ءومىر بولعاسىن ادام بالاسىنىڭ تاۋقىمەتتى تاعدىرى شىمشىتىرىق شىتىرمانعا تولى بولادى. سول شىتىرمان ىشكى زارلى، مۇڭدى تولعانىستىڭ كەبىن قۇشتىرىپ، جۇرەككە قايعىنىڭ قامىتىن قاباتتاستىرادى. قايعىنىڭ لەبى اڭسارلى ارماننىڭ جاعاسىنا جارماسىپ، جۇنجىگەن جۇرەكتىڭ ۇلى قاعىسىنىڭ كوزىن ماتاپ، تىنىستى تارىلتىپ تاستايتىنى رۋحاني زاڭدىلىق.  تارىلتقان تىنىستى كەڭەيتىپ، دەمەۋ بەرەتىن قۇدىرەت – قالام. تولاعايلى تولعامداردى توگە وتىرىپ، جانىڭنىڭ جاراسىن جىرلاي تۇسەسىڭ. ءومىر شەڭگەلىنەن ارقاسى جاۋىر بولىپ، اششى عۇمىردىڭ تارىداي تۇششىسىن كورە الماعان پەندەلەردە جازمىشتىڭ جازعانىنا كوندىكتى. ءبىر عانا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قاراش-قاراش وقيعاسىنداعى» باقتىعۇلدىڭ (رىسقۇل جىلقىايداروۆ) باسىنداعى زاۋالدى زوبالاڭى، ءومىردىڭ تەرەڭدەلىپ تارامدالعان تۇيىعىنا تىرەلگەنى، كەشەگى ماۋەلى ماعجاننىڭ بەلگىسىز، تىلسىمدى، بەيمالىم پەشەنەسى كۇرسىندىرىپ، جۇرەككە قاياۋ تۇسىرەدى. تەڭىزدەي تولقىپ تاسىنعان داۋىلدا كەمەمەن جۇزە وتىرىپ، ومىرلىك اڭعاردى تابۋعا تىرىسىپ باقتى، الايدا تولقىن ەشكىمگە ىرىق بەرگەن جوق. بۋىرقانىپ دولدانعان تاسقىن دەگەنىنە جەتىپ وتىردى، ايتكەنمەن ۇلى رۋحانياتتىڭ ولمەيتىن ءدانى جەڭىلىس تاپقان جوق، تاريح تانىمىمەن بوي تۇزەۋ ارقىلى، شىندىقتىڭ شىمىلدىعىن ناقىشىندا ناسيحاتتاعانى بابالاردىڭ ۇلى بەلەسىنىڭ باعدارى  سىقىلدى. ال اقىلباي قۇنانباەۆ شە قاي لاۋھىماحفۇزدىڭ قاتارىنا ەنەدى؟ اقىلباي اقىن دا كەرمەكتى تىرشىلىكتىڭ تاتىن از تاتقان جان ەمەس، باۋىرلارى ءابىش ء(ابدىراحمان) پەن ماعاشتىڭ (ماعاۋيا) قىرشىنىنان قيىلۋى، ۇلگىلى ونەگەسىمەن التىنعا پارا-پار داڭعىل كورسەتىپ، جاستىعىنا شىراق جاققان اسقار تاۋداي اكەنىڭ جۇرەك سوعىسىنىڭ ءبىر جولا توقتاۋى وڭاي قاسىرەت ەمەس ەكەندىگى ايتپاسا دا بەلگىلى.

                            مەن كوردىم قاتال كۇننىڭ قابان ءبيىن،

                            اشامىن اۋىر سىردى ساقتا جيىن!

                            جىرعا جان، وزىمە ءورىس بەرگەن اباي

                            الدىندا ارداقتى اعا تۇسەر كۇيىم, -

دەگەن دارمەننىڭ (قياسباي) ورامدى جىرى كادۋەسكى ويدى قاعىتا، قاۋزاي وتەدى. سول ءورىسىن وركەندەتىپ جۇرەگىنە ساۋلە قۇيعان اسقارالى ابايداي اكەنىڭ ۇستازدىعىنىڭ ارقاسىندا اقىلباي «داعىستان»، ء«شامىل» جانە «زۇلىس» اتتى داستانداردى دۇنيەگە اكەلەدى. ال ءبىز وقىرمان جۇرتشىلىققا «زۇلىس» پوەماسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. بۇل تۋرالى ۇلى جازۋشى مۇحتار ومارحانۇلى «زۇلىس» - اقىلبايدىڭ اسا قويۋ وقيعالى رومان-پوەما تۇرىندە جازىلعان ۇلكەن كولەمدى شىعارماسى» [9,228-ب] دەپ ادىپتەيدى. الايدا بۇل پوەما تولىق ساقتالماعان. اۋەزوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا بۇل داستان 1921-1922 جىلدارى حاتقا ءتۇسىرىلىپ 1924 جىلى «سانا» جۋرنالىنا جاريالانعان. داستاندا باياندالاتىن  گەنري دەيتىن ادام ءوز باۋىرىمەن وكپەلەسىپ، باۋىرىنان كوز جازىپ قالعاندىعى، سىبىس بويىنشا ونىڭ زۇلىس تاۋىنا ءوتىپ كەتتى دەگەن قاۋەسەت تاراۋى، باۋىرىن ىزدەپ ساپارعا شىعۋى تۋراسىندا ءسوز بولادى. ولاي بولسا اقىلبايدىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتە وتىرىپ، «زۇلىسقا» ساياحات جاسالىق:

