ەرتەڭ استانادا قر مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ، حالىقارالىق  م.شولوحوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ جانە م.اۋەزوۆ اتىنداعى ۇلتتىق سىيلىقتىڭ، «قۇرمەت» جانە «پاراسات» وردەندەرىنىڭ يەگەرى، مارقۇم دۇكەنباي دوسجانعا ارنالعان اس وتەدى. 

جۇرەكتە ءبۇر جارعان ءجۇز جاۋقازىن

(جازۋشى د.دوسجاننىڭ اڭگىمەلەرى تۋرالى)

قازاق اڭگىمەسىنىڭ عاسىردان وزعان تاريحى بار. حالقىمەن بىرگە جاساسىپ، الۋان ارناعا ءتۇسىپ، ايتۋشىنىڭ كوڭىل-كۇيىنە، وقيعا جەلىسىنە وراي قۇبىلا وزگەرىپ، تىڭداۋشىنىڭ تالعامىنا ساي لوگيكالىق تىنىسى كەڭىپ، قۇلپىرا جەتىلگەنى كوز الدىمىزدا. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا مۇحتار اۋەزوۆ، بەيىمبەت مايلين ۇلتتىق داستۇردەن، كەيىپكەردىڭ كوڭىل-كۇيىنەن تابان جازباي اڭگىمە بايانىن كوبىنە ءبىرىنشى جاقپەن ءوربىتتى. بۇل ءادىس وقىرمانعا ۇعىنىقتى بولعانىمەن، جازۋشىنىڭ ستيلىنە، بايانداۋ ماشىعىنا سەلكەۋ ءتۇسىرىپ، اڭگىمە ورايىندا ءسوز قايتالاۋ العى مەجەگە شىعادى. وقىرماندى جالىقتىرىپ الۋ وڭاي. بۇل رەتتە جوعارىداعى اتى اتالعان كلاسسيك جازۋشىلار وڭتايلى ءستيلدى تاڭداپ، بايانداۋ ماشىعىندا ءتىل بايلىعى مەن پسيحولوگيزمدى الماستىرا ءورىپ، شەبەر اڭگىمەشىلدىك مىنەزبەن ءسوز قايتالاۋدى بايقاتپاي، قيىندىقتان وڭاي قۇتىلىپ كەتىپ ءجۇردى. سول سەبەپتى «قورعانسىزدىڭ كۇنى» مەن «شۇعانىڭ بەلگىسى» حح عاسىرداعى قازاق اڭگىمەسىنىڭ ورنەگى ايقىن، وزىق ۇلگىسى بولىپ قالا بەرەدى.

اڭگىمە – ادەبي جانردىڭ باستاۋ بۇلاعى، بارشا بايان اۋەل باستا اڭگىمەدەن جارالعان دەسە بولادى. اڭگىمە ءبىر دەممەن ايتىلعان بولسا – ءبىر دەممەن وقىلۋعا ءتيىس. بۇل جانر ۋاقىت وتە، زامان وزا سيپاتى وزگەرىپ، كىسىنىڭ، ياعني ايتۋشىنىڭ لەكسيكاسىنا ىڭعايلاسا دامىپ، مەيلىنشە وڭتايلى، بارىنشا ىڭعايلى كۇيگە ەندى. زەرگەر قولىنان شىققان اسىل بۇيىمعا ۇقساپ ناقتىلانا، ناقىشتانا ءتۇستى. ءار ۇلتتىڭ داستۇرىنە بايلانىستى ءاردايىم دامىپ، جەتىلىپ كەلەدى. ماسەلەنكي، اڭشى-مەرگەندەر تاراتقان ءتۇرلى بەيمالىم الەم وكىلىمەن كەزدەسۋ تۋرالى حيكاياتار، ميفتەر، ەل اۋزىنداعى ۇببە، جەزتىرناق، جالعىز كوزدى ءداۋ تۋرالى جەلىلى اڭگىمەلەر قازىرگى كاسىبي پروزانىڭ ءاۋ باستاعى تۇقىمى، ءدانى.

ءححى عاسىردا قازاق اڭگىمەسى كونە ءاپسانانى كوركەمدىك كوكورايىنا بولەپ، بۇگىنگى ۇرپاق جادىندا قايتادان جاڭعىرتىپ جىبەرەتىن ميفتىك رەاليزمگە بوي الدىردى. مۇندا ءبىرىنشى جاقتىڭ مەنى ءۇشىنشى جاققا، ياعني ول، وعان، ونىڭ ەسىمدىگىنە ورىن بوساتىپ، بايانداۋ ماشىعىنىڭ الۋان ءتۇرلى ىڭعايىنا كوشتى. اڭگىمەنى ءبىرىنشى جاقپەن ايتۋ – ءسوز قايتالاۋ، سيللوگيزم كەدەيلىگىنە الىپ كەلەتىن بولسا، ءۇشىنشى جاقتىڭ بايانداۋ ماشىعى – ۇشان-تەڭىز، مۇندا ءتىل بايلىعى، اللەگوريا، ەپيتەت، تەڭەۋ اتويلاپ العى مەجەدەن كورىنىس تابادى. اڭگىمەشىنىڭ تاپقىرلىعى، ۇتقىرلىعى ارقىلى جاندى، ءنارلى ءسوزدى مىڭ بوياۋمەن قۇلپىرتىپ ويناتۋى بەل الادى.

قازاق اڭگىمەسى داۋىرمەن ۇندەسە دامىدى. بەينە جەر مايەگىنە تامىرىن تەرەڭگە جىبەرىپ، بۇتاعى الەمگە جايىلعان الىپ داراق ىسپەتتى. شولگە بىتكەن الىپتىڭ جاپ-جاسىل، كەلىستى، سولقىلداعان بۇتاعى سەكىلدى دۇكەنباي دوسجان قالامىنان تۋعان تۋىندىلار وزىنشە ورنەگى بار، ەشكىممەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىن، ادام مىنەزىنىڭ قۇبىلىسى مەن مىڭ قۇلپىرعان رەڭدى بوياۋىن قاتار ەلەستەتكەن سىمباتى سۇلۋ عاجايىپ وسكىن. پالساپالىق ويمەن تىزگىن ءتۇيىپ، ساحارانىڭ سارى جەلى سەكىلدى لىقىلداعان، تىنىستى اشقان  بايانداۋ ماشىعى، قولتاڭباسى اي ءمورلى.

تىلدىك بوياۋى مول. بىردە ارناسى كەڭ اشىلعان، ىشتەي شىمىرلاپ لىقسىعان داريا اعىسىن ەلەستەتسە، كەلەسىدە تاۋدان سارقىراپ، جارقىراپ قۇلاعان تاس بۇلاققا ۇقسايدى. قايسىسىندا دا قازاقى سىپا، سىرباز، تەرى سور، بەينەتى زور، ءتوزىمدى، كومپىس تە كونتەرلى مىنەز قىرى قىلاڭ بەرەدى. د.دوسجان اڭگىمەسىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى – الۋان مىنەزدىڭ مەتامورفوزالىق بوياۋىنىڭ قانىقتىعى.

«قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى، كوشكە ىلەسىپ ءبىر تايلاق بوس كەلەدى...» دەپ باستالاتىن قازاق حالقىنىڭ ءاپسانالى ءانى تەربەتكەن كارى قاراتاۋدىڭ كۇنگەي بەتى مەن قىزىلدىڭ قۇمىن كەمەرلەي اققان سىرداريا وزەنىنىڭ ورتاسىنداعى اپتاپ كۇن قىزۋىنان توبارسىعان ادىرلى دالا جازۋشىنىڭ تۋعان، وسكەن جەرى، سۇلۋلىق الەمىنە ەسىك اشقان بەسىگى. جەرگىلىكتى حالىق وسىدان ءجۇز، مىڭ جىل بۇرىنعى ادەت-سالتىن ساقتاپ، اتا-بابا تىنىسىمەن تىرلىك كەشىپ وتىرعان جيدەلىبايسىن ولكە. كۇرەڭسە كۇنگەيدىڭ ءار تۇسىنان شوككەن تۇيەدەي مۇلگىگەن كونە ساعانا، بەلگى بەكەت، ەسكى جۇرتتى كورەسىز. بۇل باياعى قالامگەردىڭ اسىل سوزبەن سىمباتتاپ، ۇرپاق جادىندا قايتادان جاڭعىرتقان جىبەك جولىنىڭ قوڭىراۋلى كەرۋەنى كىدىرگەن شاھار جۇرتى، قونالقى ورىندار.

