىندە وتىرعان قازاقتارى جۇتىپ جىبەرمەيدى دەگەنگە كىم سەنەدى.

وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە بارادى دەگەندەي، مىرزەكەڭنىڭ ايتقان ءسوزىن ءبىراز ادامدار باسقاشا ويلاپ قالۋى مۇمكىن. وسى تۇرعىدان بۇل كىسىنىڭ سوزدەرى ونسىز دا اقساپ تۇرعان ۇلتتىق كوشكە، مەملەكەتتىك ساياساتقا سالقىنىن تيگىزەدى. بۇل سەبەپتەن مىرزەكەڭ ەل-جۇرتتان كەشىرىم سۇراپ، ءوز ءسوزىن حالىققا ءتۇسىندىرىپ بەرۋى كەرەك دەپ سانايمىن.

"وسىنداي دۇمشەلىك جۇرتتى شاتاستىرادى"

قابدەش ءجۇمادىلوۆ، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى:

- مىرزاتاي جولداسبەكوۆ جاسى سەكسەنگە تاياپ قالعان اقساقالدىڭ ءبىرى عوي. بىراق مىنا ايتىپ وتىرعان ءسوزى اقساقالداردىڭ سوزىنە ەمەس، الجىعان بىرەۋلەردىڭ سوزىنە ۇقسايدى. ونىڭ باستى كەمشىلىگى رۋشىلدىعى. ءبىر كەزدە قىتايدىڭ وسىدان 12 عاسىر بۇرىن وتكەن لي باي دەيتىن كلاسسيك اقىنىنا تالاستى، ءۇيسىن ەكەن، رۋى دۋلات ەكەن دەپ.  ودان كەيىن نايماننىڭ اقتامبەردى جىراۋىنا تالاستى، سۇيەگى وشاقتى ەكەن دەپ. وسىنىڭ ءبارى ەلدى ىرىتۋگە اپارعان، اقىرى ابىرويسىزدىقپەن اياقتالعان نارسەلەر. وسى جولعى سوزدەرىن وقىدىم. وندا شەتەلدەگى، اسرەسە شىڭجاڭداعى، موڭعولياداعى قازاقتار كەلمەي-اق قويسا بولادى دەيدى. جاي قازاقتار دەمەيدى، ونداعى نايماندار مەن كەرەيلەر كەلمەي-اق قويسا بولادى، ويتكەنى ولاردىڭ اتاجۇرتى سول جاقتا، سول التايدا، جوڭعاريادا دەيدى. ولار سول جاقتا تۇرا بەرۋى كەرەك دەگەندى ايتادى. بۇنىڭ استارىندا نايمان مەن كەرەيدىڭ بىزگە كەرەگى جوق دەگەن ءسوز جاتىر. بۇدان رۋشىلدىقتىڭ ءيسى مۇڭكىپ تۇر.  سودان كەيىن ايتادى، قىتايدان ۇيرەنۋىمىز كەرەك قوي، قىتايلار شەتەلدە تاراپ ءجۇر. كەيبىر ەلدە، امەريكادا، باسقادا وزدەرىنىڭ كۆارتالدارى بار، ۇلكەن قالالاردا ءوز اۋداندارى بار دەگەندى مەڭزەيدى. وسىنداي لوگيكا بولا ما؟ وسىنداي قيسىن بولا ما؟ قىتايدىڭ جالپى سانى 2 ميلليارد. ءوز مەملەكەتىندەگى ءبىر جارىم ميللياردتان باسقاسى شەتەلدە ءجۇر. قىتايلار ءوز ازاماتتارىن شەتەلگە ادەيى جىبەرەدى. مەن ونى زەرتتەگەنمىن. قىتايدىڭ شەتەلگە اعىلعان بولىگىن «قارا تاسقىن» دەپ اتايدى. قىتايدىڭ بۇل  مەملەكەتتىك ساياساتى - شەتەلدى، ماڭايداعى كورشىلەردى  وقسىز، سوعىسسىز باسىپ الۋ دەپ اتالادى. ال ەندى، شەتتەگىسى بار، وسىنداعىسى بار 15 ميلليونعا تولمايتىن قازاقتى قىتايمەن سالىستىرۋعا بولا ما؟ بىلەتىن ادام، ءوزىن عالىممىن دەپ جۇرگەن ادام وسىنداي ءسوز ايتا ما؟ قىتايمەن ءبىزدىڭ جاعدايىمىز بىردەي مە ەكەن؟ وسىنى قالاي ايتىپ وتىر، وسىنداي دۇمشەلىك جۇرتتى شاتاستىرادى. مىرزاتاي بار، سول سياقتى كەيبىرەۋلەر بۇگىنگە دەيىن ءبىر-ءبىر ءجۇزدىڭ عانا يدەولوگى بولىپ كەلە جاتىر. وعان عالىمدار بار، باسقالار بار تويتارىس بەرۋ كەرەك. بۇنداي پىكىر ۇلتتىڭ بىرلىگىن بۇلدىرەدى. ۇلتتىڭ مۇددەسىنە قايشى پىكىرلەردى ەشكىمنىڭ دە ايتۋىنا جول بەرمەۋ كەرەك.