                            زۇلىس دەگەن ءبىر تاۋ بار ۇلكەن، بيىك،

                            باسى قارلى تايانىپ كوككە ءتيىپ.

                            پىلدەن پايدا ەتۋشى جانسەبىل بار،

                            قارەكەت قىپ سۇيەگىن اتىپ، جيىپ.

                            ورتا جەرى وتشا ىستىق ءپىل ويناعى،

                            وزگە كورسە شىداماس كەتەر كۇيىپ.

                            جارالى ءپىل جابىسپاي جىبەرمەيدى،

                            ەر اتادى ەڭبەك قىپ جانىن قيىپ.

                            قالىڭ توعاي، قارا ۇڭگىر، قيىن جارتاس،

                            قاسكۇنەم حايۋاناتتار تۇرعان سيىپ.

                            دەيتۇعىن كۆاتەرمەن ءبىر مەرگەن بار،

                            بەينەت ءىشى كۇن كورگەن قاتەر كيىپ.

***

                             مىڭ ءدىلدا ولسە-داعى ءپىلدىڭ قۇنى،

                             ەر مەرگەن پۇلى ءۇشىن اتپايدى ونى.

                             ادام اۋماس نارسە جوق ۇيرەنگەن سوڭ،

                             قىزىق بولىپ قاتەرلى كورگەن كۇنى؟

 

                              كورگەن جوق كۆاتەرمەن بەكەر جاتىپ

 

                              كۇن سايىن تالاي اڭدى كەلەدى اتىپ.

                              سۋدان ارعى ءشاھاردا قىمبات باعا،

                              قايتپاقشى ءپىل سۇيەگىن بارىپ ساتىپ.

 

                              سۇيەگىمەن جيناعان ءپىلدىڭ ءتىسىن،

                              بارارىنا بارسىن دەپ قىلعان ءىسىن

                              قاراپقا ءوزى ءتۇسىپ، پۇلىن سالدى،

                              الىپ قايتپاق كەرەكتى ءار نەمەسىن.

 

                              كەمەنىڭ ءۇيى دە كوپ، كىسى قالىڭ،

                              اياق باسىپ جۇرۋگە كەلمەيدى ءالىڭ

                              ەكى ادام ءبىر بولمەدە بولەك وتىر،

                              كىم ەكەنى اڭشىعا ەمەس ءمالىم.

 

                              بىرەۋى ۇزىن بويلى، قىر مۇرىندى،

                              قىمباتتى وڭاشا العان ءبىر ورىندى.

                              قارا مۇرت، قىزىل ءجۇزدى، كەڭ جاۋرىن،

                              ءسوزى ادەمى، كيىمى ءام فورىمدى.

 

                              كەمەدەگى كىسىدەن يىعى اسقان،

                              كەلىسىمدى، كەلىمدى، كەردەڭ باسقان.

                              كىشكەنە قاباعىندا كەيىسى بار،

                              وعات كەتىپ ايتپاسام بايقاماستان.

 

                              بىرەۋى تولىق كەلگەن، ورتا بويلى،

                              كەمەل كىسى سىقىلدى بىلىمگە ويلى.

                              ۇلبىرەگەن اق ءتاندى، كوزى كوكشىل،

                              ناعىلسا ول دا جاقسى ادام سويلى.

 

                              كاپيتان ەكەۋىنە كەلدى جەتىپ،

                              كورىپ جۇرگەن بۇرىننان كەلىپ-كەتىپ.

                             -كەرەك قىلعان كىسىڭىز مىنەكي، دەپ،

                             -اڭشىنىڭ جايىن ايتتى ءمالىم ەتىپ.

 

                              ۇزىنى ايتتى: - گەنري مەنىڭ اتىم،

                              ءتيدى مە جولىقسىن دەپ جازعان حاتىم؟

                              انىق سەن كۆاتەرمەن اڭشى بولساڭ،

                              سىزگە ءبىر جولىعارلىق بار قاجەتىم.

 

                             -كۆاتەرمەن اڭشى ءبىز ىزدەپ جۇرگەن،

                              زۇلىس تاۋدا ءپىل اتىپ ءومىر سۇرگەن.

                              كەرەك قىلعان حاتىڭىز ءتيىپ ەدى،

                              تاسا بولماس وزىڭنەن كورگەن، بىلگەن.

