اتاقتى تاريحشىنىڭ دا تۋعانىنا بيىل تۋرا 100 جىل. كەنەسارى تۋرالى عىلىمي زەرتتەۋ جازۋ ءۇشىن دەرەكتەر جيناۋ كەزىندە ەسەنبەرلين وعان ءوزىنىڭ قول ۇشىن بەرگەنىن جازادى. بۇل تۋرالى قازاقتىڭ قولباسشىسى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ 30 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 10-تومىندا جاريالانعان. وندا باتىر باۋكەڭ الدەبىر سۋرەتتى قاراپ وتىرىپ، جازۋشى ەسەنبەرليننىڭ بەكماحانوۆ تۋرالى ەستەلىگىنەن ءۇزىندى كەلتىرەدى. 

«ەرمۇحان بەكماحانوۆ مەنىڭ قازاق تاريحىن زەرتتەپ بىلۋىمە سونشالىق اسەر ەتتى، ويتكەنى بۇل عالىم قازاق ەلىنىڭ ءحىح عاسىر مەن حح عاسىر باسىنداعى ەكونوميكاسى، الەۋمەتتىك قۇرىلىسىن زەرتتەگەندە كەنەسارى قوزعالىسىنا بايلانىستى ناقتىلى ماتەريال جەتىسپەيتىن جانە سونى تولتىرۋعا ورتكومنىڭ جاردەمدەسۋىن سۇراپتى. سول جۇمىستى جۇمەكەڭ (جۇماباي شاياحمەتوۆتى ايتىپ وتىر – رەد.) دىنمۇحاممەد احمەتۇلى ارقىلى ماعان جۇكتەدى»، – دەپ باستايدى ەستەلىگىن جازۋشى ءى. ەسەنبەرلين. 

سوعىس ۋاقىتى بولسا دا، ورتالىق پارتيا كوميتەتى بەكماحانوۆقا كوپ كومەكتەسكەن. ەسەنبەرلين وسى شارۋالاردى رەتتەۋ ءۇشىن الدىمەن پەتروپاۆلدا، كەيىن ومبى قالالارىندا بولادى. سىرتتان باقىلاناتىن كوزدەردىڭ قاپتاعان كەزى، قىراعىلىقتىڭ اسا قاجەتتىگىن ەسكەرگەن جازۋشى ءسوزىن «ورتكوم قىزمەتكەرى نەگە سونشا ارحيۆتە كوپ وتىرادى دەگەن سەزىك بولماۋ ءۇشىن، كەيبىر ارحيۆ ماتەريالدارىن قوناق ۇيىندە الدىرىپ وقيمىن. وتارلاۋ ساياساتى قالاي جۇرگەنىن، ورىنبوردان باستاپ بەكىنىستەردىڭ نە ءۇشىن تەزدەتىپ سالىنعانىن ابدەن تۇسىندىك»، – دەپ ساباقتايدى. 

ءىلياس ەسەنبەرلين جاس وقىرماندارىنىڭ ورتاسىندا

ءبىر جاقتا سوعىس، زامان بولسا قىسىپ تۇر. مۇنداي ىسكە نار تاۋەكەل كەرەك. نە ءۇشىن بۇل قادامعا بارعانىن دا ءتۇسىندىرىپتى: «نەگىزگى سۇيەنگەن ۇستانىمىمىز – ۇلتتىق نامىس، ءستاليننىڭ ورىس حالقى تۋرالى جانە ء«بىزدى اتا-بابا ارۋاعى قولداسىن» دەگەن ءسوزى ەدى. ءبىز دە ءوزىمىزدىڭ تاريحي قاھارماندارىمىزدى دارىپتەۋىمىز كەرەك بولدى». 