جازۋشىنىڭ مۇسىندەگەندەي قازاقستاننىڭ ەڭ كۇنى ىستىق نۇكتەسى بولعاندىقتان، بۇل جەردىڭ تورعاي ەكەش تورعايى دا جەر باۋىرلاپ ۇشادى. شىلدەدە اسپان تولى شۇپىرلەگەن جۇلدىز شالقاسىنان جاتقان كىسىنىڭ سوزعان قولى تيەردەي تومەندەيدى. ادامدارى اشىق اۋىز، كەڭقولتىق، اڭقاۋ، كوشەنىڭ ارعى بەتىندە تۇرىپ-اق بەرگى بەتتەگى كىسىمەن داۋىستاپ سويلەسىپ، تۇندە كورگەن ءتۇسىن ىرىمداپ جورىتىپ جاتادى. اۋزىن اشسا جۇرەگى كورىنەتىن كىلەڭ اقكوڭىل جاندار جولدىڭ شاڭىن بالاعىمەن سىپىرىپ، يا مالىن ايداپ، يا ءتۇتىنى قويۋ شىققان ءۇيدىڭ اس-اۋقاتىنان اۋىز تيۋگە اسىعىپ بارا جاتادى. اۋىلدىڭ باس جاعىنداعى ۇيگە كىسى تۇسسە، اياق جاقتاعىلار شاقىرماياق «سالەم بەرۋگە»، «قولىن الۋعا» اڭساپ، اسىعىپ جەتەدى، ياعني جازۋشىنىڭ كەيىپكەرى ادەت-عۇرىپ شەڭبەرىندە تىرلىك كەشەدى. ءسوز ساپتاسى تۇيەدەن تۇسكەندەي: «كۇنى كەشە ءبارى ورتاق ەدى، بۇگىن يت ۇرسە «قوناق كەلە جاتىر» دەپ بازارعا شاباتىن زامانعا تاپ بولدىق»، – دەپ وتىرادى قامكوڭىل ۇلكەندەرى. ازەر ۋاقىت تاۋىپ سالەمدەسۋگە بۇرىلعان جاستارى الدەنە سۇرايىن دەسەڭ-اق: «جۇمىس كوپ... جۇمىس كوپ...» دەپ، تۇسىڭنان اعىلىپ، اعىنداپ وتە شىعادى، مۇنداي جاڭا قاربالاس كەيىپكەرلەر ارقىلى قازىرگى ومىردەگى وتپەلى ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىكتەر، باسقا سوزبەن ايتقاندا وتكىنشى قۇندىلىقتار بەدەرلەنگەن. جازۋشىنىڭ «شىراقشى» اڭگىمەسىندە قاريا ءبىر رەت ءولىپ تىرىلەدى، مولدا يمانىن ءۇيىرىپ ءمايىت باسىندا وتىرعاندا اقساقال قايتادان ويانادى. ەندى ول توقسان جاساپ وتىر، جالعىز ۇلى ولجاي جول جوندەۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى. قاريا كەلىنى ارقىلى ۇلىن شاقىرتىپ، بەيسەنبىدە و دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشپاق ەكەنىن ايتىپ، باقۇلداسپاق بولادى، سوندا بالاسى تاس جول ءالى توسەلىپ بىتپەگەن، بىتكەنىنىڭ ءوزى ارىق اتتىڭ جاۋىرىنداي بولىپ قايتا اشىلىپ جاتىر دەپ ءتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ، قاربالاسادى، اقىرى اكەسى ولگەندە قاسىندا بولا المايدى. مىنە، جازۋشى وسىنداي قاربالاس كەيىپكەرلەر مەن اتا-بابا جوسىنىمەن (ەپيكالىق-ميفولوگيالىق ۋاقىت اياسىندا) ءومىر سۇرەتىن اسىقپايتىن سىپا پەرسوناجداردى شەندەستىرۋ ارقىلى ۋاقىت كاتەگورياسىنىڭ ءمانى ءداپ قازىر وزگەرگەنىن، قۇندىلىقتاردىڭ ورىنى اۋىسقانىن، ۋاقىتتى، جولدى اتا بابا داۋىرىمەن، جورالعى-سالتىمەن ۇشتاستىرا الماعان جانداردىڭ رۋحاني-پسيحولوگيالىق تىعىرىققا تىرەلەتىنىن، وسىنداي جايتتاردىڭ اقىرى بۇكىل ۇلتتى ازدىراتىنىن ۇدايى ەسكەرتىپ، سەرگەك بولۋدى ۋاعىزدايدى.

جازۋشى دۇكەنباي دوسجاننىڭ تاقىرىپ اياسى كەڭ، تۋعان جەردىڭ، تۇعىرلى ەلدىڭ جۇيرىك جاراتقان اتبەگى، كورىك باسقان ۇستاسىنان باستاپ، ارمان قۋىپ شەتەلگە شىعانداپ كەتكەن جاڭا قازاعىنا دەيىن قامتىعان ءجۇز اڭگىمە ءبىرىن-ءبىرى قايتالامايتىن ءجۇز ءتۇرلى تاعدىردىڭ، ءجۇز ءتۇرلى ادام تابيعاتىنىڭ گالەرەياسى. مىنە، مەرزىم تۇرعىسىنان قالامگەردىڭ وتكەن حح عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنان باستاپ، XXI عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى ارالىقتى قامتىعان كەيىپكەرلەرى سان الۋان حيكمەت يەسى. ولار شاباندوز، ۇستا، كوممۋنيست بەلسەندى، مۇعالىم، كاسىپكەر، قايىقشى، تۇيەشى، دەپۋتات، بازارشى، بوزاقور، بۋحگالتەر سەكىلدى ءتۇرلى كاسىپ يەلەرى. ولاردىڭ جۇرەك ءلۇپىلى، تالايلى تاعدىرى، تامىر سوعىسى دۇكەنباي دوسجان شىعارماشىلىعى ارقىلى مىڭ بوياۋمەن ءورىلىپ، نازىك سىرىن اشادى ايقارا. ارپالىسپەن ءوتىپ جاتقان ۋاقىتتىڭ ولشەمى – ءومىر. كەيىپكەردىڭ مىنەز باستاۋى كىندىك قانى تامعان، جالاڭ اياعىنىڭ ءمورى باسىلعان تۋعان قۇمىنىڭ بۇيىعى بۇيراتتارىنان، وزگەگە ەش ۇقسامايتىن ءومىر ورنەگىنەن باستاۋ الاتىندىقتان، سىزگە ادام جانىنىڭ توسىن سىرىن سىيلايدى. ال جازۋشىنىڭ تۋىپ-وسكەن وتۇكەن ولكەسى كارىقۇلاق قاراتاۋدىڭ كۇنگەي بەتى مەن كۇرەڭ لايساڭ اعىستى سىردىڭ ورتا دەڭگەيى، ءوزىنىڭ سۇيىكتى جازۋشىسى ۋيليام فولكنەر كەلتىرگەندەي – قالامگەر يوكناپاتوفى دەيمىز. سول سەبەپتەن دە قاراتاۋدىڭ شەرتپە كۇيىندەي نازىك بەدەر دۇكەنباي دوسجان شىعارماسىنا ءتان قولتاڭبا ورنەكتى تانىتادى.

جازۋشىنىڭ جان الەمى، قالامگەرلىك قۇدىرەتى قايتا تۇلەتكەن قازاقى ءداستۇر، قازاقى مىنەز، قازاقى تانىم، جۇرەگىمىزگە تابارىك ەتىپ ۇستايتىن تاۋەلسىزدىك تاقىرىبىن جۇيە-جۇيەسىمەن قوزعاماي تۇرىپ، قالامگەردىڭ پروزا جانرىنداعى وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى تۋرالى ءبىراۋىز ءسوز. ەكشەپ، ەلەپ، ءسۇزىپ شىققان كەزدە جازۋشىنىڭ ءسوز ساپتاسى مەن قيسىندى ءپالساپاسىنان وزىندىك دارا قولتاڭباسىن – الدىمىزداعى ەكى توم ەتىپ شىعارعان اڭگىمەلەرىنەن قاپىسىز تانيسىز. قالامگەر ون سەگىز جاسىنان – جەتپىس جاسىنا دەيىنگى ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق اق ساپارىن ءجۇز اڭگىمەمەن كوگەن­تۇپ ەتىپ قازىققا بايلاپتى.

د.دوسجاننىڭ جازۋ ءستيلىن وزگەمەن شاتاستىرۋ استە مۇمكىن ەمەس.

