«جاز – جا­رىس، كۇز – كۇرەس» دە­گەن. كۇننiڭ اپ­تا­بى دا با­سى­لار. كۇز دە كەلiپ، سالقىن تۇسەر. ودان سوڭ قىلى­شىن سۇيرەتiپ، قاїارى­نا مiنiپ قىس تا ەسiك قاعاتى­نى بەلiگiلi.

ءيا، قىس – قاتال سىن­شى دە­سەك، ودان قىسىل­ماي، قينال­ماي شىعىن­سىز شىعۋعا وسى با­س­تان تىڭعىلىقتى داي­ىن­دىق جا­ساۋ قاجەت. ۇيدە وتىن-سۋىڭدى قام­داپ، قول­داعى تۇياعىڭنىڭ جەم-ءشوبiن ازiرلە­گەنiڭ اب­زال.

قازiر اۋ­ىل تۇرعىن­دا­رى وسى جاعداي­دى وي­لاپ، قىزۋ جۇمىسقا كiرiسiپ كەت­كەن. پى­سىق ازا­مات­تار ءوز شا­رۋ­ا­سىن دوڭگە­لەتiپ، iشكi ەسەبi بوي­ىن­شا داي­ىن­دىق جۇمى­س­تا­رى­نا اسا ءمان بە­رۋ­دە.

جۋ­ىر­دا جاڭا اۋ­ىل اۋ­ىل­دىق وك­رۋگiنە قارا­س­تى ىن­تى­ماق ەلدi مە­كەنiندە تۇرا­تىن جاس فەر­مەردiڭ تى­نىس-تiرشiلiگiمەن تا­نى­سىپ، اڭگiمە­لەستiك. اتى-ءجونi – دو­سىم الiقۇلۇلى. ول جا­س­تاي­ى­نان قارا جۇمى­س­پەن شىڭدالعان. وت­با­سىن­دا ۇلدان ۇلكەنi. بۇگiنگi كۇنi ءتورت-بەس با­لا­نىڭ اكەسi. پاي­لىق ۇلەسiنە تي­گەن 13 گەك­تار القاپقا ماقتا وسiرەدi. جىل ساي­ىنعى تا­بى­سى دا جا­مان ەمەس. سو­نىڭ ارقاسىن­دا ەڭسەلi ۇلكەن ءۇي دە سال­دى. «بە­لا­رۋس» تراك­تو­رى­نا دا قول جەتكiزدi. تiركە­مە­لەرi تاعى بار. جەڭiل ما­شي­نا­لا­رى جۇيتكiپ تۇر.

دو­سىم بي­ىل ەگiستiگiنە جۇگەرi ەكتi. ماقسا­تى مەن ءوز جو­س­پا­رى بار. مال وسiرۋ­مەن اي­نا­لى­سۋ­دى ءجون سا­ناپ، جاز­دا 10 توقتى قوشقار، 1 بۇزا­ۋلى سي­ىر، 1 جىلقى، 1 وگiز الىپ، باعۋدا.

جۇگەرiنiڭ پا­يا­سى – ءشوپ، ءدانi – جەم. جەم-ءشوپ وزiڭنەن شىقسا، مال ءوسiرۋ وڭاي. شىعىن از بو­لا­دى. بي­ىل قاۋ­ىن باعاسى مۇلدەم ار­زان­داپ، تومەن ءتۇسiپ كەتتi. ديقان­دار­دىڭ قابىل­داۋ پۋنكتiنە الىپ بارعان ونiمدەرiنiڭ جار­تى­سى­نان كوبi كەرi قاي­تىپ جات­تى. سو­سىن دا­لاعا تا­سا­تاعان­شا دەپ وتكەن باعاسى­نا حا­لىققا، اسiرە­سە مال باعاتىن­دارعا سات­تى.

– قازiرگi كۇنگە دەيiن بور­داقىداعى مال­دارعا 5 تiركە­مە قاۋ­ىن بەردiم. اجەپ­تەۋiر سەمiرiپ قال­دى. Iرiگەن، پiسiپ كەت­كەن­دەرiن جا­رىپ، قورا شا­تى­رى­نا تا­س­تاي­مىز. بۇل شو­پاعىمەن كەۋiپ، قىستا تاپ­تىر­ماي­تىن مال ازىعى بو­لا­دى، – دەيدi شا­رۋا جiگiت.

– ءشوپتi قايتiپ جا­تىر­سىڭ؟ – دەدiك دو­سىم­دى سوزگە تار­تىپ.

– Iزدە­گەن ادامعا ءشوپ كوپ. گۇلدەپ، داندەپ تۇرعان جول جاعاسىن­داعى جان­تاقتى «كير-1,5» اگ­رە­گا­تى­مەن ماي­دا­لاپ، ەكi تiركە­مە ءتۇسiرiپ ال­دىم. ول مى­ناۋ، – دەپ قورا سىر­تى­نا جي­ناپ قويعان ما­يا­سىن كورسەتتi.

