Cۋرەتتە: ەسىك وبالارى. سۋرە www.voxpopuli.kz سايتىنان الىندى.

ەكى-ءۇش كۇننىڭ جۇزىندە ورىس ءتىلدى اقپارات قۇرالدارى قابانباي باتىر كەسەنەسىنىڭ جانىنان اشىلعان مەملەكەتتىك قورىمعا (پانتەون) 1 ميلليارد تەڭگە قارجى بولىنگەنىنە قىنجىلىستارىن جاسىرا الماي جاتىر. قازاق حالقىندا مۇنداي ءداستۇر بولماعان دەگەنگە دەيىن بارۋدا. تاڭداناتىنىم - وسىلاردىڭ قازاق دالاسىندا ءومىر ءسۇرىپ، دالا تاريحىن وقي ءجۇرىپ، اياق استى سوقىر بولا قالاتىنى. ايتپەسە، ەسىك قالاسىنداعى التىن ادام تابىلعان قورىم ناعىز پانتەون ەمەس پە. بۇعان ەڭ كەمى 2000 جىل. ءۇ- ءۇى عاسىرداعى كۇلتەگىن، بىلگە قاعانداردىڭ، تونىكوكتىڭ قورىمدارى، ءحىىى عاسىردان بەرگى ساراي، سارايشىق، ساۋران، تۇركىستان قورىمدارى قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان پانتەوندارى. قورىم اشۋ نە دەسە، و دەسىن، كونەدەن كەلە جاتقان اتا سالتىمىز.      

ءتىپتى، قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ كەسەنەسى تۇرعان جەردىڭ ءوزى 2000 جىل بۇرىنعى پانتەون ورنى ەكەنى انىقتالدى. اتالارىمىز قباناباي باتىرىڭ ورنىن ءبىلىپ قويعان. كەسەنە جانىندا 12 وبا قاتار جاتىر. بۇلاردىڭ كەز- كەلگەنى التىن ادام تابىلعان وبادان الدەقايدا كولەمدى. مارقۇم كەمەل اقىشەۆتى الىپ كەلىپ، وسى وبالاردى كورسەتىپ ەدىم. قازبا جۇمىستارىن باستادى دا، اياقتاي الماي قايتىس بولدى. سودان قول تيگەن جوق. وسى وبالار مەملەكەتتىك قورىمنىڭ تەرريتورياسىندا ورنالاسقان. جول تۇپ- تۋرا سولاردىڭ اراسىمەن وتەدى. بۇل كەز- كەلگەن كەلۋشىگە اتا- بابالارمىزدىڭ مىنا دالاعا مىڭداعان جىلدار بۇرىن يەلىك ەتكەنىنىڭ ناقتى كۋاسى عوي.

پانتەوننىڭ شىعىس جاعىنان جاقىندا عان ارحەولوگتار وتە كونە قونىستار تاپتى. الدى- الا 4000 مىڭ جىل بۇرىن ادامدار تۇرعان دەگەن بولجام جاسالۋدا. كەلەر جىلى قازبا جۇمىستارى انىقتار جاس شاماسىن. مىنە، ءبىر شارۋا قانشالىقتى جاڭالىق اشۋعا تۇرتكى بولدى. قازاقتى تاريحسىز دەيتىندەردىڭ جانىنا وسىنشا جاڭالىق  قالاي باتپاسىن؟

قازاقتىڭ ارتىنا قالدىرار كەز- كەلگەن شارۋاسىنا ۇلارداي شۋلاپ قويا بەرەتىنىنىڭ استارىندا نە جاتقانىن ۇعۋ قيىن ەمەس. ءبىزدى تاريحى، كونە زامانداردان قالعان مۇرالارى جوق، تامىرسىز ەل ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن ورىس باسقانشىلارى 300 جىل بويى قولدارىنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەدى. وبالارىمىزدى ورتاسىن ۇڭگىپ، تونادى، اتا- بابا ارۋاعىن قورلادى. دالامىزدان تابىلعان بار التىن، باعالى زات ماسكەۋگە جەتكىزىلىپ، سولاردان تۇسكەن قارجىعا پەتەربوردىڭ سالىنعانى تال تۇستەگى شىندىق. ايتا بەرسەك، پەتر ءى مولالارىمىزدى توناۋشى توپتار قۇرۋعا ارنايى ۋكاز شىعارىپ، ولاردى ىنتىلاندىرىپ وتىرعانى جانە راس . 1718 جىلعى 13 اقپانداعى ۋكازىن وقيىق «ەجەلي كتو نايدەت ۆ زەملە يلي ۆ ۆودە كاكيە ستارىە ۆەششي... نە تاكيە كاك ۋ ناس نىنە ەست يلي تاكيە ، دا زەلو ۆەليكي يلي مالى پەرەد وبىكنوۆەننىمي، تاك جە كاكيە ستارى نادپيسي نا كامەنياح، جەلەزە يلي مەدي، ۆسە، يلي كاكوە ستاروە ي نەوبىكنوۆەننوە رۋجە، پوسۋدۋ ي پروچەە، ۆسە چتو زەلو ستارو ي نەوبىكنوۆەننو، تاكوج بى پرينوسيلي، زا چتو بۋدەت داچا سموتريا پو ۆەششام.» مۇنان كەيىنگى ۋكازدارىندا تاپقاندارىن جەتكىزۋ مەن قاتار كارتاسىن سىزىپ كەلۋ تاپسىرىلادى. ء سويتىپ، بۇكىل وركەنيەتىمىزدى قۇرتۋ جوسپارلاندى. مادەنيەتسىز، ونەرسىز حالىق  دەپ يلاندىرماقشى دا بولدى. بىراق، دالامىزداعى تاريحي جادىگەرلەرىمىز – ناق وسى وبالار، جىپتەي ءتىزىلىپ ورنالاسقان قورىمدار  ءبىزدىڭ ورىستار مەن ەۋروپادان كوش ىلگەرى مادەنيەت ورناتقانىمىزدىڭ كۋاسىندەي ماڭدايلارىنا تاستاي باتىپ تۇردى ەمەس پە! پانتەون- قورىمدار سالىپ كەتكەن ارعى اتالارىمىزعا مىڭ راحمەت.