تۋعان جەر... جەر بولعاندا اپتاپ ىستىقتان توپىراعى ءتىلىنىپ، جۋسانى كۇيىپ، بايالىشى جەرگە باۋىرىن توسەپ جاتىپ العان مىگىرسىز دالا، باۋرايداعى جارپا تاستىڭ ءوزى كوپ قايناعان باۋىر سەكىلدى قارايىپ كەتكەن. وسىناۋ قاتال تابيعاتپەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان شۇعىلالى تاڭ نەسىبەسىن سەبەزگىلەپ اتار-اۋ... ىرزىق-بەرەكە بۇگىن بولماسا كۇنى ەرتەڭ، ايتەۋىر قوڭتورعاي قازاقى اۋىلعا ات باسىن ءبىر بۇرار-اۋ... دەگەن سابىرلى ۇمىتپەن كۇن كەشىپ، كولەڭكەگە سايالاعان يا باقتاشى، يا قويشى. باسىنداعى بوركىن السا استىنان كيىز قالپاعى كورىنەر، قالپاقتان كەيىن تاعى دا قىزىلالا تاقياسى، ونى شەشسە – استىنان ءۇش بۇرىشتاپ ۇشىن تۇيگەن ورامالى كورىنەر... قويشى ايتەۋىر! بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شەشىپ العان مەزەت ۇستارامەن قىرعىزعان تاقىر باسىنان، دالىرەك ايتساق – توبەسىنەن بۋ شىعار. شىلدەنىڭ اپتاپ ىستىعىندا توبەسىنەن بۋ شىققان تۇيەشى جازۋشىنىڭ ەڭ سۇيىكتى كەيىپكەرى («اي استىنداعى كەزدەسۋ»), الگى كەيىپكەر ءتۇن ىشىندە، قۇبا ءدۇز مەڭىرەۋ ولكەدە وسىدان مىڭ جىل بۇرىنعى بالاحاناسى تەڭسەلگەن تەڭ-تەڭ جيھازدى ءاپ-ساتتە ەڭسەرگەن بىلەكتى كىرەكەشى بار ۇلى جىبەك جولىنىڭ كەرۋەنىمەن ويدا جوقتا ۇشىراسار. سونداعى باياعى كەرۋەنباسى مەن بۇگىنگى تۇيەشىنىڭ بەتپە-بەت ۇشىراسىپ، تىلدەسۋىنە قۇلاق سالىڭىز.

«بىزدەر قۇم زامانىنىڭ ادامدارىمىز، سەندەر تەمىر زامانىنىڭ ادامدارىسىڭدار. قۇستى دا تەمىردەن جاساپ ۇشىراسىڭدار، ءدىلىمىزدى ءتۇسىنىپ، ءدىتىمىزدى ءبىلىپ تىرشىلىك جاسايتىن پەندە تابىلماس-اۋ! قور بولىپ قىستىعىپ، تەمىرگە جانشىلعانشا دالا بەتىمەن ەبەلەكشە سىرعىپ كوشىپ-قونىپ كەتە بەرمەيمىز بە ودان دا.

– مۇلىكتەرىڭنىڭ ءبىرازىن بىزگە بەرىپ كەتسەڭدەر بولماس پا، مۋزەيگە قويالىق.

– تەزەك دۇنيەنى جاسىرىپ نەعىلامىز، وزدەرىڭە قالدىرارمىز-اۋ، ايتسە دە كۇنى ەرتەڭ كۇلگە اينالار كونە جيھازعا تالاسىپ، يتشە ىرىلداسىپ، ءبىر-بىرىڭە زالال جاسايسىڭدار ما دەپ قورقامىز.

– وكىمەت مۇلكىنە، كونە ەسكەرتكىشكە قول سۇعۋعا زاڭ جىبەرمەيدى.

– ەندەشە، نەگە شەكەلەرىڭ قۋشيىپ، پەيىلدەرىڭ تارىلىپ كەتكەن؟ بەدەلگە، قىزمەتكە، اقشاعا، ابىرويعا، حان تاعىنا تالاسىپ اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ جۇرەسىڭدەر. ءبىر-ءبىرىڭدى ءتۇتىپ جەۋدەن تايىنبايسىڭدار» (د.دوسجان. ء«جۇز اڭگىمە»، ءىى توم، «مەرەكە» باسپاسى، ا.، 2012, 13-بەت).

تەمىر زامانىنىڭ ادامدارى – مىنا ءححى عاسىردىڭ كومپيۋتەر قۇلاعىندا وينايتىن، زاڭمەن ءجۇرىپ-تۇراتىن، كۇندەلىكتى ەسەپ-قيساپ اسەرىنەن پەيىلى تارىلىپ كەتكەن بۇگىنگى قوعامنىڭ ادامدارى بولسا، قۇم زامانىنىڭ ادامدارى – تەڭسەلدىرىپ كەرۋەن تارتقان، كونە جيھاز، قازىنانى ارتىپ العان، الدىنا شولعىنشى، جۇلدىزشى سالعان; سوڭىنا تورعاۋىتى، كىرەكەشى، تۇيەكەشى ىلەسكەن، اي استىنداعى ىعاي مەن سىعاي، كىلەڭ الپاۋىتتار. ءسوز ساپتاسى، ۋاجدەسۋى كەرەعار. تەمىر زامانىنىڭ ادامدارىنا قاراتىپ: «نەگە شەكەلەرىڭ قۋشيىپ، پەيىلدەرىڭ تارىلىپ كەتكەن» دەپ ساۋال تاستايدى. تەمىر زامانىنىڭ ادامدارى: «زاڭ جىبەرمەيدى... زاڭمەن ءجۇرىپ-تۇرامىز»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. قۇم زامانىنىڭ كەرۋەنىن تارتقان كەرۋەنباسىنىڭ ءسوزى سالماقتى، ءارى ءزىلدى. استارىندا كەكەسىن بار ما دەپ قالاسىز. «بەدەلگە، قىزمەتكە، اقشاعا، ابىرويعا، حان تاعىنا تالاسىپ اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ جۇرەسىڭدەر. ءبىر-ءبىرىڭدى ءتۇتىپ جەۋدەن تايىنبايسىڭدار»، – دەپ تەمىر زامانىنىڭ ادامدارىنا اۋىر كىنا تاعادى. تەمىر زامانىنىڭ ادامى جالتارادى، اشۋ قىسىپ، كەرۋەن تارتقان كىسىنىڭ ساقالىنان الۋعا شاق قالادى.

كورىپ وتىرسىزدار، كەيىپكەردىڭ سوزىنە قۇلاق اسساق، اڭگىمە فيلوسوفيالىق ويعا تابان تىرەگەن. ءار زاماننىڭ ادامدارىنا ءتان مىنەزىندەگى ارتىق-اۋىس كىناراتتى تامىرشىداي تاپ باسىپ، تانيدى. پەيىلدىڭ تارىلىپ، شەكەنىڭ قۋشيىپ كەتكەنىن شەنەپ-مىنەيدى. شىنىندا عوي: نە بولسا سوعان شىرت ەتە قالاتىن كىرپياز، سونشاما شىكامشىل، شىبىق تيمەس شىڭق ەتەر بولىپ كەتۋىمىزگە نە سەبەپ؟ وزگەرىپ بارا جاتقان بولمىس پا، الدە مىنەز بە؟ تۇرمىس تاۋقىمەتى مىنا جۇرگەن كىسىلەردى شەتىنەن كۇيرەك ەتىپ جىبەردى مە؟ زاماننىڭ، ۋاقىتتىڭ يلەۋىنە تۇسكەن ادامنىڭ وزگەرۋ مەتامورفوزاسى الاقاندا تۇرعانداي، ءسىرا. اڭگىمەدە بابا زامان ادامىن قازىرگى اداممەن ءتۇيىلىستىرىپ، ديالوگ جاساتۋ ارقىلى انتيتەزا ادىسىمەن تەرەڭ وي قوزعاپ، ادام مىنەز-قۇلقىنداعى پسيحولوگيالىق تولقىنداردى اشكەرەلەپ بەرەدى.

زامانىنا ساي ادامى. ءار قوعامنىڭ ءوز سۇرقىلتايى بولماق. اۆتور قىسقا اڭگىمەدە قۇم زامانىنىڭ ادامدارىن جول ايرىعىندا ۇشىراسقان تەمىر زامانىنىڭ ادامدارىنا (مىنا بىزدەردىڭ كەزبە-تۋريستەرىمىزگە ۇقسايدى) قارسى قويمايدى، كەرىسىنشە، ءاربىر ءداۋىردىڭ وزىنە ءتان مىنەز-قۇلقىن، ادامداردىڭ وي-ساناسىن، ودان بەرىدەگى ءسوز ساپتاسىن اشىپ، تارازىعا تارتۋىمەن ەرەكشە. قاي قوعامدا بولسىن، وزىنە ءتان ەرەكشەلىك، ارتىق ايتىپ، كەم ءتۇسۋ كەيىپكەر ارەكەتى ارقىلى ءجۇرىپ جاتادى. قۇم ادامدارىنىڭ ءۋاجى ورنىقتى، بايسالدى، استارلاپ سويلەيدى. تەمىر زامانىنىڭ ادامدارىنىڭ ءسوز ساپتاسى كەلتە، تاقىل-تۇقىل، جۇيكەسى جۇقارعان، قيت ەتسە «زاڭ جىبەرمەيدى» دەپ كەسىپ-پىشەدى. زاڭنىڭ نۇسقاۋىمەن ءجۇرىپ، ءسوزىن ەرەجەمەن تۇيىندەپ، زاڭدا كورسەتىلگەندەي ءجۇرىپ-تۇرۋعا داعدىلانعان. جوعارىدان نۇسقاۋ، پارمەن كەلمەسە، ءشوپ باسىن سىندىرمايدى، بۇيرىق-امىرگە ساناسى ابدەن كودىلانعان.