– مال­دار تۇقىلىن دا قال­دىر­ماي­دى. قىس­تا سۋعا قارىپ بەر­سەڭ سي­ىر دا جاي­پاپ سا­لا­دى. جىلقى ما­لى دا بۇعان ۇيرەن­گەن. ەندi بiر ديقان­نىڭ ەگiستiگiندە 5-6 گەك­تار جەر­دە سامەك تۇنىپ تۇر. بiرەر اپ­تا­دا قار­بى­زىن جي­ناپ، ءتامام­داي­دى. ونى­مەن كەلiسiپ قوي­دىم. سوعان با­رىپ الگiندەي ەتiپ ماي­دا­لاپ ءتۇسiرiپ الا­مىن، – دەدi دو­سىم.

– جوڭىشقا نە­گە ال­ماي­سىڭ؟

– قىم­بات ەمەس پە؟ تiركە­مەسi 27-35 مىڭ تەڭگە ارا­لىعىن­دا. ال، مى­نا اكەلiپ جاتقان شوپتەردiڭ ءار تiركە­مەسi 10 مىڭنان تۇسۋ­دە. شىعىن از بول­سا، پاي­دا دا كوپ بو­لا­دى. كۇزدە داندەپ، ابدەن پiسكەن جان­تاقتان 4-5 تiركە­مە شا­ۋ­ىپ، دە­س­تە­لەپ جي­ناپ تا­س­تاي­مىن. قىسى­مەن ما­لىم را­حات­تا­نىپ جەپ شىعادى، – دەدi جاس جiگiت ءمان-جاي­دى ءتۇسiندiرiپ.

– مەم­لە­كەت­تەن نە­سيە الىپ، مال با­سىن كوبەيت­پەيسiڭ بە؟ قازiر ءوزiڭ سياقتى فەر­مەر­لەر­گە جاعداي جا­سا­لىپ جا­تىر عوي؟ – دە­گەن سۇراعىمىزعا فەر­مەر جiگiت:

– قارا­جا­تىم جەتكiلiكتi. «مال باققانعا بiتەدi» دە­مەكشi, كە­لەسi اپ­تا­دا تاعى 15-20 جاي­دا­رى قوشقار، بiر-ەكi جىلقى ما­لىن سا­تىپ الىپ، بور­داقىلاي­مىن. مەنiڭ ماقسا­تىم – مال­دا­ردى سەمiرتiپ، ۇستiنەن پاي­دا تا­بۋ. بiلگەن كiسiگە مال اسى­راۋ ءارi جۇمىس، ءارi پاي­دا كوزi. قارىز الىپ، مال ۇستا­ۋ­دى جا­نىم قالا­ماي­دى، – دەپ جا­ۋ­اپ بەردi.

ءوز باقىتىن قارا­پاي­ىم ەڭبەك­تەن تا­ۋ­ىپ جۇرگەن جiگiتتiڭ تiرشiلiگiنە سۇيسiندiك. ەڭبەك، تەك ەڭبەك قانا باقىتقا با­س­تاي­تى­نى راس-اۋ.

مال شارۋشىلىعى جايلى

مال شارۋاشىلىعى — اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ مال ونىمدەرىن ءوندىرۋ ءۇشىن مال وسىرۋمەن اينالىساتىن سالاسى. مال شارۋاشىلىعى حالىقتى ازىق-تۇلىكپەن (ءسۇت, ماي, ەت, ت.ب.) جەڭىل جانە تاماق ونەركاسىپتەرىنشيكىزاتپەن (ءجۇن, تەرى, ەت ونىمدەرى قالدىقتارى، ت.ب.) اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىن كۇش-كولىك (ات, وگىز, تۇيە, ت.ب.) جانە تىڭايتقىشپەن قامتاماسىز ەتەدى. مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرى مەن ونىڭ قالدىقتارىنان مال ازىقتارى (مايى الىنعان ءسۇت، ەت-سۇيەك جانە سۇيەك ۇندارى، ت.ب.), ءدارى-دارمەكتەر مەن بيولوگيالىق بەلسەندى (اكتيۆتى) زاتتار (ەمدىك سارىسۋلار، گورموندى قوسىلىستار, ت.ب.) الىنادى. مال شارۋاشىلىعى سالالارىناسيىر, قوي, ەشكى, جىلقى جانە تۇيە شارۋاشىلىقتارى جاتادى.