قاھارمانداردى دارىپتەۋ سوعىس كەزىندە دە اسا كەرەك بولدى. ءستاليننىڭ ۇندەۋىنەن ەكپىن العان قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى باسشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆ قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارىن قازاق مايدانگەرلەرىنە ناسيحاتتاپ، سول سىپاتتا جاڭا شىعارمالار جازۋ كەرەك دەپ جار سالدى. 1942 جىلى جامبىل جاباەۆتىڭ ايگىلى «لەنينگرادتىق ورەندەرىم» اتتى ولەڭى جاريالانۋىنا وسى ۇندەۋ سەبەپ. سونداي-اق يساتاي-ماحامبەت، كەنەسارى، امانگەلدى كوتەرىلىستەرى تۋرالى شىعارمالار جازىلۋى ءتيىس دەلىنگەن. سول ەكپىنمەن اتا-بابا ەرلىگىن دارىپتەگەن تۋىندىلار دۇنيەگە كەلىپ، جۇرتشىلىققا تانىستىرىلىپ جاتتى. سولاردىڭ قاتارىندا تاريحشى ە. بەكماحانوۆتىڭ كەنەسارى تۋرالى ايگىلى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەگى وسى كەزدە جاريالانىپ، قوعام تالقىسىنا تۇسكەن بولاتىن. 

ال وسى جۇمىستىڭ و باسىندا قالاي باستالىپ، قالاي جۇرگەنىن، قانداي پروتسەستەردەن وتكەنىن جازۋشى ەسەنبەرليننىڭ ەستەلىگىندە: «كەنەسارى قوزعالىسى تۋرالى جيناعان ماتەريالدى ماشينكاعا باستىرىپ ءبىر داناسىن وزىمە الىپ وتىردىم. ەكى داناسىن تىكەلەي باستىعىم دىنمۇحاممەد احمەتۇلىنا تابىس ەتەمىن. ول كىسى شاياحمەتوۆكە كورسەتكەننەن كەيىن عانا ەرمۇحانعا بەرەدى. ءسويتىپ كەلەسى ءىسساپارىنىڭ باعىتىن بەكماحانوۆ بەلگىلەپ، ديمەكەڭ قولىنا جازىپ بەرەدى، ول ماعان تاپسىرادى، ءسويتىپ ءجۇرىپ تاريحشى بولىپ الدىم». 

ءبىرى تازا عىلىمي تۇرعىدان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كورنەكتى وكىلى ح. دوسمۇحامەدوۆتىڭ اماناتى ورىنداسا، سول اسا ماڭىزدى ەڭبەكتىڭ جازىلۋىنا كومەك قولىن سوزىپ ءجۇرىپ، كەيىن «اباي جولى» رومانىنان كەيىنگى قازاقتىڭ ۇلى رومانىنا اينالعان «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنىڭ «حان كەنە» (قاھار) رومانىن دۇنيەگە اكەلدى. تاريحشى ە. بەكماحانوۆ 1943 جىلعى ماۋسىمنىڭ 28-ءى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعادى. 1946 جىلى كۇزدە ء«حىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاقستان» دەپ اتالاتىن مونوگرافياسىن اياقتاپ، سسسر عا عىلىمي كەڭەسىنە ۇسىندى. ءسويتىپ قازاقتان شىققان تۇڭعىش تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى 1947 جىلى اتالعان ەڭبەگىن جەكە مونوگرافيا ەتىپ شىعاردى. 

ەرمۇحان بەكماحانوۆ ءدارىس وقىپ تۇر

الايدا 1945-1955 جىلدارداعى سوۆەتتىك رەپرەسسيانىڭ ءۇشىنشى تولقىنى وسى ەڭبەكتەرى ارقىلى بەكماحانوۆتى ۇلتشىل دەپ كىنالاۋدا تىلگە تيەك بولدى. ونى عىلىمي ورتادان الاستاپ، زاڭدى اتاقتارىن تارتىپ العان سوڭ، 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىپ، بودايبو تۇرمەسىنە ايدادى. الايدا، قازاق وقىعاندارىنىڭ قالامگەرلەرىنىڭ اراسىندا وشپەگەن حان كەنەنىڭ رۋحى، بەينەسى اراعا 23 جىل سالىپ، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ قالامىنا قوندى. ونىڭ بۇل تاقىرىپتى جازۋىنا تۇرتكى بولعان ەكىنشى ادام الكەي مارعۇلان دەپ ەسەپتەيدى عالىمدار. 

ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا قاتىستى جازعان ەستەلىگىن باتىر باۋىرجان مومىشۇلى ساقتاپ، ونىڭ شىعارمالارىن قۇراستىرۋشى اۆتورلار ۇجىمى كەيىن جارىق كورگەن كوپتومدىقتارىنىڭ بىرىنە ەنگىزگەن ەكەن. 

 زاڭعار كارىمحان

© e-history.kz