جوعارىدان زاڭ جۇزىندە پارمەن كەلمەدى دەپ لىقسىپ اعىپ جاتقان كانالدى تازالاماي، ەكى-ءۇش جىلدا سول كانالدىڭ ۇلتانىن ءشوپ باسىپ، ىستەن شىعۋعا قالعان.

زاڭعا قايشى كەپ قالمايىق دەپ ءجۇرىپ كوشەلەردى قۇم باسىپ، قىستاۋ قاڭىراپ بوس قالادى. ەل كوشەدى، جەر توزادى. جاس ۇرپاق كۇنكورىس قامىن جەپ بوسىپ كەتەدى. الگى زاڭمەن ءجۇرىپ-تۇراتىن، زاڭسىز اتتاپ باسپايتىن ادامدار اقىر سوڭىندا «قالاي عانا مىناداي زامانعا تاپ بولدىق»، – دەپ، قولدارىن توبەسىنە قويىپ، تازى اشۋىن تىرنادان الادى دەگەندەي، بار كىنانى جولاي ۇشىراسقان قۇم زامانىنىڭ ادامدارىنا جاۋىپ، باس ساۋعالاپ، كۇنكورىس قامىن ويلاپ ءبىرى قالاعا، ءبىرى بازار ماڭىنا كوشىپ جوعالماقشى. وسىلايشا جازۋشى كەشەگى ءامىرشىل-اكىمشىل سوۆەتتىك جۇيە تۇقىرتقان، وزدىگىنەن دەربەس ويلاۋ مۇمكىندىگى، شىعارماشىلىق قارىم-قاسيەتى جويىلعان، ءومىر سۇرۋگە قۇشتارلىعى شەكتەلگەن سۇرقاي كەيىپكەرلەردى كوگەنگە بايلاپ، بۇلارعا جەتىسپەيتىنى اتا-بابانىڭ بۋىرقانعان قانى مەن ءومىر ءسۇرۋ سالتى ەكەنىن، سونى قازىرگى كۇنگە بەيىمدەۋ كەرەك ەكەنىن وي تارازىسىنا سالادى.

دۇكەنباي دوسجاننىڭ ء«جۇز اڭگىمە» دەپ اتالاتىن قوس تومدىق جيناعى فيلوسوفيالىق ويدىڭ ءتۇزىلىمى، قازاق كوركەم ءسوزىنىڭ كوسەگەنىڭ كوك جونىنداي كوتەرىلگەن ءبىر بەلەسى سەكىلدى وقشاۋ قۇبىلىس. جانعا ازىق، جۇرەككە شۋاق دارىتادى، ادام جانىنىڭ شىتىرمان تۇكپىرىنە، قۇپيالى قويناۋىنا وي ساۋلەسى تۇسىرىلەدى.

جازۋشى كەيىپكەرلەرى ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ايتقانداي، تۋعان جەردەن كىندىگى ۇزىلمەگەن، تۋىسقان جۇرتىنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ جۇرگەن، ءتوزىمى سارقىلماس، جۇرەك وتى مول جاندار. قايىرىمى ۇشان-تەڭىز. قازىرگىنىڭ ادامدارى بارىنشا تۇيىق، ءوزىمشىل، جۇرتقا قول ۇشىن بەرۋى سيرەك، ءوزىم دەگەندە وگىز كۇشى بار، بوگدەگە كەلگەندە اتتاپ باسپايتىن بەيوپا دەيمىز. وزىمشىلدىكتىڭ استارىن ىزدەپ شارشايمىز. ءبارىن نارىق زامانىنىڭ تۇيىقتىعىنان، تۇمشالاۋىنان دەيمىز. جازۋشى بۇل جاعىنان كەلگەندە زاماندى جازعىرىپ، ماڭدايىن بەكەر توقپاقتاۋدان اۋلاق. بارلىق كىناراتتى ادام بويىنداعى كەلەڭسىز، كەساپات مىنەزدەن ىزدەيدى. بۇل رەتتە «قىزىلقۇمنىڭ جەلى نە دەپ جىلايدى؟» اڭگىمەسىندەگى جولى اۋىر، قيىن بەينەت كولەڭكەشە ىلەسىپ قىر سوڭىنان قالمايتىن تەرى سور، بەينەتى زور قۇمباي، «جاقسى كىتاپ قالاي جازىلادى» اڭگىمەسىندەگى ءتىرى ءسوزدىڭ كىسى جانىنا شيپا بولار داۋاسىن ىزدەپ، شام تۇبىندە اش كۇزەنشە بۇگىلىپ اڭگىمە جازاتىن جالەلەددين رۋمي، كەڭ دالانىڭ ىشىنە بۇككەن سىرىن ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنەن تىڭداپ تۇسىنەتىن شاباندوز – «شورتانباي»، ساناعا سانا قوساتىن اقىل ساتىپ الايىن دەپ بازارعا باراتىن بوزوكپە بالا قارىقبول – «اقىل ساتامىن» اڭگىمەسىندە – شەتىنەن دالاداي دارقان، تولىق ادام بولۋدىڭ جولىن ىزدەگەن وبرازدار، مىنەزدەر ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ تىڭ پاراقتارى. ەشكىمگە ەلىكتەمەيتىن، ەشكىمگە ۇقسامايتىن ۇلت مىنەزىنىڭ دارا تاعدىرلارىنىڭ توعىسى. وزىندىك ءجۇرىس-تۇرىسىمەن، ءسوز ساپتاسىمەن، قيمىل-ارەكەتىمەن وقىرمانىن ەرىكسىز شىرماپ، ماتاپ ۇستايدى، ءجىپسىز جەتەلەيدى، مۇنارالى كوكجيەككە جەتەلەيدى. العاشقى سويلەمىنەن باستاپ-اق كوز جەتكىسىز الاپات قۇم ىشىندەگى وازيسكە تاپ بولعانداي – تىنىسىڭ كەڭەيىپ، كوزگە سان الۋان ءومىر ورنەگى ەلەستەپ، تاڭدايعا تامىزىق بولار تىرشىلىك بالشەكەرىن سەزەسىڭ، تامسانا تۇسەسىڭ.

د. دوسجان اڭگىمەلەرىنىڭ ءبىر شوعىرىن عاسىرىمىزدىڭ باسىندا توكيونىڭ «جاپان سيمبەي» باسپاسى شىعاردى. قالامگەردىڭ ءوز سوزىمەن ايتساق، بۇل اڭگىمەلەردى كۇنشىعىس ەلىنىڭ وقىرماندارى «قازاقى ءداستۇردى ەگجەي-تەگجەيلى تەرەڭ زەرتتەپ ءبىلۋ» ءۇشىن اۋدارعانى ءمالىم. شىندىعىندا، جازۋشىنىڭ «شورتانباي»، «باستاڭعى»، «جىگىتتىڭ ءبىر جۇرتى»، «ۇستا»، «اناسى جاقسى ادامدار»، «قىزىل كەنىش وقيعاسى»، «ساۋمال»، ت.ب. كوپتەگەن اڭگىمەلەرى ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى، قازاقى تۇرمىس-تىرشىلىكتى، مىنەز-قالىپتى جەرىنە جەتكىزە سۋرەتتەپ، كوز الدىعا ەلەستەتىپ، «ۇلتىمىز مىناداي سالت-داستۇرىمەن دارالانادى... وركەنيەتكە وزىندىك سىيپاتىمەن قوسىلماقشى» دەگەندى ايتۋ ءۇشىن... وزگەشە ۇلتتىق ورنەك-بوياۋىمىزدى كەيىپكەردى ءتۇرلى سيتۋاتسياعا سالا وتىرىپ، كوركەم سوزبەن كەستەلەپ شىعادى. بۇل تۇستا «كەستەلەپ شىعادى» دەگەن قۇرعاقتاۋ ءسوز. ۇلتىمىزدىڭ جەر بەتىندەگى ەكى مىڭنان استام ۇلت پەن ۇلىستان ايىرىمى نەدە؟ قاي قاسيەتىمەن تورگە شىعادى؟ وزگە حالىقتان نەسىمەن قىزىقتى؟ – دەگەن ساۋالعا جان-جاقتى جاۋاپ بەرە وتىرىپ، وقىرماندى كەيىپكەر مىنەزىنىڭ قىرى مەن سىرىنا قانىقتىرۋعا ماشىق.

ۇلتتىق ءداستۇردى قازىق ەتىپ فابۋلا قۇرعان، وقيعا ورگەن، سول وقيعانىڭ ونە بويىندا قازاقى ءداستۇر مەن عۇرىپتى قاتار وربىتكەن جازۋشىنىڭ اڭگىمەلەرى بىرقىدىرۋ.