مازمۇنى

  [جاسىرۋ] 

تولىق ماقالاسى: ءمۇيىزدى ءىرى قارا مال شارۋاشىلىعى

ءىرى قارا ءوسىرۋ قوڭىرجاي بەلدەۋدىڭ تابيعي جانە مادەني جايىلىمدارمەن جاقسى قامتاماسىز ەتىلگەن ورمان، ورماندى دالا، دالا ايماقتارىندا جاقسى جولعا قويىلعان. دۇنيەجۇزى بويىنشا ءىرى قارانىڭ مال باسى 1,3 ملرد-قا جەتىپ وتىر. وندىرىلەتىن ءسۇتتىڭ بارلىعىن دەرلىك، ال ەتتىڭ 35%-ىن وسى ءىرى قارا مالى بەرەدى. ينتەنسيۆتى ءسۇتتى جانە ەتتى-ءسۇتتى باعىتتاعى مال شارۋاشىلىعى دامىعان ەلدەرگە ءتان، ولاردا مال قولدا دا، جايىلىمدا دا باعىلادى. ونىمدىلىك وتە جوعارى بولعاندىقتان، بۇل شارۋاشىلىق سالاسى جىلدان-جىلعا وركەندەۋدە. ەتتى باعىتتاعى مال كوبىنەسە قوڭىرجاي جانە سۋبتروپيكتىك بەلدەۋلەردىڭ نەعۇرلىم قۇرعاق اۋداندارىندا تارالعان. وندا ەكستەنسيۆتى وتارلاپ جايىلىمدا باعۋ جانە كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى باسىم كەلەدى. دۇنيەجۇزىندە ەتتى ەڭ كوپ وندىرەتىن ەلدەر قاتارىنا اقش، قىتاي، برازيليا، ارگەنتينا جانە رەسەي جاتادى^[1]

ءسۇت وندىرۋدەن اقش، رەسەي، ءۇندىستان، برازيليا جانە باتىس ەۋروپا ەلدەرى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. جايىلىمدىق جەرلەر مەن شوپتەسىن وسىمدىكتەردىڭ جەتكىلىكتى بولعانىنا قاراماستان، افريكادا، اسىرەسە ونىڭ تروپيكتىك ايماقتارىندا ءىرى قارا سانى وتە از. ونىڭ باستى سەبەبى — ۇيقى اۋرۋىنىڭ قوزدىرعىشىن تاراتاتىن تسەتسە شىبىنى. سوندىقتان مۇندا بۇل اۋرۋعا شالدىقپايتىن ءىرى قارادان زەبۋ وسىرىلەدى.^[1]

تولىق ماقالاسى: شوشقا شارۋاشىلىعى

شوشقا شارۋاشىلىعى دۇنيەجۇزىلىك ەت ءونىمىنىڭ 40%-عا جۋىعىن بەرەدى، قازىر ونىڭ سانى 0,8 ملرد-تان اسىپ وتىر. ءىرى قارامەن سالىستىرعاندا كۇي تالعامايتىندىقتان جانە تەز ءوسىپ-ونەتىندىكتەن بۇل شارۋاشىلىق ادامدار تىعىز قونىستانعان ايماقتاردا كەڭ تاراعان. دۇنيەجۇزىندەگى شوشقا سانىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى ازياعا، ونىڭ ىشىندە، ەڭ الدىمەن، قىتايعا كەلەدى. (ازيانىڭ كانداي ەلدەرىندە شوشقا مۇلدەم وسىرىلمەيدى، ونىڭ سەبەبى نەلىكتەن؟) سونىمەن قاتار اقش، برازيليا، گەرمانيا، رەسەي، پولشا ەلدەرىندە دە شوشقا شارۋاشىلىعى جاقسى دامىعان.^[1]

تولىق ماقالاسى: قوي شارۋاشىلىعى

قوي شارۋاشىلىعى ەت-ءجۇن باعىتىنداعى جانە بيازى، جارتىلاي بيازى ءجۇن باعىتىنداعى بولىپ بولىنەدى. ەت-ءجۇن باعىتىنداعى قوي شارۋاشىلىعى ىلعالى جەتكىلىكتى جانە كليماتى ءبىرشاما جۇمساق اۋدانداردا، ال بيازى ءجۇندى قوي شارۋاشىلىعى نەعۇرلىم قۇرعاق اۋدانداردا تارالعان. دۇنيەجۇزى بويىنشا قوي سانى 1,2 ملرد باسقا جەتىپ وتىر. قوي شارۋاشىلىعىنىڭ ەت-ءجۇن باعىتىنداعى تاۋارلى ءوندىرىسى سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكانىڭ، اۋستراليا مەن وڭتۇستىك ەۋروپانىڭ، ورتالىق جانە ورتا ازيانىڭ، وڭتۇستىك افريكانىڭ قوڭىرجاي جانە سۋبتروپيكتىك بەلدەۋلەرىنىڭ قۇرعاق اۋداندارىندا جاقسى دامىعان. بيازى ءجۇندى قويلار وتە ساپالى ءجۇن بەرەدى، ول ءجۇن ماتالارىن جاساۋ، كىلەم توقۋ مەن تەرى-بىلعارى ونەركاسىبىندە قولدانىلادى. الدىڭعى ازيا، ورتا ازيا جانە وڭتۇستىك افريكا ەلدەرىندە قاراكول ەلتىرىسىن دايىنداۋ جولعا قويىلعان. دۇنيەجۇزىندەگى قويى ەڭ كوپ ەل — اۋستراليا (130 ملن استام), ودان كەيىن قىتاي (112 ملن-نان استام). ال قازاقستانداعى قويدىڭ سانى 2008 جىلى 16 ملن-نان ءسال عانا استى. ءجۇن وندىرۋدەن جەتەكشى ەلدەر قاتارىنا اۋستراليا، قىتاي، جاڭا زەلانديا، ۋرۋگۆاي جانە رەسەي جاتادى.

