قىتاي حالقىنىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسىنا اينالعان «حالىق جانە اسكەر مارشى»، «وتاندى قۇتقارۋ مارشى»، «تايحانشان تاۋلارىندا»، «حۋانحە وزەنى جايلى كانتاتا»، «18 قىركۇيەك» اتتى شىعارمالارىنىڭ اۆتورى سي-سينحاي نەبارى 40 جىل ءومىر ءسۇرىپتى. ول ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىن قازاق جەرىندە وتكىزدى. ايگىلى قىتاي كومپوزيتورىنا قازاقتىڭ ۇلى پانا بولىپ، اشتىقتان امان الىپ قالعان ەكەن...
اڭگىمەنى ارىدەن باستاساق، سي-سينحاي 1905 جىلى گۋاندۋن پرو¬ۆينتسياسىنا قاراستى، فانيۋي ۋەزىندە، بالىقشىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. سول جىلى ونىڭ اكەسى قايتىس بولىپ، اناسى ەكەۋى جوقشىلىقتىڭ زاردابىن ابدەن تارتادى. سي-سينحاي باستاۋىش مەكتەپتى تامامداعان سوڭ، ءارى قاراي ءبىلىمىن جالعاستىرىپ، ءوز كۇنىن ءوزى كورۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەپ، اقشا تا¬بۋعا ءماجبۇر بولدى. ول ليننان ۋنيۆەرسيتەتىندە جانە شانحاي¬داعى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتوريا¬دا وقىدى. بىراق كونسەرۆاتوريادان ءوزىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق كوزقاراسى ءۇشىن قۋدالانادى. بولاشاق كوم¬پو¬زيتور 1929 جىلى پاريجگە قونىس اۋداردى. ونەردىڭ استاناسىندا ايگىلى فرانتسۋز مۋزىكانتتارىنان ءدارىس الدى. پاريجدە وتكىزگەن جەتى جىل كومپوزيتورعا وڭاي سوقپادى. ناعىز مۋزىكالىق ءبىلىم الۋ ءۇشىن مەيرامحانادا داياشى، قوناقۇيدە شۆەيتسار، اسحانادا تازالاۋشى بولىپ جۇمىس ىستەدى.

قىتاي حالقىنىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسىنا اينالعان «حالىق جانە اسكەر مارشى»، «وتاندى قۇتقارۋ مارشى»، «تايحانشان تاۋلارىندا»، «حۋانحە وزەنى جايلى كانتاتا»، «18 قىركۇيەك» اتتى شىعارمالارىنىڭ اۆتورى سي-سينحاي نەبارى 40 جىل ءومىر ءسۇرىپتى. ول ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىن قازاق جەرىندە وتكىزدى. ايگىلى قىتاي كومپوزيتورىنا قازاقتىڭ ۇلى پانا بولىپ، اشتىقتان امان الىپ قالعان ەكەن...
اڭگىمەنى ارىدەن باستاساق، سي-سينحاي 1905 جىلى گۋاندۋن پرو¬ۆينتسياسىنا قاراستى، فانيۋي ۋەزىندە، بالىقشىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. سول جىلى ونىڭ اكەسى قايتىس بولىپ، اناسى ەكەۋى جوقشىلىقتىڭ زاردابىن ابدەن تارتادى. سي-سينحاي باستاۋىش مەكتەپتى تامامداعان سوڭ، ءارى قاراي ءبىلىمىن جالعاستىرىپ، ءوز كۇنىن ءوزى كورۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەپ، اقشا تا¬بۋعا ءماجبۇر بولدى. ول ليننان ۋنيۆەرسيتەتىندە جانە شانحاي¬داعى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتوريا¬دا وقىدى. بىراق كونسەرۆاتوريادان ءوزىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق كوزقاراسى ءۇشىن قۋدالانادى. بولاشاق كوم¬پو¬زيتور 1929 جىلى پاريجگە قونىس اۋداردى. ونەردىڭ استاناسىندا ايگىلى فرانتسۋز مۋزىكانتتارىنان ءدارىس الدى. پاريجدە وتكىزگەن جەتى جىل كومپوزيتورعا وڭاي سوقپادى. ناعىز مۋزىكالىق ءبىلىم الۋ ءۇشىن مەيرامحانادا داياشى، قوناقۇيدە شۆەيتسار، اسحانادا تازالاۋشى بولىپ جۇمىس ىستەدى.
وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىندا سي-سينحاي پاريج¬دەن شانحايعا ورالىپ، 1938 جىلى يانانعا كەلىپ، لۋ.سين اتىنداعى ونەر اكادەمياسىنىڭ مۋزىكا بولىمىنە دەكان بولادى. 1939 جىلى ول پارتيا قۇرامىنا ءوتىپ، 1940 جىلى قىتاي ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن، حۋان شۋن دەگەن لاقاپ اتپەن كەڭەس ۇكى¬مەتىنە جول تارتتى. ونىڭ ماقساتى– «موسفيلم» كينوستۋدياسىندا «يانان جانە 8-ءشى اسكەر» اتتى دەرەكتى ءفيلمنىڭ مۋزىكاسىن جازىپ قايتۋ بولاتىن. بىراق بۇل ساپاردان ايگىلى كومپوزيتور تۋعان توپىراعىنا ورالمادى...
1941 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىندا گەرمانيا كەڭەس ۇكىمەتىنە سوعىس اشقاننان كەيىن، ماسكەۋدەگى جۇمىستار توقتاتىلىپ، فيلم اياق¬سىز قالعان ەدى. ەندىگى سي-سين¬حاي¬دىڭ بار ارمانى – وتانىنا ورالۋ بولاتىن. بىراق ول بۇل ماقساتىنا جەتە المادى. الدىمەن موڭعوليا ارقىلى قىتايعا ءوتىپ كەتۋگە نيەتتەنگەن، دەگەنمەن بۇل ساپارى ءساتسىز اياقتالدى. كەيىننەن 1942 جىلى قولىنداعى ازعانتاي قارجى¬مەن يتشىلەپ ءجۇرىپ، الماتىعا كەلدى. بۇل جولى قازاقستاننان سينتسزيانعا ءوتىپ كەتكىسى كەلگەن بولاتىن. بىراق قىتاي ازاماتىنىڭ وتانىنا ورالۋىنا مۇمكىندىك بەرىلمەدى.
قازاقستاننىڭ سول ۋاقىتتاعى استاناسىندا سي-سينحايدىڭ با¬رار جەرى، پانالار ورنى بولمادى. قالتاسىنداعى اقشاسى دا تاۋسىل¬عان. امالسىز «كولحوزشىلار ءۇيىن¬دە» تۇنەپ ءجۇردى. بۇل جەردە ادام اينالعىسىز ءبىر بولمەنى جەتى-سەگىز جان بولىسەتىن. قازاق كومپوزيتورى باقىتجان بايقاداموۆپەن جو¬لىق¬¬پاعاندا، قىتاي جاڭاشىل ۇلت¬تىق مۋزىكاسىن جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى جوقشىلىقتان اشتان ولەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن!؟
– اكەم مەن شەشەمنەن كومەك سۇراپ كەلەتىندەر كوپ ەدى. بىراق جارىقتىق اتا-انام ەشكىمنىڭ بە¬تىن قايتارىپ كورمەپتى. ءبىزدىڭ ءۇيى¬مىزدە كىمدەر تۇرمادى؟ اۋىلداعى اعايىننىڭ بارلىعى الدىمەن ءبىزدىڭ ۇيىمىزگە كەلىپ، ەسىگىمىزدى قا¬عىپ تۇراتىن. ماسەلەن، مۇقان ءتو¬لەباەۆتىڭ ءوزى ءومىرىنىڭ قيىن ءسات¬تە¬رىندە، ءبىر جىلداي ءبىزدىڭ وتباسىمىز¬بەن بىرگە تۇردى. قازىرگى حالىق ءار¬تىسى مولودوۆ تا ماسكەۋ كونسەرۆا¬تو¬¬رياسىن تامامداعان سوڭ، العاش¬قى ايەلى سۆەتا ەكەۋى ءبىزدىڭ ءۇيى¬مىزدەن ورىن تاپتى. ۋكراينانىڭ كاسىبي مۋزىكاسىنىڭ نەگىزىن قا¬لاۋشىلاردىڭ ءبىرى، پروفەسسور سكورۋلسكي دە كەزىندە شاڭىرا¬عى¬مىزدى پانالادى. ايتا بەرسە، تاۋسىلمايدى. اكەم مەن شەشەمنىڭ كوڭىلى كەڭ، ەلدىڭ ءبارىن قۇشاق جايا قارسى الاتىن جاندار ەدى عوي.
اكەم سي-سينحايدى العاش كوشەدە كورىپ قالادى. كوشەنىڭ بو¬يىندا چەموداننىڭ ۇستىندە ءبۇرىسىپ وتىرعان، ازىپ-توزعان، ارىق ادام¬دى كورىپ، اياپ كەتكەن بولۋى كەرەك. قا¬سىنا جاقىنداپ كەلەدى. جەل¬توق¬سان ايىنىڭ ورتاسى بولاتىن، كۇن سۋىق. الگى ادامنىڭ ۇستىندە سىرت كيىمى دە جوق ەكەن، توڭعانىنان بۇرسەڭ-بۇرسەڭ ەتەدى. چەمودانعا سكريپكا سۇيەۋلى تۇر. اسپاپقا قا¬راپ، اكەم بىردەن بۇل جاننىڭ مۋ¬زىكانت ەكەندىگىن تۇسىنگەن. ءجون سۇرايىن دەسە، مۋزىكانت نە ورىس، نە قازاق تىلىندە سويلەي المايدى. اعىلشىن، فرانتسۋز تىلدەرىندە بىردەڭە ايتپاق بولادى. ال بۇل ءتىل¬دەردى اكەم بىلمەيدى. ەكەۋى ءبىرشاما شۇلدىرلەسەدى. جالپى، مۋزىكانت¬تىڭ ءتىلىن مۋزىكانت بىلەدى دەگەن ءتۇ¬سىنىك بار عوي. ەڭ باستىسى، اكەم ءوزىن حۋان شۋن دەپ تانىستىرعان جانعا كومەك كەرەك ەكەندىگىن ءتۇسى¬نىپ، ۇيگە بىرگە الا كەلەدى. ۇيگە كەل¬سە، ەسىكتەن تورگە دەيىن ءيىن تىرەسكەن ادامدار. بوس ورىن جوق. اكەم وسىلاردىڭ اراسىنان ورىن تاۋىپ، حۋان شۋننىڭ الدىنا اس قويىپ، ۇستىنە كيىم-كەشەك بەرەدى.
ول ۋاقىتتا شەتەلدىك ادامدى ۇيگە الىپ كەلۋدىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەنى انىق. مۇنى جوعارى جاق بىلسە «وڭدىرماسى» بەلگىلى. سوندا اكەم مۇقتاج جانعا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن قانداي تاۋەكەلگە بارىپ تۇر دەسەڭشى؟ ءبىر جاعىنان اكەم باقىتجان بايقاداموۆ ايگىلى الاشوردا قايراتكەرى، 1930 جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن بايقادام قارالديننىڭ ۇلى ەمەس پە؟ حالىق جاۋىنىڭ ۇلى بولعانى ءۇشىن اكەمدى ءۇش مارتە ينستيتۋتتان شىعارماق بولعان جوق پا؟ ونى ەشقاشان پيو¬نەر، كومسومول قاتارىنا قابىلدا¬ماي قويدى ەمەس پە؟ ءتىپتى وتان قورعاۋ مارتەبەسىن دە الىپ قويدى عوي. بىراق وسىنىڭ بىرىنە قارا¬ماس¬تان، اكەم الگى قىتاي ازاماتىن الىپ كەلىپ، بارىنشا جاعدايىن جا¬ساۋعا تىرىستى. حۋان شۋن ءبىزدىڭ ۇيىمىزدە ءبىر جىلداي تۇردى. كەيىننەن 1944 جىلى اكەم ونى قوستانايداعى وبلىستىق فيلار¬مو¬نياعا جۇمىسقا تۇرعىزدى، – دەيدى باقىتجان بايقاداموۆتىڭ قىزى بالدىرعان بايقاداموۆا.