اتبەگىلىك مىنەزدى اينادان كورسەتكەندەي ءمىنسىز، ايقارا اشقان «شورتانباي»، قاراپايىم ەڭبەك ادامىنىڭ قولونەر كاسىبىن جەتىلدىرە كەلىپ، ونى ونەر دەڭگەيىنە كوتەرۋى «ورىك»، قازاق ۇلتىن جىلقى مىنەزدى دەيمىز، سول جىلقى مىنەزدىڭ باس اساۋ كۇيىنەن – باسبىلگى، ەرقاشتى مىنىستەي كۇيكىلەنىپ سالبوكسەلىككە ۇرىنۋى «قۇمدا قالعان كەمەلەر»، استا-توك قوناقجايلىقتىڭ زامانعا ساي سايقىمازاق حالگە ءتۇسۋى «مەتامورفوزا» اڭگىمەسىنە ارقاۋ بولعان. قاي-قاي اڭگىمەسى ادام جانىنىڭ سپەكترى سەكىلدى. ءارتاراپ قالپىمەن، ارقيلى كورىنىس بوياۋىمەن كوڭىلدە جاتتالىپ قالادى. قايتالانباس دارالىقپەن قىزىقتىرادى، وقىرماندى مىنەز تارتىلىسىندا شيرىقتىرىپ ۇستايدى. «ەندى قالاي بولادى؟.. كەيىپكەرىمىز تىعىرىقتان قالاي شىعادى؟.. سيتۋاتسيا داستۇرگە مە، ءداستۇر وقيعا ورىسىنە قىزمەت ەتە مە؟..» – دەگىزىپ ىنتىقتىرا تۇسەدى.

مىڭ بوياۋمەن كىلەم توقىعانداي قارا ءسوزدىڭ كوركەمدىك ءتىنى وقيعامەن، ويمەن ۇيلەسىمدى قابىسىپ تاڭداندىرادى.

جازۋشى اڭگىمەلەرىندەگى ۇلتتىق ەتنوپسيحولوگيانى شەبەرلىكپەن جارقىراتا دايەكتەيتىن – قازاقى ءداستۇر كاتەگورياسى – قالامگەر ايرىقشا ات باسىن بۇرىپ، قادالا تەر توككەن ەرەكشە ارنا دەمەكشىمىز. الەمدىك ادەبيەتتە ۇلتتىق داستۇرگە قالام تارتپاعان قالامگەر جوق دەسە دە بولادى. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ەتەك العان ورىس فۋتۋريستەرى، فرانتسۋز سيۋررەاليستەرى، اعىلشىن اۆانگاردى، نەمىس يماجەنيستەرى ۇلتتىق ورنەك-بوياۋسىز-اق كوركەم ادەبيەتكە قاجەتتى امبەباپ كەيىپكەردى سومدايمىز، بارلىق ۇلتقا، تۇتاس وركەنيەتكە وڭ مىنەزىمەن جارق ەتىپ كورىنەتىن الەۋەتتى كەيىپكەر اكەلەمىز دەۋمەن كوپ اۋرەلەنىپ، ۋاقىتشا ارامتەر بولعانىن بىلەمىز. الگى اعىم-مەكتەپتىڭ تارازى باسىن اۋىرلاتىپ، شەشەك اتا گۇلدەپ، ءسولدى ماۋەسىمەن تۇشىتقان ۇلتتىق ءداستۇر، ۇلتتىق مەنتاليتەت – الەم ادەبيەتىنىڭ بەينە-مىنەزدەر مۇحيتىندا جۇزگەن ايسبەرگ سەكىلدى. الىستان كوز تارتىپ، الىپ تۇرقى تەرەڭگە ءسىڭىپ، ايدىندا ەركىن جۇزەدى. سول مۇزتاۋ سيپاتىنداعى ءاربىر ۇلتقا ءتان ءسوز ساپتاسى، مىنەز-قۇلىق، ءىس-ارەكەت، ويلاۋ، توپشىلاۋ ءادىسى... كەيىپكەردىڭ تۇتاستاي ءوسىپ-ونگەن ورتاسىنا، تامىر جايعان توپىراعىنا، تابيعاتىنا تارتا تۋادى ەكەن. كەيىپكەردى تۋعان تابيعاتىنان اجىراتىپ قاراستىرۋ – كۇنا، قيسىنسىز، ۇلتسىزدانۋ ۇشىعى.

وركەنيەت – توپتىڭ نەمەسە رۋدىڭ، يا بولماسا قاۋىمنىڭ يگىلىگى ەمەس. ول قوعامنىڭ يگىلىگى. «وسى كۇنى كىسىنىڭ باسى اينالار مارتەبەلى بيلىك دالىزىندە جۇرگەن، ۇكىمەت ۇيىندە، اكىمشىلىگىندە ىستەيتىن تايتۇياق ءوزىن وسى وركەنيەت ساتىسىنىڭ جۋان ورتاسىندا جۇرەمىن دەپ ويلايتىن. ويلاپ جۇرگەن جالعىز تايتۇياق پا ەكەن؟ وركەنيەت ساتىسىنا اياق سالعان ۇلكەندى-كىشىلى لاۋازىم يەلەرىنىڭ تىرشىلىك-تىنىسى، ءىس-قيمىلى، مىنەز ايناسى، كىسىلىك بولمىسى... ءبارى-ءبارى، قايتسەك ۇلكەن كىسىنىڭ قىزمەتىنە جارايمىز، قايتسەك تاۋەلسىز مەملەكەت اتالاتىن الىپ ماشينەنىڭ ەڭ قاجەتتى، ەش مۇلتىكسىز جۇمىس ىستەيتىن ءبىر-ءبىر تەگىرشىگى بولامىز دەپ جىعىلىپ-ءسۇرىنىپ جۇرگەندەرى كىلەڭ» (سوندا، 642-بەت) دەپ باستالاتىن «ماقۇل» اڭگىمەسىنىڭ استارى تەرەڭ، مەگزەۋى مول، بۇگىنگى قوعامنىڭ، قازىرگى ءومىر-تىرشىلىگىمىزدىڭ ايناسى دەۋگە بولادى.

سول تايتۇياق جوعارىدان بەرىلگەن تاپسىرمانى تاپ-تۇيناقتاي ورىنداپ، لاۋازىمدى كىسىلەردىڭ الدىن كەسىپ وتپەي، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرسە – باستىعى الدىنا شاقىرىپ الىپ: «شىراعىم، ءوزىم بىلەمىن دەپ توسكە ورلەپ بارا جاتىرسىڭ!» – دەيدى زىلدەي ەتىپ. تايتۇياق ايران-اسىر. جاتىپ ويلانادى: قاتە باسقان، قيسىق سويلەگەن جەرىم جوق ەدى عوي، جازىعىم – تاپسىرمانى ايتقىزباي ىستەگەنىم بە دەپ ءوز-وزىنەن قۋىستانىپ، پۇشايمان حالگە تۇسەدى. ايدىڭ اياعىندا باستىعى تاعى شاقىرىپ الادى: «شىراعىم، جارىق جالعاندا مىنا ءبىزدىڭ بار ەكەنىمىزدى ۇمىتىپ ۇلگەردىڭ بە؟ كوزگە تۇسكىڭ كەلىپ ءجۇر مە؟»، – دەيدى توبەسىنەن تاس تاستاعانداي. باستىعى تايتۇياقتى ايلىق سىياقىدان قىسقارتىپ تاستايدى، كەلەسىدە قابىلداماي قويادى. بىلدەي مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ەسەڭگىرەپ قالادى... ويلاپ-ويلاپ... ۇيقىسى ازايىپ، ءۋايىمى كوبەيگەن سوڭ قالا سىرتىنداعى زەينەتتەگى اقىلشى اقساقالعا كەلەدى. وسىلاي دا وسىلاي... باستىعىم قىرىنا الدى... تىقىر تاياندى... نە ىستەۋىم كەرەك دەيدى تايتۇياق. كوپ جىل ۇكىمەت مۇشەسى بولعان، اقساقال اقىلشى ءتۇسىندىرىپ تومەندەگىشە سويلەيدى.

«جادىڭا تۇتىپ جۇرەتىن ەڭ باستى قاعيدا: ءوزىڭ ءبىلىپ تۇرساڭداعى «وسىنىڭ ءمانىسى قالاي؟» دەپ باستىعىڭنىڭ الدىنان ءوتىپ بارىپ – ءىس قىل دەيدى. بۇل – ءبىر. باستىعىڭنىڭ الدىندا ءوزىڭدى ءاردايىم ءبىر باسقىش تومەن ۇستا، ءبىر مىسقال كەم بىلەتىن بولىپ كورىن دەيدى. بۇل – ەكى. ساناڭا جاقسى وي، جارقىن يدەيا كەلسە – ونىداعى باستىقتىڭ ويى، تۇجىرىمى، جاڭالىعى دەپ جارياعا جار سالعايسىڭ، سوندا عانا جولىڭ بولادى دەيدى. بۇل – ءۇش. وسى ايتىلعان ءۇش قاعيدانى بۇلجىتپاي ورىنداي بىلسەڭ عانا باستىعىڭا جاعاسىڭ»، – دەپ اقساقال تايتۇياققا اقىل قوسادى.