قوي شارۋاشىلىعىنىڭ دۇنيەجۇزىندەگى اسا ءىرى ايماعى — اۋستراليانىڭ شولەيتتى اۋداندارى. قويدىڭ باسىم كوپشىلىگى جەكە يەلەرگە نەمەسە كومپانيالارعا قارايتىن ءىرى قوي شارۋاشىلىعىندا وسىرىلەدى. ونداي شارۋاشىلىقتار "شيپستەيشنز" دەپ اتالادى. "شيپستەيشنز" ونداعان، كەيدە ءتىپتى جۇزدەگەن مىڭ گەكتاردى الىپ جاتادى. ونىڭ ەڭ ۇلكەنىنىڭ اۋدانى 2 مىڭ كم²-دەن اسادى. مۇندا ءبىر مەزگىلدەگى قوي باسى 10—20, ءتىپتى 50—100 مىڭعا دەيىن جەتەدى. قوي بۇكىل جىل بويى تابيعي جايىلىمداردا جايىلىپ باعىلادى. كوبىنەسە جوعارى ساپالى ءجۇن بەرەتىن بيازى ءجۇندى قوي تۇقىمى — اۋستراليا مەرينوسى وسىرىلەدى. گوۋلبەرنە قالاسىندا وسى قويعا "ۇلكەن مەرينوس" دەپ اتالاتىن ەسكەرتكىش ورناتىلعان.^[1]

تولىق ماقالاسى: قۇس شارۋاشىلىعى

قۇس شارۋاشىلىعى — اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ەڭ جاڭا جانە ەڭ قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان سالاسى. ءونىمنىڭ قىسقا مەرزىمدە ءوندىرىلۋى نارىق سۇرانىسىنا باعىت-باعدار ۇستاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، سولتۇستىك امەريكا مەن باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە برويلەر بالاپاندارىن وسىرەتىن ءىرى قۇس ءوسىرۋ كەشەندەرى قالىپتاسا باستادى. بۇگىنگى تاڭدا قۇستىڭ سانى جونىنەن قىتاي، اقش، رەسەي، ال جۇمىرتقا وندىرۋدەن قىتاي، اقش، جاپونيا، رەسەي جانە ءۇندىستان ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. تاۋارلى قۇس شارۋاشىلىعى، نەگىزىنەن، قالا ماڭدارىندا شوعىرلانعان. ال سوڭعى جىلدارى جوعارى ماماندانعان قۇس شارۋاشىلىقتارى ارزان جۇمىسشى كۇشى جەتكىلىكتى كليماتى قولايلى اۋداندارعا اۋىسۋدا.^[1]

جوعارىدا اتالعان مال شارۋاشىلىعىنىڭ كەڭ تاراعان باستى سالالارىنان باسقا تابيعات جاعدايلارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس افريكا مەن ازيانىڭ ءشولدى اۋداندارىندا تۇيە مەن ەشكى ءوسىرۋ، ورتالىق ازيانىڭ تاۋلى اۋداندارىندا قوداس ءوسىرۋ، سولتۇستىكتەگى تۋندرا زوناسىندا بۇعى ءوسىرۋ سياقتى شارۋاشىلىقتار دا كەزدەسەدى. سونىمەن قاتار ومارتا شارۋاشىلىعى، جىبەك قۇرتىن ءوسىرۋ، اڭداردىڭ كەيبىر تۇرلەرىن (اسىرەسە تەرىسى باعالى اڭدار: تۇلكى، سۋسار، بۇلعىن جانە ت.ب.), كروكوديل مەن تۇيەقۇس (ستراۋس) ءوسىرۋ سياقتى ارناۋلى شارۋاشىلىقتار دا بار.

مال شارۋاشىلىرى بارىنشا دامىعان اۋدانداردا ەكولوگيالىق پروبلەمالاردىڭ تۋىندايتىنى بەلگىلى جايت. مال تۇياعىنىڭ اسەرىنەن توپىراق ەروزياسى جۇرۋدە، جايىلىمدارداعى وسىمدىك جامىلعىسى جۇتاندانۋدا، ءتىپتى جويىلۋعا جاقىنداۋدا. ال ءىرى ينتەنسيۆتى مال شارۋاشىلىعى جيناقتالعان جەرلەردە ء(ىرى قارا، شوشقا بورداقىلاۋ جانە قۇس سەمىرتۋ) توپىراق، سۋ جانە اۋا دا لاستانۋعا ۇشىراۋدا.