"مىرزەكەڭ قىتايداعى قازاقتىڭ جايىن ەسكەرمەي ايتتى"

نەسىپبەك ايتۇلى، اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى:

- مىرزەكەڭ بۇل ءسوزدى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن حالىقارالىق ونەر فەستيۆالىندە ايتقان. ول كىسى ءوز سوزىندە «قانداستارىمىز كوپ قونىستانعان ەلدەردەگى، موڭعوليا قازاقتارىنىڭ، قىتايدا وتىرعان قازاقتاردىڭ ءوزىنىڭ قونىس تەپكەن جەرىندە مادەنيەتىن دامىتىپ، سالت-ءداستۇرىن ۇمىتپاي وتىرعانىن ايتادى. ول جەرلەر -  بەلگىلى ءبىر تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى شەكارانىڭ سىرتىندا قالىپ قويعان اتام زامانعى قازاقتىڭ جەرلەرى» دەيدى. بىراق، قازاقتار ۇلتتىڭ مايەگىن ساقتاپ وتىرعان سول ەلدەردە قازاق ۇلتىنىڭ دياسپورا رەتىندە ءومىر سۇرۋىنە جاعداي بار ما، سول مەملەكەتتەر قازاقتىڭ مادەنيەتىنەن ايىرىلماي ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جاساي ما؟ قازاقستاندا باسقا ۇلتتارعا جاسالاتىن سىي-قۇرمەت، ۇلتتىق مادەني ورتالىق سياقتى ەرەكشەلىكتەر شەتەلدەگى قازاقتارعا دا دياسپورا رەتىندە قولداۋ كورسەتىلە مە؟ بۇل ەندى باسقا ماسەلە. مىرزەكەڭ بۇنى ەسكەرمەي ايتتى. مەن كەلەسى ءبىر جينالىستا، قىتايتانۋشى دۇكەن ءماسىمحاننىڭ ەلۋ جىلدىعىنا بايلانىستى وتكەن عىلىمي كونفەرەنتسيادا سويلەگەن سوزىمدە مىرزەكەڭە قاراتا قىتايداعى جاعدايدى ايتتىم. الايدا، قىتايداعى قازاقتاردىڭ جاعدايى قازىر وتە مۇشكىل، انا تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەر تۇگەلدەي جابىلدى. ولاردىڭ باستى كۇنكورىس كوزى بولعان مال شارۋاشىلىعىنىڭ ارى قاراي ورىستەۋىنە دە مۇمكىندىكتەر قالمادى. قازاقتىڭ يەلىگىندەگى جايلاۋلاردىڭ ءبارى قىتايعا تۋريزم، باسقادا ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن ءوتىپ بولدى. بارلىق قازاقتاردى اۋىلعا اكەلىپ، تاۋىقتىڭ ۇياسىنداي ۇيلەرگە وتىراقتاستىرىپ جاتىر. سوندىقتان وتە-موتە قىتايداعى قازاقتار الداعى ۋاقىتتا قازاق بولىپ جان باعا المايدى. وسى سەبەپتەن ولاردى تەزدەتىپ ەلگە اكەلۋ كەرەك. مىرزەكەڭ قىتايعا جاقىن ۋاقىتتاردا بارعان جوق، مۇمكىن ول كىسى قىتايداعى قازاقتاردىڭ قازىرگى جاعدايىنان حابارسىز شىعار. ول جاقتا ۇلتتىق ءداستۇردى ساقتاپ قالۋعا، ءتىلدى دامىتۋعا ەش مۇمكىندىك جوق.