اقىلشى اقساقال ۇيرەتكەن جولمەن جۇرگەن تايتۇياقتىڭ بۇدان بىلاي ايى وڭىنان تۋادى. باستىعىنىڭ ءجۇزى جىليدى، سىياقىعا، شەتەلدىك ساپارعا، وزگە دە كوزگە تۇسەتىن جەرگە تايتۇياقتى ۇسىنادى. لاۋازىم يەسىنىڭ بۇدان بىلاي ۇيقىسى تىنشىپ، ءومىر جولى جەڭىلدەي تۇسەدى. اڭگىمە وسىمەن اياقتالسا جاقسى عوي! كۇندەردىڭ كۇنى... كوشەدە كەلە جاتىپ... دارداي لاۋازىم يەسى، بىلدەي ۇكىمەت مۇشەسى، باس كەيىپكەرىمىز تايتۇياق بوتەن كىسىنىڭ كوزىمەن اينالىپ ءوزىن-ءوزى سىرتتاي مىنەپ-سىناپ، باقىلاپ قاراپ كورمەي مە. نە كوردى دەيسىز عوي؟!

سول مەزەتتە تايتۇياقتىڭ كوزىنە قانداي ادام ەلەستەدى: وزىنشە ويلاي بىلمەيتىن، وزىندىك وي-پىكىرى جوق... ءوزىنىڭ مىنەز، قالىبى قالماعان... كىم نە ايتسا، سوعان باس شۇلعي بەرەتىن قۇر كەۋدە ... قۇر كوستيۋم كيىپ، گالستۋك تاققان... بارىنە ماقۇل... ماقۇل... ماقۇل عانا قالىپتى. زامانىنا ساي ادامى دەمەكشى، XXI عاسىردىڭ ادام-كولەڭكە، ادام-كوستيۋم كەيىپكەرىن كەمەلىنە كەلتىرە سۋرەتتەگەن جازۋشى وقىرمانعا قاراتىپ وسىلايشا سىر توگەدى. وسىلايشا بۇگىنگى شەنەۋنىكتەردىڭ جوعارىدان بۇيرىقسىز قوزعالا المايتىن پۇشايمان قالىپقا تۇسكەنىن كورسەتىپ، مۇنداي بەزبۇيرەك، قۇلدىق سانا قوعام دامۋىنا كەسىرلى ەكەنىن اشكەرەلەيدى.

د.دوسجان ەڭ العاشقى («كوكپار») اڭگىمەسىنەن باستاپ، كۇنى كەشە تۋعىزعان («ارتىق ادام») جاڭا دۇنيەسىنە دەيىن ارادا جارتى عاسىر وتسەداعى ۇلتتىق ءداستۇردى تۋ ەتىپ، سول تۋ كوتەرىلگەن تۇستى كوركەمدىكتىڭ تەمىرقازىعىنا اينالدىرىپ تەر توگۋمەن كەلەدى. شىتىرمان مىنەزدەر قاقتىعىسىندا الگى ءادىس وقىرمانىن اداستىرماعانى كامىل، كوركەم سوزبەن كىلەم توقىعان اۆتوردىڭ ءوزى دە نەگىزگى يدەياسىنان تابان اۋدارمادى، كوز جازبادى، اداسپادى. جازۋشى اڭگىمەلەرىنىڭ باسىم بولىگى ۇلتتىق ءداستۇردى پاش ەتۋىمەن قۇندى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.

«وڭ جاعىڭا قاراي سالىپ كۇلكىڭ كەلەتىنى – وڭ يىعىڭدا تىلەۋلەس بولىپ پەرىشتەڭ وتىرار. سول يىققا نازار سالىپ جىلاعىڭ كەلەتىنى – سايتاننىڭ ساپالاعى وتىرار، قارسى الدىڭدا قالباڭداپ كەتىپ بارا جاتقان – تاعدىرىڭ. كىمدە-كىم ءوز تاعدىرىن، وزىنە بۇيىراتىن تىرشىلىك سىباعاسىن الدىن-الا سەزەر بولسا، وكىرىپ تۇرىپ جىلاعان بولار ەدى. كىسىنىڭ كوڭىل-كۇيى استىنداعى كولىگى سەكىلدى، بىردە سەمىرەدى، بىردە ازادى» (د.دوسجان. ء«جۇز اڭگىمە»، ءىى توم، «مەرەكە» باسپاسى، ا.، 2012 جىل، 241-بەت).

بۇل – ء«ومىر ارباسى» اڭگىمەسىنىڭ كەيىپكەرى التىاتانىڭ تولعانىسى. ءوزىن جان-تانىمەن سۇيەتىن جارى تۋرالى وي كەشكەن باس كەيىپكەرىمىز قازاقى ءداستۇردى، ۇلتتىق سالتتى ساناسىنا بەرىك ءسىڭىرىپ وسكەن، وتباسىنىڭ ۇيىعان سۇتتەي تازا، جىلى بولۋى ۇيدەگى ارۋ ايەلگە ءتان ەكەنىن ۇلكەن تەبىرەنىستى سەزىممەن جۇرەككە دارىتا سيپاتتاپ جەتكىزەدى. «كۇيەۋىم ءۇشىن جانىمدى بەرەمىن»، – دەيدى ايەل. مىنا ءسوزدى ەستىگەن جاۋ جاعى كۇيەۋىنە جان-تانىمەن بەرىلگەن ۇياتى بار ايەلدىڭ ىنتىق لەبىزىنەن ىڭعايسىزدانىپ، ىشتەي قايران قالىسادى. «باتىردىڭ جانى وزىندە ەمەس، ۇيىندەگى ايەلىندە ەكەن، مۇنىڭ جانىن العانىمىزبەن ماقساتىمىزعا جەتە الماسپىز»، – دەگەن توقتامعا كەلەدى» (سوندا، 241-بەت). ارۋ ايەل سۇيىكتى جارىنا دەگەن ادالدىعى، پاكتىگى ارقىلى جاۋار بۇلتتاي ءتۇيىلىپ جەتكەن جاۋدىڭ بەتىن وسىلايشا قايتارادى.

وتباسىنا، باس يەسىنە، جارىنا دەگەن اقجۇرەك ادالدىق ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدىڭ ەڭ جۇلىندى، تۇتالى تۇسى. ماقتانىشىمىز ءھام ارقا سۇيەر اسقار الاتاۋىمىز سەكىلدى. وسى ادالدىق ارقىلى ەڭ قاتال، قايىرىمسىز جاۋ – ۋاقىتتىڭ ءوزىن جەڭە بىلگەن بەيكۇنا ارۋلارىمىز قانشاما («امانات»، «ساۋمال»).

ادامشىلىق ساۋىتى – مىنەز. مىنەز ساۋىتى – اقىل. اقىل ساۋىتى – جۇرەك. بۇل دانىشپان ابايدىڭ جازعانى. جازۋشىنىڭ بىرشوعىر اڭگىمەسى اۋزىن اشسا، جۇرەگى كورىنەتىن، بارىنشا اقكوڭىل، بالاداي اڭقاۋ، تاڭعى شىقتاي تازا، رياسىز كەڭ­قولتىق، سەنگىش، ارتىندا ءزىلى جوق قازاقى مىنەزدى تارقاتۋعا ارنالعان. مۇنداي مىنەز قىرى وزگە ۇلت وكىلدەرىندە دە ۇشىراساتىن بولار-اۋ! ال قازاققا اسىرە ءتان ەكەنى اتقان تاڭداي اقيقات. اسىرەسە، بارىنشا ادال، بارىنشا اقكوڭىل مىنەز قالىبى د. دوسجان قالامىنا ىلىككەن كەزدە جاقۇت تاسىنداي كوز جاۋىن الىپ، بالداي ءتاتتى سەزىمگە ماس ەتىپ، يا كۇلەرىڭدى، يا جىلارىڭدى بىلمەستەي توسىن اسەرگە بولەپ تەربەتەدى. تىنىسىڭدى كەڭىتەر تاڭعى سامالداي تىرشىلىك بۇرىنعىسىنان الدەقايدا ماعىنالى، وپالى كۇيگە ەنىپ، كوز الدىڭا كەمپىرقوساق تۇزىلگەندەي، كوكجيەگىڭ كەڭىپ جۇرە بەرەدى. ءومىرىڭىز – ونەرگە اينالادى. كۇندەلىكتى كۇيكى مىنەزدەن ارىلىپ بيىكتەيسىز، رۋحىڭىز نىعايادى، كەمەلدەنە تۇسەسىز.