قوستانايعا كەلگەن سوڭ، حۋان شۋن، ياعني سي-سينحاي قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسىمەن تانىسۋعا قۇش¬تار بولادى. وسى ماقساتتا ادەيى اۋىلداردى ارالاپ، ەل ءىشىن¬دەگى اندەردى تىڭداپ قايتقان كورى¬نە¬دى. كەيىننەن ءوزىنىڭ جەتەكشىلىگى¬مەن مۋزىكالىق انسامبل قۇرىپ، شىعارماشىلىق ۇجىم ەل الدىندا ونەر كورسەتە باستايدى. انسامبل¬دىڭ تۇساۋكەسەر كونتسەرتىندە سي-سينحاي قازاقتىڭ بىرنەشە مۋزى¬كا¬سىن سكريپكامەن ورىنداپ بەر¬گەن ەكەن.
قوستانايدا ول ءوزىنىڭ «ۇلتتىق ازاتتىق» اتتى تۇڭعىش سيمفو¬نيا¬سىن اياقتاپ، «امانگەلدى» پەسا¬سىن ومىرگە اكەلەدى. قازاق باتىرى امانگەلدى يمانوۆقا ارنالعان شىعارماسىنا قىتاي كومپوزيتورى بار ىنتا-جىگەرىمەن كىرىسكەن ەكەن. ول ءتىپتى امانگەلدىنىڭ ءومىربايا¬نى¬مەن تولىقتاي تانىسىپ شىعادى. قوستاناي قالالىق تەاترىندا وتكەن امانگەلدى يمانوۆتى ەسكە الۋ كەشىندە العاش وسى شىعارما ورىندالىپ، كوپشىلىكتىڭ قوشەمە¬تىنە بولەنەدى. سكريپكامەن اۆتور¬دىڭ ءوزى سۇيەمەلدەپ تۇردى.
قوستاناي قالاسىندا سي-سين¬حاي شابىتتانىپ، كوپتەگەن تۋىن¬دى¬لارىن ومىرگە اكەلدى. قازاقتىڭ بىرنەشە كۇيلەرىن، اندەرىن وڭدەۋگە اتسالىستى. وسىلاي جاڭادان تى¬نىسى اشىلعانداي كۇي كەشىپ ءجۇر¬گەنىندە، ول گاسترولدىك ساپارلار¬دىڭ بىرىندە وكپەسىنە سۋىق تيگىزىپ الدى. اۋرۋدىڭ سالدارىنان تۋبەر¬كۋ¬لەز بەن گەپاتيت سياقتى ەسكى سىر¬قات¬تارى قايتا قوزدى. ناۋقاستىڭ جاعدايى ناشارلاپ كەتكەن سوڭ، ونى ماسكەۋدەگى كرەمل اۋرۋ¬حا¬ناسىنا جەتكىزەدى. بىراق دارىگەرلەر ونىڭ ومىرىنە اراشا بولا المادى. 1945 جىلدىڭ 30 قازانىندا قىتاي كومپوزيتورى سي-سينحاي ماڭگى¬لىك¬كە كوز جۇمدى.
ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە ول اۋرۋحانا توسەگىندە تاڭىلىپ جاتسا دا، كەڭەس مادەنيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى كوپتەگەن قايراتكەرلەرمەن ارالاسىپ، حات جازىسادى. ماسەلەن، ر.م.گليەرگە جازعان حاتىندا «مەن كوپ جىلدان بەرى جاڭا باعىتتاعى قىتاي مۋزىكاسىن جاساۋعا بارىم¬دى سالىپ كەلەمىن. جاڭا رۋح، جاڭا فورما، جاڭا ۇندەستىك تاپقىم كە¬لەدى» دەپ جازىپتى. ەندى ءبىر حا¬تىن¬دا ويىن «ءcال ەسىمدى جيىپ، كىشكەنە الدەنسەم، دارىگەرلەر ماعان وتى¬رۋعا مۇرسات بەرەر ەدى. سول كەزدە «جەڭىس» اتتى جاڭا پوەمامدى جا¬زۋعا كىرىسەر ەدىم» دەپ ساباقتاپتى.
– ەڭ قىزىعى، اكەم كىمگە كومەك كورسەتكەنىن سي-سينحاي ومىردەن وتكەن كەزدە ءبىر-اق ءبىلدى. گازەتتەردىڭ بىرىندە «قىتاي كومپوزيتورى سي-سينحاي ماڭگىلىككە كوز جۇمدى» دەگەن نەكرولوگ جارىق كورگەن ەكەن. جاقشانىڭ ىشىندە حۋان شۋن دەپ جازىلىپتى. مۇنى وقىپ، اكەمنىڭ ءوزى تاڭ-تاماشا قالىپتى. قىتاي حالقىنىڭ ايگىلى ۇلىنا كورسەتكەن كومەگى ءۇشىن ءبىزدىڭ وتباسىمىزعا دەگەن العىسى شەكسىز. ماسەلەن، 1999 جىلى قحر توراعاسى بولىپ تۇرعان ۋاقىتىندا تسزيان تسزەمين قازاقستانعا كەلگەن ساپارىندا ءبىزدىڭ ۇيىمىزگە ات باسىن بۇرىپ، داستارقانىمىزدان ءدام تاتىپ كەتتى. وسى جولى ول وزىمەن بىرگە سي-سينحايدىڭ جالعىز قىزى نينانى بىرگە ىلەستىرە كەلىپتى. نينا بۇدان بۇرىن 1987 جىلى ءبىزدى ارنايى ىزدەپ كەلگەن بولاتىن. ءبىز ونى اۋەجايدان كۇتىپ الدىق. ادام كوپ، ىعى-جىعى. نينا ءبىر توپ ادامنىڭ اراسىنان بىزگە قاراي جاقىنداپ كەلدى دە، قۇشاقتاي الىپ، جىلاپ جىبەردى. كەيىننەن ول «مەنى كۇتىپ تۇرعان سەندەر ەكەنىن جۇرەگىم سەزدى» دەگەندى ايتتى. حۋ تسزينتاونىڭ دا قازاقستاندا العاش باس سۇققان شاڭىراعى ءبىزدىڭ ءۇيىمىز بولدى. ول دا كەزدەسۋ بارىسىندا شەكسىز العىسىن جەتكىزدى. مەنىڭ ويىمشا، قايران مەنىڭ اكەم مەن شەشەم ەشقانداي ەرلىك جاسادىم دەپ وي¬لا¬ماعان بولار. ولار مۇقتاج جان¬عا كادىمگى، قالىپتى، ادامي كومەگىن كورسەتتى. جالپى، بىرەۋگە قول ۇشىن سوزۋ كوشپەندىلەردىڭ بارلىعىنىڭ قانىندا بار قاسيەت عوي دەپ وي¬لاي¬مىن. مەنىڭ اكەم مەن شەشەم وسىن¬داي جاندار ەدى. ءبىزدىڭ ەسىگىمىز ەش¬قاشان جابىلمايتىن. ءتىپتى بەر¬تىن¬گە دەيىن قۇلىپ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەدىك قوي. ەل اراسىندا «باي¬قاداموۆ ءۇيىنىڭ ىشىنە كيىز ءۇي تىگىپ قويىپتى» دەگەن اڭگىمە دە تاراپ كەتكەن بولاتىن–دەيدى بالدىرعان باي¬قاداموۆا.

دايىنداعان ماقپال قاراتايقىزى
«ايقىن» گازەتى، 28 مامىر 2009 جىل