"بۇل كىسى كەيدە ولاي، كەيدە بۇلاي سويلەپ قوياتىن ادام"

قارجاۋباي سارتقوجاۇلى. تاريحشى، پروفەسسور:

- بۇل كىسى كەيدە ولاي، كەيدە بۇلاي سويلەپ قوياتىن ادام. مەن بۇل كىسىمەن بۇرىن ونشاقتى جىل بىرگە ىستەگەن ەدىم، تۋعان اعامداي بولىپ ەدى. سوڭعى كەزدە قارتايىپ بارا ما بىلمەيمىن، وي تۇيسىگى دە، كوز قاراسى دا، تۇسىنىگى دە وزگەرىپ بارادى. ول كىسىنىڭ سوزىنە بايلانىستى ايتارىم: سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا سانىنىڭ ازدىعىنان، بيلىكتىڭ قىسىمىنان قازاقتار نە كورمەدى. ورىستار باسقىنشىلىق تا جاسادى، توناۋ دا جاسادى، زورلىقتى دا ىستەدى، قازاققا ابدەن قورلىقتى كورسەتتى. وسى قيىنشىلىقتى مىرزاتايدىڭ اكەسى دە كوردى، اتاسى دا كوردى، باباسى دا كوردى، تۋعان تۋىسى دا، ءوزى دە كوردى. ول قيىنشىلىقتى مىرزاتاي قانشا جاسى ۇلعايسا دا ۇمىتا قويعان جوق شىعار دەپ ويلايمىن. سوندىقتان مىرزاتاي اعامىز بۇنداي ءسوز ايتپاۋ كەرەك ەدى. دۇرىس قارتايۋ دەگەن بولادى، اعامىزدى مەن سىيلايمىن، كەيىنگى جاستارعا كۇلكى بولماي ۇلگى بولىپ، ءوزىنىڭ مىرزاتاي  بيىگىندە قارتايسا ەكەن دەيمىن. مۇمكىن ول كىسى اۋىرىپ تا جۇرگەن شىعار، كەشىرە بىلىڭدەر. ەستىمەدىمگە سالىڭدار.

***

قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىندە ماڭىزدى ورىن الاتىن بيلىك ساياساتىنىڭ ءبىرى ءارى باستىسى - ەلباسىنىڭ شەتەلدەگى قازاقتاردى اتاجۇرتقا شاقىرۋى بولاتىن. بيىلعى ەسەپ بويىنشا كوشى-قون ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەلگە كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ سانى ميلليونعا جاقىنداعان. سوڭعى جىلدارى اقساپ قالعان قازاق كوشىنە پارمەن بەرۋ تۋرالى پرەزيدەنت بيىل دا، 6 تامىزدا  وتكەن ۇكىمەتتىڭ جالپى وتىرىسىندا ايتتى. دەپۋتاتتار دا اراكىدىك ۇكىمەتكە قاراتا ساۋالدار جولداپ، شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىن ەلگە اكەلۋ جانە ولاردى ورنالاستىرۋ ماسەلەسىنە كۇيىنۋدە. ەلباسىنىڭ ءوزى باستاما بولعان، قازاق حالقى اسا مۇددەلى بولىپ وتىرعان بار قازاقتىڭ باسىن قوسۋ، الەمدە تارىداي شاشىلعان قازاقتى ەلدە ۇيىستىرۋ پروتسەسى ەلدىڭ ءىشى-سىرتىنداعى قاڭقۋ سوزدەرگە بولا توقتامايدى دەپ سەنەمىز.

نۇرعالي نۇرتاي

Abai.kz