«بىلايعى كىسىلەر ءبىرتۇرلى تىكسىنىپ قالدى. تىكسىنبەي قايتسىن. و زامان دا بۇل زامان اباي وتىرعان ۇيگە جان بالاسى ات قويىپ تۋرا ءتۇسىپ كورمەگەن. ات قويماق تۇگىلى، كولىگىن شاقىرىم جەرگە قالدىرىپ، جاياۋلاپ، ءۇستى-باسىن سان مارتە قاعىپ-سىلكىپ، تۇزەتىپ، سىپايىلاپ باسىپ ۇيگە ەنەتىن. ءبازبىرى: «الدىنا بارساق – سالەمىمىزدى الار ما ەكەن؟» – دەپ پۇرسات سۇرايتىن. ال مىنا قارا شەكپەندى، قازديعان نەمەنىڭ وڭمەڭدەۋى جامان. اقاي جوق، تۇقاي جوق، كولىگىن ىرگەگە قازىقباۋ شالا سالىپ، اقىن جاتقان وتاۋعا سىپ ەتىپ ەندى دە كەتتى. كىشكەنە مولدا: «بىلىڭدەرشى!» دەگەنشە بولعان جوق... ءجۇرىسى سۋىت، ءتۇسى سۋىق بەيسەۋبەت نەمە ابايدىڭ جانىن الۋعا كەلگەن اجال ەكەنىن، جاراتقان يەنىڭ ات سابىلتىپ جىبەرگەن ەلشىسى ەكەنىن جالعىز-اق كىشكەنە مولدا سەزدى. سەزە سالىپ: «وي، اللا-اي!» – دەپ ەسىك الدىنداعى اق توپىراق ۇستىنە بۇرق ەتكىزىپ وتىرا كەتتى (سوندا، 636-بەت). ابىز اقىننىڭ اقتىق دەمىن الار مەزەتتى، ماعاۋيانىڭ قىرقىن وتكىزە سالىپ، ءوزىنىڭ دە ءفاني جالعاندى تاستاپ، باقيگە كوشكەن مەزەتىن پالساپالىق مەڭزەۋمەن، ادەمى عۇرىپ، جۇرەك سىزداتار سۋرەتپەن بەرۋى سونشاما تابيعي، شىنايى شىققان. تەگىندە، اباي كوزى تىرىسىندە ءولىم ساعاتى تۋرالى دا جىرلار تولعاپ، بۇل مەجەلى مەزەتتى انت مەزگىلى دەگەن كاتەگوريا ارقىلى بەلگىلەگەن. ال دۇكەنباي دوسجان بولسا، ميفولوگيالىق جانالعىش بەينەسىن مەڭزەۋ ارقىلى اقىن اجالىنا مۇلدە باسقا استار بەرەدى.

تەرىستىكتەن سارى جەل سارناي سوعادى. ۇيلەر ءبىر ورنىندا كوشپەي ۇزاق وتىرا بەرگەن سوڭ، ءمىنىس اتتار ماڭايدىڭ ءشوبىن تىقىرلاپ جەپ، شاڭىن شىعارىپ، الىسقا ۇزاپ شوقىراقتايدى. كۇلگە اۋناپ جاتقان قارا نار كەلەسىن ىزدەپ، كەڭىردەگىن كەرنەيشە سوزىپ ۇزاق بوزدايدى. سارى سۇرلەۋمەن ۇرشىقشا ءۇيىرىلىپ قۇيىن بيلەيدى. وسى مەزەت قىر استىنان شوشاڭ ەتىپ بەيسەۋبەت جولاۋشى شىعا كەلەدى. دارەت الۋعا شىققان كىشكەنە مولدا عابيتحان توسىن سۋرەتتەن: «استاپىراللا!» – دەدى شوشىنىپ.

جازۋشىنىڭ قاي تاقىرىپقا قالام تارتساداعى ناقتى سۋرەتپەن، قاتەسىز ءتىرى سوزبەن، قولمەن قويعانداي ەتىپ جازاتىنى وقىرماندى رياسىز يلاندىرۋعا سەپ. لوگيكالىق سيللوگيزم شەڭبەرىنەن شىعارمايدى. ءفاني دۇنيەنىڭ مىڭ قاتپارلى، ءجۇز سىرلى قۇپياسىنىڭ ءادىبىن سوگىپ، استارىن اشقانداي فيلوسوفيالىق ويمەن ارەدىك-ارەدىك ادىپتەپ وتىرۋى – ءار اڭگىمەنىڭ مازمۇنىن بايىتىپ، سالماعىن ارتتىرعان. ءتىرى ءسوزدىڭ ومىرشەڭدىگىن ونەگە ەتىپ الدىمىزعا تارتادى.

قوس تومدىقتا بىرىنشىدەن: جازىلۋ ۋاقىتىنا بايلانىستى تۇزىلگەن تارتىپتىك جۇيە بار. اڭگىمەلەردىڭ قاي كەزدە، قانداي جاعدايدا جازىلعانىن اينادان كورگەندەي تانىپ الاسىز. ەكىنشى: قوس تومدىقتى قۇراستىرعان كەزدە اۆتور ءىشىنارا ستيليستيكالىق تۇزەتۋلەر جاساعان، مورفولوگياسىن قاراعان، پۋنكتۋاتسيالىق قاتەلەرىن تۇزەتىپ شىققانى بايقالادى. مۇنىڭ ەسەسىنە كەيىپكەر مىنەزىنە اسەر ەتكەن مەزگىل، قوعامدىق فورماتسيالاردىڭ ىقپال-اسەرىن بۇزباي، سول كۇيىنشە قالدىرعان. مىسالعا «بەلسەندى» اڭگىمەسىندە وتكەن عاسىردىڭ 29-30 جىلدارىنداعى ۇجىمعا باس قۇراۋ، قولدان جەكەتۇر جاساۋ (كۋلاچەستۆو) بەل العان كەزدەگى بەلسەندىلىك، ات ۇستىندە ءجۇرىپ بىلايعى جۇرتتى اقىسىز-پۇلسىز ەڭبەككە جۇمىلدىرۋ سۋرەتتەلەدى. «اعىنعا قارسى» اڭگىمەسىندە وتكەن عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىنداعى كوتەرەم بولىپ تۇرالاپ قالعان شارۋاشىلىقتى كوتەرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى باسشىلار ويلاپ تاپقان قولدان وزات جاساۋ ناۋقانى مىنەپ-شەنەلەدى. بۇل رەتتە «بەلسەندى» اڭگىمەسىندەگى كولحوز، «اعىنعا قارسى»، «كىسى اقىسى» اڭگىمەسىندە سوۆحوز قۇرىلىمى سول كۇيىنشە ساقتالعان. اڭگىمە سيتۋاتسياعا ەمەس، مىنەزگە قىزمەت ەتەدى. قوس تومدىق ۋاقىت، قوعامدىق فورماتسيادان گورى مىنەز-قۇلىقتار ەنتسيكلوپەدياسىنا كوبىرەك كەلەدى دەۋىمىز سودان. كەيىپكەرلەر كەزەڭ-كەزەڭىمەن، بەلگى-بەلەسىمەن، مىنەز قىرىمەن تۇتاس ءداۋىردىڭ كەلبەت كەسكىنىن جاساعان، سونىسىمەن عانا تارتىمدى، سونىسىمەن عانا قىزىقتى شىققان دەر ەدىك.