 

                             -ايتايىن، - دەدى گەنري، - جايدى باستان،

                              ميلليونەردىڭ ۇلىمىن داۋلەتى اسقان

                              جالعىز ءىنىم دجورجدان ءتىرى ايىرىلىپ،

                              قۇلاعاندي بولىپ تۇر باسىما اسپان.

 

                              ىنىممەن قالجىڭ سوزگە كەلدىم شالىس،

                              كىشىگە ەڭكەيمەكتى كوردىم نامىس.

                              كورمەستەي بوپ ءبىرجولا وكپە قىلىپ،

                              كەتەر دەپ ويلامادىم مەنەن الىس.

 

                              ءبىر كۇنى جوعىن ءبىلدىم بانككە بارىپ،

                              بار اقشاسىن قالدىرماي كەتىپتى الىپ.

                             «جەر ۇستىندە بار بولسا تابارمىن» دەپ،

                              ءار تاراپتان ىزدەدىم حابار سالىپ.

 

                              انىقتى تۇك حابار جوق ەشبىر جاقتان،

                              مۇنداي ءىس كورىپ پە ەدىڭ سۋداي باتقان؟

                              ءومىر قايعى، وكىنىش كەزدەي بولدى،

                              ۋايىمسىز جان ەدىم ۇيدە جاتقان.

 

                              ەمىس حابار ەستىدىم جولىقتى، دەپ،

                              سىزگە كەز مەنىڭ ءىنىم بولىپتى، - دەپ.

                              زۇلىس تاۋدا ءپىل اتىپ جۇرگەنىندە،

                              ۇيىڭە قوناق بولىپ قونىپتى دەپ.

 

                              وسى ەدى، كۆاتەرمەن، مەنىڭ جايىم،

                              زور قايعى ءىنىم ەسكە تۇسكەن سايىن.

                              بار ءومىرىمدى جولىنا قۇربان قىلدىم.

                              ەرىكسىز جاتقىزبايدى قايعى-ۋايىم.

 

                              جالعىز ءىنىم دجوردجعا مەھيربانمىن،

                              قالايشا كەتكەنىنە ءوزىم تاڭمىن.

                              كورگەنىڭدى كومەسكى قىلماي سويلە،

                              وسىلاي اۋرە بولعان مەن ءبىر جانمىن.

 

                              اڭشى سوندا: ء«ىنىڭدى كوردىم، دەپتى،

                             -ول وڭاي قايتپاس جەرگە ساپار ەتتى.

                             -سۇلەيمەننىڭ قازىناسىن ىزدەمەككە،

                              تالاپ ەتىپ ەكى ادام ءجۇرىپ كەتتى.

 

                              بارۋ قيىن، دەدىم مەن ايتىپ جايىن،

                              ادام امان قايتپاعان بارعان سايىن.

                             اقىرى بولماعان سوڭ كوپيا بەردىم،

                             جول پلانى بار ەدى مەندە دايىن.

                                                           ***

                             ءبىر كۇنى مەن زۇلىسقا شىقتىم اڭعا،

                             ءپىل كەز كەلەر دەپ ويلاپ اڭدىعانعا

                             ىستىقتان قاپ-قارا بوپ ءتىلى تۇسكەن،

                             جىعىلىپ، تۇرعان جولىقتىم ءحالسىز جانعا.

 

                             كوتەرىپ الىپ كەلدىم بالاعانعا،

                             قۋاندىم كوز اشۋعا جاراعانعا

                             «الماس...الماس...» دەدى دە جانى شىقتى،

                             قوينىنان قاعاز تاپتىم قاراعاندا.

 

                             سۇلەيمەن پلانى ەكەن قازىناسىنىڭ،

                             بىلمەدىم قايدا ەكەنىن جولداسىنىڭ،

                             قاعازدى وقىپ قاراسام، ىزدەگەن جان،

                             نە بولارى بەلگىسىز ءبىر باسىنىڭ.

 

                           -ول پلان مەندە قالدى سونىمەنەن،

                             ءىس قىلىپ ىزدەمەدىك ونىمەنەن.

                          ء   ىنىڭ دجورجدى ەكى ادام ىزدەپ كەتتى،

                            تابامىز دەپ پلاننىڭ جونىمەنەن...

    وكىنىشكە وراي داستان اياقتالماي قالعان. اۋەزوۆتىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، اقىلباي يبراھيمۇلى ماناعى پوەمانى ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا جازسا كەرەك. الايدا وسىنداي رۋحاني جاۋھار قازىنانىڭ ۇرپاققا جەتۋىنىڭ ءوزى ۇلى جەڭىس. ال ونى ارمەن قاراي جەتىلتىپ، جان دۇنيەگە سەرىك ەتۋ جەڭىستىڭ جەڭىسى، جەمىستىڭ جەمىسى ەكەندىگىنە سەنىمىمىز كامىل بولماق.

 

 

ءازىمحان يسابەك

م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى وقمۋ

فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ 2 كۋرس ستۋدەنتى

Abai.kz