مال شارۋاشىلىعىنىڭ تاريحى وسىدان 10 مىڭ جىلداي بۇرىن جابايى جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتۋ كەزەڭىنەن باستاۋ الادى. العاشقىدا مال شارۋاشىلىعى تابيعي سيپاتتا دامىعاندىقتان مالداردىڭ ونىمدىلىك باعىتتارى مەن تۇقىمدارى سانىن ۇلعايتۋعا جەتكىلىكتى جاعدايلار بولمادى. مال تۇقىمدارىن شىعارۋدىڭ قارقىن الۋى مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋ تاۋارلارى سيپات العان كاپيتاليستىك قاتىناستاردىڭ وركەندەۋىمەن تىعىز بايلانىستا ءجۇردى. مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار مال شارۋاشىلىعىنىڭ قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني دامۋىنداعى ورنى ەرەكشە بولدى. 20 عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ادامداردىڭ ءال-اۋقاتى مەن تۇرمىس تىرشىلىك دەڭگەيى تۇگەلگە جۋىق مال شارۋاشىلىعىنىڭ وركەندەۋ دەڭگەيىمەن انىقتالدى. قازاقستان جەرىندە مال شارۋاشىلىعى ەجەلدەن جايىلىم اۋىستىرىپ وتىرۋدى تالاپ ەتەتىن كوشپەلى جۇيە بويىنشا دامىعاندىقتان نەگىزىنەن قوي، ەشكى، جىلقى جانە تۇيە ءوسىرىلدى. سالىستىرمالى تۇردە كۇتىمدى جانە قۇنارلى ازىقتاردى كوپ قاجەت ەتەتىن سيىردىڭ كەڭىنەن تارالۋى، سونداي-اق، قازاق حالقى ءتورت تۇلىك مال ساناتىنا قوسپايتىن شوشقا ءوسىرۋدىڭ قولعا الىنۋى 19 — 20 عاسىرلاردا رەسەيدەن ورىس شارۋالارىنىڭ قونىس اۋدارىپ كەلە باستاۋىمەن تىعىز بايلانىستى. سول كەزدەردە ورتالىق قازاقستان ايماعىنداعى مال شارۋاشىلىعى ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسى مال تۇرلەرى ۇلەس سالماعىنىڭ تومەندەگىدەي بولعاندىعىن كورسەتتى.

قازاقستاندا 19 عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن نەگىزىنەن قوي، ەشكى، تۇيە جانە جىلقى تۇلىكتەرى ءوسىرىلۋىنىڭ بىرنەشە باستى سەبەپتەرى بار: جەر اۋماعىنىڭ 70%-عا جۋىعىن (182 ملن. گا) وسى مالداردى ءوسىرۋ ارقىلى ءتيىمدى پايدالانۋعا بولاتىن جايىلىم القاپتارى الىپ جاتتى; ايتىلعان مالدار جەرگىلىكتى تابيعات جاعدايلارىنا بارىنشا بەيىمدەلدى، جىل بويىنا دەرلىك جايىلىم ازىعىن پايدالانىپ ءوسىپ-ءوندى، سونىمەن بىرگە، جەرگىلىكتى حالىق ولاردىڭ وزىندىك قۇنى تومەن جانە زور سۇرانىسقا يە ءونىم تۇرلەرىن ءوندىرۋ مەن ولاردى وڭدەۋدىڭ ءتيىمدى تەحنولوگيالارىن (ەت، ماي، سۇتتەن، تاعام، ءجۇن, تەرىدەن كيىم-كەشەك، كوشپەلى باسپانا —كيىز ءۇي جاساۋ) جاقسى مەڭگەردى. ءار ءتۇرلى ايماقتارداعى مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى مەن تۇلىك تۇرلەرىنىڭ ۇلەس سالماعىنا ناقتى اۋدانداردىڭ جەر, سۋ, اۋا رايى ەرەكشەلىكتەرى ۇلكەن اسەرىن تيگىزەدى. سيىر ءوسىرۋ اۋەلدەن-اق توپىراعى قۇنارلى، شالعىندى ايماقتاردا ناتيجەلى جۇرگىزىلسە، ءشول جانە شولەيت جەرلەردە مالدىڭ نەگىزگى بولىگىن (80%-دان اسا) ۋاق مالدار (قوي، ەشكى) قۇرادى.

قازاقستاندا 1916 جىلى 18,4 ملن. باس قوي مەن ەشكى، 4,3 ملن. جىلقى، 733 مىڭ تۇيە، 5,0 ملن. باس سيىر ءوسىرىلدى. 1918 — 21 جىلى ازامات سوعىسى مەن بىرنەشە رەت قايتالانعان جۇت ناتيجەسىندە مال سانى 1916 جىلمەن سالىستىرعاندا 3 ەسەدەن اسا تومەندەدى. 1923 — 29 جىدى ارالىعىندا اۋىل شارۋاشىلىعىن يگەرۋگە باعىتتالعان جان-جاقتى شارالار بارىسىندا مال سانى قايتادان 1916 جىلعى دەڭگەيگە جەتكىزىلدى. الايدا، 1930 — 33 جىلى اۋىل شارۋاشىلىعىن جاپپاي ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىندا جىبەرىلگەن ورەسكەل قاتەلىكتەر سالدارىنان مال باسى 10 ەسەدەن اسا قىسقاردى. رەسپۋبليكا مال شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋدە 1932 جىلى ورتالىق كوميتەت قابىلداعان “قازاقستان مال شارۋاشىلىعى تۋرالى” شەشىمىنىڭ ماڭىزى زور بولدى. ءاربىر وتباسىعا 100-گە دەيىن قوي-ەشكى، 8 — 10 سيىر، 3 — 5 تۇيە مەن 8 — 10 جىلقى ۇستاۋعا رۇقسات بەرىلدى.

قازاقستاندا اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ءوندىرىستى جوسپارلى تۇردە دامىتۋ، جاڭا جەرلەردى يگەرۋ جانە وتىرىقشىلىق ءومىر سالتىنىڭ بەرىك ورنىعۋى مال شارۋاشىلىعىنىڭ جاڭا باعىتتارى — ءسۇتتى جانە ەتتى ءمۇيىزدى ءىرى قارا مال شارۋاشىلىعىن, بيازى جانە بيازىلاۋ ءجۇندى قوي شارۋاشىلىقتارىن، قاراكول قويى شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە كەڭ جول اشتى. 1934 — 90 جىلى ارالىعىندا ۇجىمدىق جانە كەڭەستىك شارۋاشىلىقتار جۇمىسىنىڭ جۇيەلى ۇيىمداستىرىلۋى مال شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق سالالارىن ايتارلىقتاي جوعارى قارقىندا دامىتۋعا مۇمكىندىك بەردى. 1990 — 92 جىلى قازاقستاندا مالدىڭ 51, ونىڭ ىشىندە 18 قوي، 11 ءمۇيىزدى ءىرى قارا، 13 جىلقى، 3 تۇيە تۇقىمدارى مەن تۇقىمدىق توپتارى ءوسىرىلدى. ولاردىڭ جارتىسىنا جۋىعى 12 قوي، 4 سيىر جانە 3 جىلقى تۇقىمى قازاقستان عالىمدارى مەن مال شارۋاشىلىعى سالاسى ماماندارىنىڭ بىرلەسكەن جەمىستى ەڭبەگى ناتيجەسىندە شىعارىلدى. وسى مال تۇقىمدارىنىڭ گەندىك قورىن ءتيىمدى پايدالانۋ، زووتەحنيكالىق تالاپتارعا ساي ازىقتاندىرۋ مەن باعۋعا نەگىزدەلگەن تەحنولوگيالاردىڭ كەڭىنەن قولدانىلۋى جىل سايىن 1,5 ملن. توننا ەت (سويىس سالماعىمەن), 5,5 ملن. توننا ءسۇت، 100 مىڭ توننا (تابيعي) ءجۇن جانە 1700 مىڭ داناعا جۋىق قاراكول ەلتىرىسىن ءوندىرۋدى قامتاماسىز ەتىپ كەلدى. 1990 — 2000 جىلى اۋىل شارۋاشىلىعىن رەفورمالاۋدا جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەر سالدارىنان مال سانى كۇرت كەمىدى، ونىڭ ىشىندە سيىر 2,4, قوي مەن ەشكى 3,7, جىلقى 1,7, تۇيە 1,5 ەسەگە ازايدى. ناتيجەسىندە نەگىزگى مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋ كولەمى 2,5 — 3,0 ەسەگە دەيىن قىسقاردى.

بۇل اۋىل حالقىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ كۇرت ناشارلاۋىنا الىپ كەلدى، رەسپۋبليكا بويىنشا جان باسىنا شاققاندا ەت جانە ەت ونىمدەرىن تۇتىنۋ مولشەرىنىڭ 73 كگ-نان 40 كگ-عا، ءسۇت جانە ءسۇت ونىمدەرىنىڭ 311 كگ-نان 208 كگ-عا دەيىن تومەندەۋىنە اكەلىپ سوقتى (عىلىمي نەگىزدەلگەن مولشەردەن 2 ەسەدەي از). ەل ەكونوميكاسىنىڭ تۇراقتالۋىنا بايلانىستى، 2000 جىلدان باستاپ مال شارۋاشىلىعىندا وڭدى وزگەرىستەر ورىن الا باستادى. 1999 — 2000 جىلدارمەن سالىستىرعاندا (3-كەستە), 2004 جىلى سيىر 24,0 — 22,7%-عا، ونىڭ ىشىندە انالىق سيىرلار 16,0 — 15,4%-عا، قوي مەن ەشكى 16,0 — 15,4%-عا، جىلقى 5,4 — 7,2%-عا، تۇيە 18,0 — 17,6%-عا كوبەيدى. بۇل رەتتە ءىرى قارامەن (سيىر، جىلقى، تۇيە) سالىستىرعاندا، ۋاق مالدار سانى (قوي، ەشكى) 20 عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىندا تەز كەمىگەن بولسا، ال قازىر قارقىندىراق ارتىپ وتىرعاندىعى بايقالادى. ءبىرىنشى جاعداي رەفورمانىڭ العاشقى جىلدارىندا ۋاق مالدىڭ باسپا-باس ەسەپ ايىرۋ قۇرالى رەتىندە قولدانۋعا ءتيىمدى بولعاندىعىمەن، ال ەكىنشى جاعداي ولاردىڭ وسىمتالدىق قاسيەتتەرىنىڭ جوعارىلىعىمەن تۇسىندىرىلەدى.

تولىق ماقالاسى: قازاقستان جەرىندە مال شارۋاشىلىعىنىڭ قالىپتاسۋى

قازاق جەرى — مال شارۋاشىلىعى قالىپتاسقان ەڭ كونە ايماقتاردىڭ ءبىرى. جابايى جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتۋ نەوليت داۋىرىنەن باستالدى. ەڭ العاش قولعا ۇيرەتىلگەن ءۇي جانۋارلارى — قوي مەن ەشكى. قويدىڭ ارعى تەگى — ارقار (مۋفلون), ال ەشكىنىكى — تاۋتەكە. قوي مەن ەشكى مولشەرمەن ب.ز.د. 8—7-مىڭجىلدىقتاردا قولعا ۇيرەتىلگەن دەپ ەسەپتەلەدى. وسى كەزگە جاتاتىن جەرورتا تەڭىزى ماڭايىنداعى تۇراقتاردا قوي مەن ەشكىنىڭ سۇيەگى تابىلعان.

سيىر تۇقىمىنىڭ ءدال قاي جەردەن شىققانى ءالى انىكتالماعان. دەگەنمەن دە قولعا ۇيرەتىلگەن سيىردىڭ دا ەڭ كونە زامانعى سۇيەگى ب.ز.د. 7-مىڭجىلدىققا جاتادى، ول وڭتۇستىك انادولى جەرىندە (تۇركيا) تابىلعان. ب.ز.د. 6—5-مىڭجىلدىقتا مەسوپوتاميا جەرىندە مال شارۋاشىلىعى بولعاندىعى بۇگىندە دالەلدەنگەن.^[2]

قازىرگى ۋاقىتتا بارلىق سيىردىڭ 87,3%-ى جەكە مەنشىكتە، 6,2%-ى شارۋا قوجالىقتارىندا, 6,5%-ى مەملەكەتتىك اۋىل شارۋاشىلىعى مەكەمەلەرىندە جيناقتالعان. بۇل كورسەتكىشتەر قوي مەن ەشكى تۇلىكتەرى بويىنشا 80,2; 12,3 جانە 7,5%-عا، جىلقى تۇلىگى بويىنشا 83,8; 10,6 جانە 5,6%-عا، تۇيە تۇلىگى بويىنشا 75,7; 11,3 جانە 13,0%-عا سايكەس كەلەدى. اۋىل شارۋاشىلىعى مەكەمەلەرىنىڭ شارۋا قوجالىقتارىنا (وك, اق, ت.ب.) ءبولىنۋىنىڭ ارتىقشىلىعى رەتىندە 2000 جىلدان باستاپ جەكە جانە شارۋا قوجالىقتارىندا ورىنسىز مال شىعىنىنا جول بەرىلمەۋى ناتيجەسىندە سوڭعى 3 — 4 جىلدا تۇلىك تۇرلەرى بويىنشا مال سانىنىڭ ورتاشا ءوسىمى 3 — 10%-عا، ەت، ءسۇت ونىمدەرىن ءوندىرۋ 3 — 6,5%-عا تۇراقتى ارتىپ كەلەدى.^[3]

بۇگىنگى تاڭدا ءار ەلدىڭ ۇلتتىق وندىرىستەرى نەگىزىندە دۇنيەجۇزىلىك ءبىرتۇتاس تاۋارلى اۋىل شارۋاشىلىعى قالىپتاسىپ كەلەدى. وندىرىلگەن جالپى ءونىم مولشەرى جونىنەن قىتاي، اقش، جاپونيا، اۋستراليا سياقتى ەلدەر جەتەكشى ورىن الادى. جان باسىنا شاققاندا اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتىلۋ دارەجەسى جونىنەن باتىس ەۋروپانىڭ دامىعان ەلدەرى مەن كانادا، اقش، جاپونيا جانە اۋستراليا ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. دامۋشى ەلدەردە بۇل كەرسەتكىش وتە تومەن، ءتىپتى جالپى ءونىمدى اسا كوپ وندىرەتىن قىتاي مەن ءۇندىستاندا ول كانادا جانە اقش-پەن سالىستىرعاندا 5—6 ەسە تومەن.^[1]

سول سەبەپتى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ الدىندا ءالى دە وڭتايلى شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەر بارشىلىق. ەڭ باستىسى — حالىقتى ساپالى، قۇنارلى ءارى ارزان ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ; اينالاداعى ورتانى لاستانۋدان قورعاۋ جانە تابيعات بايلىقتارىن پايدالانۋدى، جەتىلدىرۋ.^[1]

شۇجىق ونىمدەرى –– ەتى تۋراماسىنان جاسالعان جانە جىلۋلىق وندەلگەن ونىمدەر. شۇجىق ونىمدەرى تەحنولوگياسى مەن شيكىزاتقا بايلانىستى جىكتەلەدى:

1) پىسىرىلگەن، فارشتالعان، جارتىلاي ىستالعان، ىستالعان، ليۆەرلى، قاندى، ەت ناندارى، پاشتەتتەر، زەلتستەر جانە سىلىكپەلەر;

2) ەت تۇرىنە بايلانىستى – سيىر, شوشقا, قوي, جىلقى، تۇيە، باسقا مال ەتى مەن قۇس ەتىنەن جاسالعان شۇجىقتار;

3) شيكىزات قۇرامى بويىنشا — ەتتى، قاندى، ءسۋبونىمدى، ەمدامدىك;

4) شيكىزات ساپاسى بويىنشا — جوعارى، 1-, 2- جانە 3-سورتقا;

5) قابىقشا ءتۇرى بويىنشا — تابيعي قابىقشاداعى (ىشەك قارىن), جاساندى قابىقشاداعى (بەلوكتى، تسەلليۋلوزدى), قابىقشاسىز (ەت نانى، سىلىكپە، پاشتەت);

ءار ءتۇرلى شۇجىقتار حيميالىق قۇرامى مەن تاعامدىق قۇندىلىعى بويىنشا ءوزارا تەپە-تەڭ ەمەس. بىراق ولاردىڭ بارلىعىندا اقۋىزدى زاتتار، ۆ توبى ۆيتاميندەر، ليپيدتەر، ماكرو- جانە ميكروەلەمەنتتەر كوپ. شۇجىقتاردىڭ تاعامدىق قۇندىلىعى باستاپقى شيكىزات پەن باسقا ەت ونىمدەرىنىڭ قۇندىلىعىنا قاراعاندا جوعارى. بۇل شۇجىق ءوندىرۋ پروتسەسىندە شيكىزاتتان قۇندىلىعى تومەن تكاندەردى الىپ تاستاۋمەن تۇسىندىرىلەدى. شۇجىقتاردىڭ جوعارى قۇندىلىعى، سونىمەن قاتار قۇرامىنداعى اقۋىزدى جانە ەكستراكتيۆتى زاتتاردىڭ، تومەن بالقيتىن شوشقا مايىنىڭ جوعارى مولشەرىنە نەگىزدەلگەن. ءسۇتتى، سارى مايدى جانە جۇمىرتقانى قوسۋ شۇجىقتاردىڭ تەك قانا تاعامدىق قۇندىلىعىن جوعارىلاتىپ قانا قويماي، ونىڭ ءدامىن جوعارىلاتادى. شۇجىق ونىمدەرى باسقا ەت ونىمدەرى سياقتى، نەگىزىنەن، بەلوك كوزى بولعاندىقتان ولاردىڭ تاعامدىق قۇندىلىعى پروتەيندەردىڭ جالپى كولەمىمەن، سول سياقتى تولىق قۇندى اقۋىزدار مولشەرىمەن انىقتالادى. ماي مولشەرى شۇجىقتىڭ ساپالىق كورسەتكىشتەرىن ء(دامى، كونسيستەنتسياسى) جاقسارتاتىنداي شەكتى مولشەردە بولۋ كەرەك، ويتپەسە ماي كوپ بولعان جاعدايدا دامدىك قاسيەتى مەن سىڭىمدىلىگى ناشارلايدى. رەتسەپتۋرالاردى قۇراستىرعاندا، سونىمەن قاتار دايىن ونىمدەگى اۋىستىرىلمايتىن پوليقانىققان ماي قىشقىلدارىنىڭ، ماكرو- جانە ميكرو- ەلەمەنتتەردىڭ، ۆيتاميندەردىڭ مولشەرى ەسكەرىلۋى كەرەك. سونىمەن، شۇجىق ونىمدەرى بەلوك، ماي، ىلعال جانە باسقا زاتتار مولشەرى بويىنشا بەرىلگەن حيميالىق قۇرامىمەن شيكىزات پەن ءوندىرۋ تەحنولوگياسىن تانداۋ جولىمەن ءوندىرىلۋى كەرەك.