وتكەن جىلى رەسسەيدە فەدەرالدىق پانتەون اشىلىپ، ونىڭ قۇرىلىسىنا 4 ميلليارد رۋبل (تەڭگەگە شاقساق 20 ميلليارد), 55 گەكتار جەر ءبولىندى.  تالدىقورعانداعى ماتايدا اۆتومات جاساعان كالاشنيكوۆ م. ت. سوندا قويىلدى. وسى كەزدە ورىستىلدىلەرىمىز مۇنى ماقتانا جازىپ ەدى. بىزدەن 4 ەسە كوپ قارجى شىعاردى. سوندا نەگە ويباي سالماعان. ۇمىتقامىز جوق، سانامىزدا سايراپ تۇر.

استانا جانىنان سالىنىپ جاتقان قورىمدا وتكەن تاريحىمىزعا، حاندارىمىز بەن باتىرلارىمىزعا، بيلەرىمىز بەن جىراۋلارىمىزعا  ارنالعان مۇراجايلار، قازاقتىڭ كونە قارۋ- جاراق ۇلگىلەرى، سوعىس جۇرگىزۋ تاكتيكالارىنا ارنالعان ستەندىلەر، عۇنداردان بەرگى كىسى جەرلەۋ راسىمدەرى كورسەتىلەتىن سۋرەتتەر بولادى. جانازا شىعارۋ، قوشتاسۋ زالدارى، كەلۋشىلەر ناماز وقيتىن ورىندار سالىنادى. باسى ارتىق ەشتەڭە جوق. وسىنى شۋ- شۋقانشىلار ءبىلىپ كەلگەن. جاندارىنا ايازداي باتاتىنى دا سول. ورىس تاريحىنان ەڭ كەمى 2000- 3000 جىل ىلگەرى كەتەتىنىمىز انىق. ال جەرلەنەتىن ادامداردىڭ باسىنا تەك قانا قۇلپىتاس قويىلادى. قازىر بىرنەشە ۆاريانتى جاسالدى. جۋىقتاعى كۇندەرى ۇلكەن كوميسسيا ءبىرىن تاڭداپ الادى.

پانتەونعا پارلامەنت قابىلدايتىن زاڭدا كورسەتىلگەن ادامدار عانا، مارقۇمنىڭ اقى يەلەرىنىڭ- قوساعىنىڭ، بالالارىنىڭ، اتا- اناسىنىڭ كەلىسىمىمەن جەرلەنەدى. ەشكىم ماجبۇرلەنبەيدى

پانتەون ماسەلەسى كەشە عانا شەشىلگەن جوق. 2004 جىلعى 22 شىلدەدە پرەمەر- ءمينيستردىڭ سول كەزدەگى ورىنباسارى ب. ءايتىموۆانىڭ كابينەتىندە اقسەلەۋ سەيدىمبەك، ىرىمعالي نۇرعاليەۆ، قويشىعارا سالعارى، تۇرسىن جۇرتباي، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، تولەگەن مۇقامەتجانوۆ، بايانباي حۇسايىنوۆ، كلارا ءامىروۆا، استانا قالاسىنىڭ ءبىر توپ اقساقالدارى جينالىپ،  «ۇلتتىق قورىم كەرەك پە؟» دەگەن ماسەلە تالقىعا سالىندى. ءبارى بىردەي قولدادى. ايتقاندايىن، وسى وتىرىستا مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك پانتەون كەرەكتىگىن بىردەن قولداسا دا ءوزىن ەلىنە اپارۋدى تاپسىراتىنىن ايتىپ ەدى. سودان بەرى اتتاي ون جىل ءوتىپتى.

كامال ءابدىراحمان

Abai.kz