جازۋشى دۇنيەنى كوركەمدىك كوزىمەن كورەدى، جاندى سوزبەن سۋرەت سالۋعا ماشىق دەگەنگە كەڭىرەك توقتالىپ كورەلىك. بولعان وقيعانى بولعانداي بايانداپ بەرسەك، وندا كوركەم اڭگىمەدەن گورى سيتۋاتسيا جۋرناليستيكاعا تارتىپ كەتەر ەدى. كوركەمدىكتىڭ كەپىلى – بوياۋ، سۋرەت پەن ءتىرى ءسوز. كەز كەلگەن اڭگىمە ءتىرى سوزبەن كورىكتى، سۋرەتىمەن ەرەكشە، بوياۋىمەن قىمبات. «كولەڭكەگە كەپتىرگەن ءسۇر ەتتەي ارىق قارا قاپساعاي جىگىتتى الىپ جىققان وي شىركىن بولاتىن» («قولى اشىق»، 311-بەت) دەپ باستالاتىن اڭگىمەنى بيىك رەگيسترلى ويدان باستاۋى... سول ويدىڭ نار جىگىتتى الىپ جىققانى... وقىرماندى ەندى نە بولار ەكەن دەگىزىپ ءجىپسىز جەتەلەيدى. سول اۋىر وي اڭگىمەنىڭ تارتىلىس كۇشى، لەيتموتيۆى. «بازبىردە ءوزىن وسى كۇندەرى ۇيقى مەن وياۋدىڭ اراسىندا جۇرگەندەي سەزىنەدى. ۇيقىدامىن دەيىن دەسە – جولداسىنىڭ ارتىندا شۋلاپ قالعان جەتىمەكتەردى جۇباتىپ باسۋ ءسوز ايتتى، وقىستا كوز جۇمعان جولى اۋىر جولداسىنىڭ قابىرىنە توپىراق سالدى. وياۋمىن دەيىن دەسە – ماڭايىنداعى ادامدارمەن ءتۇسىنىسۋى اسا قيىن، ەس بىلگەلى بويىنداعى قىرسىق مىنەزبەن قىرقىسامىن دەپ شارشادى» («وي باق­قان»، 333-بەت). كەيىپكەرىمىز وي كەشەدى. ادام شىر ەتىپ دۇنيە ەسىگىن اشقاندا جاقسى، جامان مىنەزدى قوسا قابات ارقالاپ ەنەدى. كىسىنى شارشاتاتىن جان الەمىندەگى قىرسىز مىنەز بەن شۋاقتى مىنەزدىڭ شارپىسۋى. سەرۆانتەستىڭ ەكى كىتاپتان تۇراتىن «دون كيحوت» رومانىن يسپانشادان قازاقشاعا توتەلەي اۋدارىپ، ءوزى دە ادىلەت ءۇشىن كىم كورىنگەن قايۋانا قازاقپەن ايتىسامىن، الىسامىن دەپ ءجۇرىپ، دون كيحوتتىڭ كەيپىنە تۇسكەن، جولى اۋىر ابدىعانيدىڭ: «لاۋازىمى جوق كىسىنىڭ ءسوزىن جان بالاسى تىڭدامايدى، مانساپ سويلەگەندە – ادىلەت ۇندەمەيدى; اقىلدى – تەڭگە بيلەيدى («دون كيحوت»، 201-بەت) دەگەن ءسوزى ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. ابدىعاني دايىن قولجازبانى بىردە باسپاعا، كەلەسىدە جازۋشىلار وداعىنا تاسىپ، تالقىدان وتكىزىپ، ابدەن شارشايدى. ءبىر بىلگىش: «مەنى قوسالقى اۋدارماشى ەتىپ كىرگىزسەڭ – جولىڭ بولادى»، – دەپ بوپسالايدى; كەلەسى بىلگىش: «سەرۆانتەستىڭ سويلەمى ۇزىن، ءسوزى مونشاق سەكىلدى تىزبەكتەلىپ كەلەدى ەكەن. قىسقارتىپ، قازاقى بايانعا تۇسىرسەڭ، كىتاپ قىپ شىعارامىز»، – دەپ قيسىنسىز تالاپ قويىپ، سىرەسىپ وتىرىپ الادى. اۋدارماشى كورىنگەن بىلگىشتىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيمىن دەپ ءجۇرىپ ابدەن تيتىقتايدى، ساۋشىلىعىنان ايرىلادى. ۇيىنە كەلىپ ءىشى تۇسكەن ديۆانعا سۇلىق قۇلاپ، كىرپىگى قيمىلداپ جاتادى. سول كەزدە دون كيحوتتىڭ ەلەس سۇلباسى ەسىكتەن ەنىپ، تىلگە كەلەدى. «ادىلەت، شىندىق ءۇشىن شىبىن جانىڭدى شىرقىراتا بەرگەيسىڭ!» – دەپ، ءوزىنىڭ ەرىك-جىگەرىن قايراعانداي بولادى... كەيىپكەرىمىز تالىعىپ، بارىپ-كەلىپ جاتىپ ءوزىنىڭ دە XXI عاسىردىڭ دون كيحوتى بولىپ ۇلگەرگەنىن سەزەدى. «ولسەم دە ادىلەت ءۇشىن كۇرەسىپ وتەمىن»، – دەپ كۇبىرلەيدى.

كەلەسى «ەسىكتىڭ كورول ءليرى» اڭگىمەسىندە ءۇش ۇل ءوسىرىپ، ۇشەۋىن دە باس-باسىنا جەكە وتاۋ ەتىپ، ءبولىپ شىعارعان... اياق استىنان جازۋشى بولايىن دەگەنى ەمەس... ىشتەگى مۇڭ-شەرىن قاعازعا ءتۇسىرىپ ءجۇرىپ، كوڭىلسىز حيكايات تۋعىزعان... الگى حيكاياتىن كىتاپ قىپ شىعارعالى دەمەۋشى ىزدەپ سارساڭعا تۇسكەن ساعاداتتىڭ باستان وتكەن وقيعاسى باياندالادى. باياعى ءۇش پەرزەنتىنىڭ ۇيىنە كەزەگىمەن بارىپ، باس سۇعىپ: «قولجازبامدى باسىپ شىعارۋعا قارجىلاي كومەكتەسىڭدەر»، – دەمەي مە... اقىر سوڭىندا «كۇن­كورىسىمىزگە جەتپەي جاتىر» دەپ جىلاعان ۇلدارىنا – قالتاسىنداعى ازعانا زەينەتاقىسىن ءبولىپ بەرىپ... بەيباق اكە باستان قۇلاق ساداقا دەپ، الگى كومەكتەسەدى عوي دەپ كەلگەن پەرزەنتتەرىنەن كورەر كوزگە قاشىپ شىعادى («ەسىكتىڭ كورول ءليرى»، 158-بەت). از ايت، كوپ ايت، ءححى عاسىردىڭ باسقى كەزەڭىنىڭ بەينەتقور قازاعى، قولى اشىق مىرزاسى، ەسىكتىڭ اقجۇرەك، كەڭقولتىق ساعاداتى، ءومىردىڭ مىڭ كوپىرىنەن سۇرىنبەي وتكەن كەيىپكەرىمىز وسى ۋاقىتقا دەيىن قولجازباسىن كىتاپ قىپ شىعارۋعا دەمەۋشى ىزدەپ ءجۇر دەپ ەستيمىز دەپ اياقتالادى اڭگىمە. وقىپ وتىرىپ ايىقپاس قويۋ مۇڭعا شوماسىز.

ء«جۇز اڭگىمەدە» ءومىردىڭ قايتالانباس ءجۇز ءتۇرلى عيبراتى، پايىمى جاتىر. تىرشىلىك – ۇستىنەن جۇگىرىپ وتە شىعاتىن كوپىر ەمەس. ونىڭ مىڭ ءتۇرلى شىرما-شاتۋ سۇرلەۋ، سورابى بار. ەشبىر دانىشپان ءومىر جولىن «بىلاي ەتسەڭ... وسىلاي جۇرسەڭ... دۇرىس شىعادى» دەپ سىزىپ بەرە المايدى. ءومىردى ءار پەندە وزىنشە سۇرەدى، تىرشىلىك جولىن وزىنشە ءجۇرىپ وتەدى. ءومىر قايتالانباس ورنەگىمەن قىزىق. سول ورنەكتى سان الۋان بوياۋىن بۇزباي، سان ءتۇرلى ءۇنى مەن ءتىنىن، مازمۇنى مەن ءمانىن ساقتاي وتىرىپ، وزىندىك بەلگىنىشانىمەن، ۇلتتىق ەتنومادەني قۇندىلىقپەن ساباقتاستىرىپ حاتقا تۇسىرگەن قالامگەرگە ءتانتىسىڭ.

ء«جۇز اڭگىمە» الۋان مىنەز قىرىن، ءومىر تارتىسىن تارقاتۋىمەن تارتىمدى. ءومىر ورنەگىمەن قىمبات. سول ورنەكتى سان ءتۇرلى بوياۋىمەن، ءتىرى سوزىمەن، ادەمى ىرعاعىمەن قۇلپىرتا سۋرەتتەپ حاتقا تۇسىرە بىلگەن كاسىبي جازۋشىنىڭ جارتى عاسىرلىق جانكەشتى ەڭبەگىنە ەرىكسىز سۇيسىنەمىز. سۇيسىنە وتىرىپ، كوركەمدىك بوياۋى قۇلپىرعان اڭگىمە مارجاندارىن قايتا-قايتا قولعا الامىز.

دۇكەنباي دوسجاندى «وتىرار»، «فارابي»، «جىبەك جولى» شىعارمالارى ارقىلى تاريحي تاقىرىپتىڭ پيونەرى دەگەن دە پىكىر بولعان. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ول حالىق قازىناسىنا تاپجىلماي تابان تىرەپ، اپسانالىق-ميفولوگيالىق جەلىنى بۇگىنگى رەاليستىك رومانمەن، اڭگىمەمەن ۇندەستىرگەن شەبەر قالامگەر. قازاقتىڭ حالىق پروزاسى اتام زاماننان بار ەكەنىن بايىپتاپ، بۇگىنگى ەپوپەيا مەن كەشەگى ەپوس اراسىندا ۇزىلمەس ۇيلەسىم بار ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن اكادەميك س.ا.قاسقاباسوۆ 1984 جىلى جازعان مونوگرافياسىندا جازۋشى د.دوسجاننىڭ «كەلىنشەكتاۋداعى تاس تۇيەلەر» اڭگىمەسىن باعزى ءميفتىڭ جانرلىق تابيعاتىن اشۋعا قۇندى مالىمەت رەتىندە پايدالانىپ، بۇگىنگى گۇلدەنگەن كاسىبي قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇپتوركىنى قادىم زاماننان بەرى اۋىزدان اۋىزعا ۇلاسقان ميف، ءاپسانادان باستاۋ الاتىنىن انىقتاعان بولاتىن. د.دوسجان ادام ساناسىنداعى كونە ءاپسانا ارحەتيپتىڭ ۇشقىنىن بۇگىنگى ومىرمەن قاۋىشتىرىپ، جاڭعىرتا العان حيكمەتتى قالام يەسى ەكەندىگى وسىناۋ ء«جۇز اڭگىمەسىنىڭ» تىنىس-دەمىنەن ايقىن سەزىلەدى.

اقەدىل تويشانۇلى، 

تۇركى اكادەمياسىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz