جازۋشى ق.شابدانۇلىنىڭ تۋعانىنا 100 جىل...

اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ، سىنشى قاجىعۇمار شابدانۇلى تۋرالى اڭگىمە قوزعاساق، ونىڭ كوپ تومدىق «قىلمىس» رومانى ەسىمىزگە ورالادى.

ق.شابدانۇلى 1925 جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تاڭسىق ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1930 جىلداردىڭ باسىندا قازاقستاندى جايلاعان اشارشىلىقتان باس ساۋعالاپ، اتا-اناسىمەن شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى تارباعاتايدىڭ ءدوربىلجىن اۋدانىنا اۋىپ بارعان. ول كەيىن تارباعاتاي ايماعىنىڭ ءدوربىلجىن اۋدانىندا ورتالاۋ مەكتەپتى تامامداپ، 1942 جىلى ۇرىمجىدەگى پەداگوگيكالىق وقۋ ورداسىنا ءبىلىم جەتىلدىرۋگە كەلەدى. قاجىعۇمار شابدانۇلى 1944 جىلدارى وسى ءبىلىم شاڭىراعىندا جۇرگەن كەزىنەن باستاپ، ولەڭ جازا باستايدى. ونىڭ جاپون-قىتاي سوعىسىن تاقىرىپ ەتكەن «سوندىقتان» دەگەن تۇڭعىش ولەڭى سول كەزدەگى «شىنجاڭ گازەتىندە» جاريالانعان.

قاجىعۇمار 1951 جىلدان باستاپ ۇرىمجىدە العاشىندا «وداق» جۋرنالىندا، كەيىنتىندە شىنجاڭ ادەبيەت-كوركەمونەر بىرلەستىگىنىڭ «شۇعىلا» جۋرنالىندا  رەداقتور بولادى. ول وسى تۇستا «ءبىزدىڭ ءۇي»، «كوكتەم»، تاعى باسقا ولەڭدەرىن جاريالادى. 1954 جىلى  «باقىت جولىندا» اتتى پوۆەستەر جيناعى جارىق كوردى. 1956 جىلى ونىڭ ورتالىق ۇلتتار باسپاسىنان «ولەڭدەر مەن داستاندار» اتتى جيناعى باسىلىپ شىقتى. ونىڭ «اڭگىمە ادام وبرازى جايىندا» اتتى عىلىمي زەرتتەۋى مەن «پوەزيامىزدىڭ كەنجەلىكتەرى» قاتارلى التى-جەتى سىن ماقالاسى جۇرتشىلىقتى ەلەڭ ەتكىزدى.

1958 جىلى قىتايدا باستالعان «وڭشىلدار» مەن «سولشىلدارعا» قارسى ساياسي ناۋقان باستالعاندا قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ باسىنا قارا بۇلت تونەدى. ول وسى بارىستا ساياسي ايىپتاۋلارمەن باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ تاكلاماكان شولىندەگى تارىم لاگەرىندە 22 جىل ايداۋدا بولعان.

1978 جىلى قىتاي ساياساتىندا ۇلكەن وزگەرىس بولىپ، بيلىككە دىڭ شاۋپيڭ توراعا بولىپ كەلگەننەن كەيىن، ساياسي تۇتقىندارعا بوستاندىق بەرۋ، ولاردى اقتاپ، قىزمەتىن قالپىنا كەلتىرۋ دەگەن كەڭشىلىك ساياساتىنىڭ ارقاسىندا 1979 جلدىڭ سوڭىندا ول اقتالىپ بوستاندىققا شىعادى. قاجىعۇمار شابدانۇلى وسى تۇستا «قىلمىس» اتتى كوپ تومدىق رومانىن جازىپ قالىڭ ەلدى ءدۇر سىلكىندىردى.

1986 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىندا «ۇلتتىق دەربەستىكتى كوزدەيتىن «ءۇمىت» اتتى پارتيا قۇردى جانە قازاقستاننىڭ استىرتىن ۇيىمدارىمەن بايلانىس جاسادى» شەتەل جانسىزى دەگەن ايىپتاۋلارمەن قايتا تۇتقىندالىپ، 13 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. جازا مەرزىمىن ءۇرىمجى قالاسىنىڭ №1 تۇرمەسىندە وتەيدى.

ق.شابدانۇلى تۇرمەدەن بوساپ شىققاننان كەيىن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قىتاي بيلىگى ونى ۇيقاماقتا ۇستادى.

قىتاي ۇكىمەتى تارابىنان ساياسي سەبەپتەرگە بايلانىستى زاڭسىز قۋدالانعانى ءۇشىن قاجىعۇمار شابدانۇلى قاماۋدا وتىرعان كەزدە شتاب-پاتەرى لوندون قالاسىندا ورنالاسقان Amnesty International ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمى ونى «ار-وجدان تۇتقىنى» دەپ تانىپ، قىتايدىڭ قۇزىرەتتى رەسمي ورىندارىنان ول كىسىگە بايلانىستى ءادىل تەرگەۋ مەن اشىق سوت جۇرگىزۋىن جۇيەلى تۇردە تالاپ ەتكەن.

قارت قالامگەر ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەرى – قازاقستانعا ورالۋ ارمانىن ايتىپ، 2006 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتىنە حات تا جولداعان بولاتىن. ارادا بىرنەشە جىل وتكەندە تاعى حات جازدى. بىراق بۇل ارمانى ورىندالماي، قازاق قالامگەرى اقتىق دەمى ۇزىلگەنشە تۋعان جەرگە جەتۋدى اڭساپ ءوتتى.

سول كەزدەردە، «قىلمىس» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابىنان مەن ء(الىمجان ءاشىمۇلى) دايىنداعان «الا بۇلىك» (No 52-53, 4 مامىر، 2002 ج), «مەنينگيت» (No 57, مامىر، 2002 ج.) دەگەن ەكى ءۇزىندى «جاس الاشقا» ارت-ارتىنان جاريالاندى. وقىرماندار جىلى قابىلدادى. مۇمكىن بولسا «قىلمىستىڭ» ءبىرىنشى كىتابىنان باستاپ تۇگەل گازەتكە بەرىپ وتىرساڭدار جاقسى بولار ەدى» دەپ ءوتىنىش ايتقان وقىرماندار دا بولدى... ونداي مۇمكىندىك بىزە قايدان بولسىن.

وسىدان كەيىن 2004 جىلى جازۋشىنىڭ «پانا» رومانى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ «اتاجۇرت» باسپاسىنان باسىلىپ شىققان بولاتىن. بۇل رومان شىڭجاڭداعى ۇلت ازاتتىق كۇرەستىڭ قاھارمانى زۇقا باتىر ءومىرىن ارقاۋ ەتكەن شىعارما بولاتىن.

كوپ وتپەي، اتى اڭىزعا اينالعان جازۋشىنىڭ 6 تومدىق «قىلمىس» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ «اتاجۇرت» باسپاسىنان 2005 جىلدىڭ سوڭىندا جارىق كورەدى. اتالعان روماننىڭ شىعۋىنا دەمەۋشىلىك كورسەتكەن "فۋد ماستەر" كومپانياسىنڭ ديرەكتورى ساكەن سەيفۋللين مىرزا ەكەن.

ادەبيەتشىلەر ۇيىندە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارماسى مەن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جازۋشىنىڭ 80 جىلدىق مەرەي تويىنا ورايلاستىرىپ وتكىزگەن مەرەي تويىندا قالامگەردىڭ «پانا» رومانى مەن «قىلمىس» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. ەكى كىتاپتى توتە جازۋدان كيريلليتساعا اۋدارىپ دايىنداعان بەلگىلى اقىن جاركەن بودەش بولسا، رەداكتورى تىلەك داۋلەتوۆ.

الاشتىڭ ازاماتى ق.شابدانۇلىنىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىنا قاتىسىپ، العاش ءسوز العان قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى نۇرلان ورازالين مىرزا: «قاجەكەڭدى بىلمەيتىن قازاق كەم دە كەم شىعار. ول كىسى تۋرالى بايانداما جاساۋدىڭ ءوزى ارتىق. مەن ول كىسىنى قاپاستا جاتقان ارىستانعا بالار ەدىم»، – دەدى. ول ق.شابدانۇلىن ەلگە الدىرۋ ءۇشىن قىتايدىڭ قۇزىرلى ورگاندارىنا تالاي رەت حات جازعانىن، ودان ناتيجە بولماعاندىعىن ايتتى. ءبىز بىراق ازاماتىن قۇرمەتتەپ قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ 2001 جىلى ق.شابدانۇلىنا حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىن بەرگەنىن بىلەمىز. ودان كەيىن ءسوز العان دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشوۆ مىرزا: «قازاق ينتەللەيگەنتسياسى شەتەلدەردە دە بار ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. سونىڭ ءبىر وكىلى – قاجەكەڭ»، – دەدى.

ال، كەيىن 2009 جىلى كاسىپكەر جىگىتتەردىڭ قارجىلاي كومەك كورسەتۋىمەن «قىلمىس» رومانىنىڭ تولىق نۇسقاسى (6 تومى) دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ «اتاجۇرت» باسپاسىنان باسىلىپ شىقتى. ەكى مىڭ دانامەن جارىق كورگەن قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ «قىلمىس» رومانىن 2010 جىلى قاڭتار ايىندا مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىنعان بولاتىن. بىراق سىيلىق تاعايىندايتىن كوميسسيا «بۇل شىعارمانىڭ قازاقستانعا قاتىسى جوق» دەگەندى كولدەنەڭ تارتىپ، ونى تىزىمىنەن الىپ تاستايدى.

بيىل كلاسسيك جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولىپ وتىر. قالماگەردىڭ وسى مەرەيتويى، ەسكەرۋسىز، ەلەۋسىز ءوتىپ كەتپەسىن دەگەن ويمەن جازۋشىنى ەسكە الىپ، ونىڭ شىعارمالارى تۋرالى وقىرمانعا ازدا بولسا مالىمەت بەرە كەتۋ ءۇىشىن ادەبيەتتانۋشى، عالىم احمەتبەك كىرشىبايدىڭ «قازاق ادەبيەت تاريحىنان تاڭدامالى ۇلگىلەر» اتا كىتابىنا ەنگەن، قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ العاش جازعان شىعارمالارى تۋرالى تالداۋلارىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

ءالىمجان ءاشىمۇلى

قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ پوەزياداعى بەينەسى

ادەبيەتىمىزدىڭ تابالدىرىعىن پوەزيامەن اتتاعان قاجىعۇمار شابدانۇلى العاشىندا قىسقا ولەڭدەر مەن كولەمدى داستاندار جازۋمەن تانىلعان تالانت يەسى. ونىڭ  «ءبىزدىڭ ءۇي» اتتى داستانى قازاق اۋىلىنىڭ وتباسىلىق حال-جايىن كوركەم تيپتەندىرگەن، سىرشىل تۋىندى. حالىقتىڭ كوڭىل كۇيى مەن بيىك جەتىستىكتەرىن ارقاۋ ەتكەن، سەزىمگە باي كوركەم سۋرەتتى ليريكالارى جانە ساتيرالىق ولەڭدەرى وقىرماندارىن ەرەكشە اسەرگە بولەدى. ونىڭ العاشقى كەزدە جازعان ساتيرالىق ولەڭدەرىندە حالىقتىڭ قالىڭ بۇقاراسىنا، ەڭبەكشى قاۋىمعا جات كوزبەن، مەنسىنبەي قارايتىن توپاس-توعىشارلار سىنعا الىنادى. ونىڭ  «ولەڭدەر مەن داستاندار» اتتى جيناعىنداعى الۋان تاقىرىپتاعى ولەڭدەرى مەن كولەمدى تۋىندىلارى ءداۋىر رۋحى مەن زامان كەلبەتىن كەسكىندەگەن شىعارمالارى قازاق پوەزياسىنىڭ كوركەمدىك بيىگىن تانىتقان دۇنيەلەر.  بۇل ءتول تۋمالار اقىننىڭ سول كەزدەگى قازاق پوەزياسىنداعى وزىندىك ورنىن ايقىنداعان دۇنيەلەر.

كوركەمونەردىڭ مىندەتى – ادامنىڭ ەستەتيكالىق سەزىمىن جەتىلدىرۋ. وقىرماندارعا ەرەكشە اسەر ەتۋ ارقىلى كوركەم سانا ورنىقتىرۋ، ونى قالىپتاستىرۋ. كوركەم ادەبيەت قاشان دا ۇلت رۋحىن اسقاقتاتۋعا قىزمەت ەتەدى. اقىن قاشان دا كوركەمدىگى جوعارى شىعارمالارى ارقىلى عانا وقىرماندارىنىڭ جۇرەگىنە جول تابادى. قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ ولەڭدەرى مەن داستاندارى – ادامداردى تالعامپازدىققا تاربيەلەۋدىڭ باستى قۇرالى. اقىن ءار تۋىندىلارىندا تىڭ وبرازدار جاساپ، سول كوركەم جىرلارىمەن حالىقتىڭ جىگەرىنە جىگەر قوسادى.

ول ءومىردىڭ كولەڭكەلى تۇستارىن قارا تۇنگە ۇقساتىپ:

«كوزگە تۇرتسە كورگىسىز،

كورىنبەيتىن ءبىر ساڭلاۋ.

ءوتىپ كەتكەن ءومىرىمىز،

بەينە تۇنەك ءتۇن ەدى-اۋ؟

...

كوكتە بۇلت، جەردە مۇڭ،

دالا دەل-سال، قالعىپ تاۋ.

جەلى قاسىرەت لەبىندەي،

جاۋىنى كوزدەن جاس پارلاۋ.

...

قالا دەرتتىڭ مولاسى،

قايعى وسكەن بوپ زارلاۋ.

ءتۇتىن جۇتقان شاڭۇرلەپ،

قاسىرەت تولى باقشا-باۋ» – دەپ، زۇلىمدىقتىڭ تورى تورلاعان توعىشارلىقپەن، توپاستىقتاردى ساتيرانىڭ وتىمەن ورتەيدى.

«جاناما اكىم جاپالاق،

كەڭكيە شارلاپ جۇرت شارلاپ.

جەر باسا الماي تالتاڭداپ،

تىم قورقاۋ جەمى ەلدەن ساپ.

«جەر ءتاڭىرى» تاعى بار،

سول تۇنگە ءتان قاسقىرلار.

جاي قاسقىردان پارقى بار،

ونىسى سۇمدىقپەن شىرماۋ.

شوي جەلكە استاۋ قارنى بار،

تويسا كوزى تارىلار.

ولشەۋسىز قازىنا سانسىز مال،

جىلجىماي جاتىپ تابىلار.

جۇتقان سايىن وبىعار،

شارۋادان قالتا قاعىلار،

تويىمى قايدا ويپىر-اۋ».

اقىن مىسقىلداي وتىرىپ، «ولشەۋسىز قازىنا، سانسىز مال» يەلەرىنىڭ تۋلاعىن قاعىپ، سىلكەدى. «جۇتقان سايىن وبىققانداردىڭ» شارۋالاردىڭ قالتاسىن قاعۋ ارقىلى بايىپ وتىرعاندارىن شىجعىرىپ بەتتەرىنە باسادى. وقىپ وتىرىپ، قوعامي بولمىسقا وشىگە قاراپ، وعان نالەت-قارعىس جاۋدىراسىز. اقىن «تىزگىنسىز حالىقشىلار» اتتى ساتيرالىق ولەڭدەرى توپتاماسىندا كەيبىر بيۋروكرات، شىرت تۇكىرىپ شىرەنگەن مانساپتىلاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن «تەبىنگىدەن تەسە اتادى». تالانت يەسى كەلەسى قايىرىمدا كوپشىلىك جانىنا شۋاق شاشۋعا ۇمتىلادى. «كوكتەم» اتتى ولەڭىندە كارىنى دە، جاستى دا اسەرلى سەزىمگە بولەيدى. شونجارلار ەزگىسىنەن تەپەرىش كورىپ جۇرگەندەردى سەرپىلتە سەرگىتكىسى كەلەدى.

«كۇلىم قاعىپ كەلدى كوكتەم،

كەلدى كوكتەم نۇرلانىپ.

سولقىلداعان ءورىم بويى،

تال بويى مىڭ بۇرالىپ.

جامىلعانى جاسىل جىبەك،

جاسىل جىبەك جەلبىرەپ،

اق ۇكىدەي اقشا بۇلتى،

اقشا بۇلتى ۇلبىرەپ».

مۇندا «جامىلعانى جاسىل جىبەك» كوكتەمنىڭ «اقشا بۇلتى ۇلبىرەپ»، جەلپىپ وتكەن حوش ءيىستى سامالىنىڭ جانىڭدى راحاتقا بولەيتىنى كوركەم ورنەكتەلگەن. بۇلبۇلشا سايراعان جىر ۇنىنەن جۇرەك شاتتىعىن تىڭداعانداي بولاسىز.

ولەڭدە تابيعات سۋرەتىن سيپاتتاۋمەن عانا تىنباي، وي كەستەسىنەن ءومىر وزگەرىستەرىن اڭعارىپ، كۇلىم قاعىپ كەلگەن كوكتەمنىڭ ءلاززاتىنا بولەنەسىز.

قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ سەزىمگە باي ليريكالارى مەن سيۋجەتتى ولەڭدەرى، داستاندارى – قىتاي قازاق پوەزياسىنىڭ كوشباسشىلىق ۇلگىسى.

ق.شابدانۇلىنىڭ پروزالىق شىعارمالارىنىڭ قىرلارى مەن سىرلارى

قاجىعۇمار شابدانۇلى اسا كورنەكتى جازۋشى. ادەبيەت تابالدىرىعىن پوەزيامەن اتتاعان تالانت يەسى كوپ ىركىلمەي پروزاعا بەت بۇردى. كۇردەلى جانردىڭ كەڭ تىنىسىن ەل ءومىرىن، قوعام بولمىسىن، ادامداردىڭ جان الەمىن كوسىلە قامتۋعا پايدالانعىسى كەلدى.

قاجىعۇمار شابدانۇلى «جالعاس جۇرەكتەر»، «جارقىن قىز» اڭگىمەلەرىن جازۋ ارقىلى كوركەمسوز قۇپيالارىن يگەرە كەلە قازاق پروزاسىنداعى تۇڭعىش كەسەك تۋىندى «باقىت جولىندا» اتتى پوۆەستتىڭ ءبىرىنشى كىتابىن 1954 جىلى جاريالادى.

جازۋشى «باقىت جولىندا» اتتى شىعارماسىندا العاشقى مويىنسەرىك پەن كوپراتسيا بولىپ قاۋىمداسۋ كەزەڭىن ءتولتۋماسىنا ارقاۋ ەتە وتىرىپ، ەڭبەكشى بۇقارانىڭ ءومىر كۇرەسى جاعدايىنداعى ءوسۋ باسپالداقتارىن  شىنايى سۋرەتتەگەن. بۇل شىعارما 1956 جىلى شىڭجاڭداعى ادەبيەت جارىسىندا ءبىرىنشى دارەجەلى سىيلىق الىپ، جەكە كىتاپ بولىپ باسىلادى.

پوۆەستتىڭ ارقالاعان جۇگى – قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ قازاق ساحاراسىنداعى ساياسي رەفورمالىق ارەكەتىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. مۇندا لي باۋجي مەن قابىلدىڭ ءىس-ارەكەتتەرى بويىنشا وقيعا ءوربىپ، تارامىستاي تارامدالا تارتىلىپ، نانىمدى قيسىن تابادى. ءارالۋان قاقتىعىستار ارقانشا ەسىلەدى. وسى وڭىردە قابىلدىڭ ۇگىت-ناسيحاتى نەگىزىندە كەدەيلەرى بىرلەسىپ، بايلاردان ىرگەلەرىن اۋلاقتاپ، ولاردىڭ قۇزىرىنسىز باسقا جول تابۋعا ارەكەتتەنەدى.  كوبەن قارت، قاسەن باستاعان شارۋالار العاشقى مۇشە بولىپ، جاڭاشا ءومىر كەشۋگە ىقىلاستانادى. شىعارما كەيىپكەرلەرى زامان اعىمىنا ساي قاقتىعىستاردى وزدەرىن وزدەرى بيلەۋ دارەجەسىنە جەتىپ، قايشىلىقتى وقيعالار بارىسىندا دوسى كىم، قاسى كىم ەكەنىن اجىراتۋ باسپالداعىنان ءوتتى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ەل ىشىندە ەسەيگەن سايرا، قاستەر باستاعان جاڭا ۇرپاق بوي كورسەتتى. بۇعان قاراما-قارسى مايقان، شاميحان ءتارىزدى بايلار مەن  مانساپتىلار سىلكىنىس ۇستىندەگى جاستاردى بۇرىنعى ءدىني نانىم-سەنىمنىڭ شەڭبەرىنەن شىعارعىلارى كەلمەدى. ساحارا توسىندە جۇرسە دە بولاشاقتارىنىڭ جارقىن ەكەنىن سەزىنگەن سانا سەرپىلىسىندەگىلەر ەركىندىك، بوستاندىق ىزدەپ، شيىرشىقتايدى. باي ماناپتاردىڭ كۇنىنىڭ باتا باستاۋى لي باۋجي، قابىل، قاستەر، سايرا باستاعان كەدەيلەر قاۋىمىنىڭ باسقاشا جول تاڭداۋلارىنا تۇرتكى بولدى. سول تاڭداۋلارىنا كۇرەسسىز، كۇرەستەگى جەڭىسسىز جەتە المايتىندارىن ولار ءتۇسىندى. گومينداڭ ۇكىمەتى كەزىندە اباقتىدا بولعان، سويتە تۇرا قابىلعا قول ۇشىن بەرگەن لي باۋجي بۇل تۇستا اۋداننىڭ جەتەكشىسى ەدى. ول سەنىم ارتقان قابىل قاتارلىلاردى قولداپ وتىرسا، قابىل دا سايرا مەن قاستەرگە نۇر ساۋلەلى جول ۇسىندى.

قابىل وبرازى. شىعارماداعى قابىل توڭكەرىسشىل جاۋىنگەر سيپاتىمەن تۇلعالانادى. ول كۇرەس ۇستىندە دارالانادى.

سايرا وبرازى. سايرا، لي باۋجي مەن قابىلداردىڭ تاربيەلەۋىمەن قاراپايىم اۋىل قىزدارىنىڭ اراسىنان تاڭ جۇلدىزىنداي جارق ەتكەن وبراز، شىعارماداعى باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى. ول – مايقان بايدىڭ وتىز جىل بويى جالشىسى بولعان قاسەن شالدىڭ قىزى. سايرا اكەسى قاسەندى مايقان ءولىمشى ەتىپ ساباپ، اش-جالاڭاش جۇرتىنا تاستاي كوشكەندە، ەندى عانا ەس بىلە باستاعان ءبۇلدىرشىن ەدى.  ول اشتىقتان السىرەپ، تاياقتان تالىقسىپ، ىڭىرسىپ جاتقان سورلى اكەسىن اراشالاماق بولىپ، مايقاننىڭ شايپاۋ توقالى ماليكەنىڭ ءزارلى قارعىسىن ەستىپ، ۋىز دەنەسى تۇرشىگەدى. ۇلبىرەگەن اق تاماعىنا ونىڭ مىستان ساۋساعى تاڭبا سالىپ، شاشى كۇناسىز جۇلىنىپ، جابىرلەنە ەڭىرەيدى. سول سانالى بويجەتكەن ادىلەتسىز قوعامعا تۇڭعىش رەت قاباق ءتۇيىپ، كەكتەنەدى. سايرا سول كۇننەن باستاپ زورلىقشىل، وزبىر مىنەزدى بايلارعا، بيلىك باسىنداعىلارعا ءتىسىن قايراپ وسەدى. جۇرتتا قالىپ قاڭعىرىپ قالعان ونىڭ وتباسىنا قابىلدىڭ دەمەۋ بولىپ، كومەككە كەلۋى – قىزدىڭ ەرتەڭگە دەگەن ءۇمىت وتىن ۇرلەيدى. ەركىن ەڭبەك ەتۋگە قۇلشىنادى، اۋىلداعى قاستەر سەكىلدى پىكىرلەستەرمەن بوستاندىق ىزدەيدى. كوكىرەك كوزىن وياتار وقۋ وقىپ، ءبىلىم الۋعا قۇلشىنادى. مالعا ماستانعان شايقان مىرزانىڭ تۇزاعىن ءۇزىپ كەتەدى، ءارى وعان قارسى كۇرەسكە شىعىپ، ءدىني سەنىم مەن سالت-سانانىڭ شىرماۋىنداعى  مايقارا، جاپەت ءتارىزدى كوزدەرى كولەگەيلەنگەن اتا-اناسىنا سابىرلىلىقپەن تاربيە بەرىپ، باتىل ۇگىت جۇرگىزەدى. ادال ماحابباتتى ارداق تۇتىپ، كەلەشەكتە باقىت وتىن مازداتار تەڭى اۋىل جىگىتى قاستەر دەپ بىلەدى. سايرا ساناسى ويانىپ، تەڭدىكتى، ەركىندىكتى قادىرلەگەن قازاق ساحاراسىنداعى قازاق قىزىنىڭ العاشقى قارلىعاشى.

شىعارمادا سايرامەن يىقتاس جەتىلگەن جالىندى دا زەردەلى جاس قاستەر وبرازى دا تيپتىك دارەجەگە كوتەرىلگەن. كوپتى كورگەن كوبەي قارتتىڭ:  «بايمۇرات پەن مامەتىمدەي الىپ، قاستەرىمدەي قىران، دۇيسەنقۇلداي ىسكەر، قارا شەگىرتكەمدەي كوڭىلدى (قارا شەگىرتكە – قۇرداسى دۇيسەنقۇلدىڭ ازىلمەن قويعان اتى), سايرامداي اقىلدى، ءمارياشىمداي سىنشى بولسا وسى جۇرت الدەقاشان باسقاشا ءومىر سۇرگەن بولار ەدى» دەگەنىندەي، ەل ەرتەڭى راسىندا وسىلاردىڭ قولىندا بولاتىنىنا داۋسىز سەنەسىز.

ق.شابدانۇلىنىڭ وبراز جاراتۋ ەرەكشەلىگى

1. قاجىعۇمار شابدانۇلى شىعارمالارىندا ىقشام مىنەزدەرمەن كەيىپكەرلەردى تيپتەندىرۋگە اسا شەبەر جازۋشى. ول كەيىپكەرلەر مىنەزىن دارالاي ويناتا وتىرىپ، الەۋمەتتىك ورتاسىنا قاراي تيپتەندىرۋگە دە جاتتىققان.

قىتايدىڭ كلاسسيك جازۋشىسى لۋ ءشۇن: «ءبىر ادامنىڭ ەرەكشەلىگىن ءونىمدى ەتىپ، ىقشام سۋرەتتەۋ ءۇشىن ەڭ جاقسىسى ونىڭ كوزىن دۇرىس سۋرەتتەۋ كەرەك...» جانە «ەگەر كەيىپكەردىڭ شاشىن ارقالاي قۇبىلتىپ، سونشالىقتى شەبەر نازىك شەبەرلىكپەن سۋرەتتەگەنمەن دە، مەنشە ول ءبارىبىر مانەرسىز بولار ەدى»، – دەيدى. كوزدى سۋرەتتەۋ ارقىلى شىعارما كەيىپكەرلەرىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىنىڭ ەڭ ىقشام سىرتقى بەينەسىن مۇلتىكسىز جاساۋعا بولادى. ويتكەنى كوز كوڭىلدىڭ تەرەزەسى.  ادامزاتتىڭ كوزىنەن ۇشقىنداعان رۋحي ساۋلەسى نەگىزىندە ونىڭ بۇكىل ىشكى جان الەمىن اقتارۋعا بولادى. قاجىعۇمار شابدانۇلى كەيىپكەرلەرىنىڭ حاراكتەرىن اشۋدا كوزدى سىرتقى پورترەتتىڭ ءماندى بەلگىسى ەتىپ الىپ، ەكى ءتۇرلى كوزقاراستاعى مايقان مەن قابىلدىڭ حاراكتەرلەرىن بارىنشا اشقان. مىسالى: «اسقاق قىزىل كوز بەن اڭعارلى قوي كوز ۇشقاسا كەتتى، وسى ءسات ەكەۋى ەكى دۇنيەنىڭ جاراتقان كوزىندەي كورىندى بايمۇراتقا. ءبىر-بىرىنە زور ايىرماشىلىقپەن قاراستى. قىزىل كوز وبامىن دەگەندەي شاتىناي قارادى دا قوڭىر كوز وبا الماسسىڭ، كۇنىڭ ءوتىپ بارادى» دەگەندەي بەيعام بارلاپ وتە شىقتى. سوندا دا وكتەم مىنەزدى، سابىردىڭ مول وتى مايقاننىڭ ءىشى-سىرتىن اقتارىپ تاستاعانداي كىرپىگىن ءبىر قاقتىرىپ ءوتتى. تۇبىنە جەتە مىسقىلداپ قادالعان وتتى كوزگە باققىسى كەلمەدى دەسە قابىلدىڭ مايقارامەن كەزدەسكەن سۋرەتىندە: «ورتا بويلى سارى جىگىت كۇن سايىن زورايىپ، سالاۋاتى كۇن سايىن ارتقانداي بولىپ كەلەدى. كوزى ونىڭ ويلى قوڭىر كوزىنە تۇسكەندە، تۇلا بويى اينەك بولىپ كەلگەندەي، جۇرەگىن جاسىرار جەر تابا الماي قالعانداي ىشكى سەزىمىندە دە ءبىر ساسقالاقتىق پايدا بولدى». كوز سۋرەتتەرى ارقىلى كەيىپكەرلەردىڭ جيىنتىق مىنەزدەرى مەن رۋحاني ىشكى الەمى شىنايى اشىلعان. سايراعا سۇقتانا كوز جۇگىرتىپ، وعان تۇزاق قۇرىپ جۇرگەن شايقاننىڭ پورترەتىن جانە سىرت بەينەسىندەگى ءماندى بەلگىلەرىن كوزى ارقىلى ايعاقتاپ، شايقاننىڭ رۋحاني دۇنيەسىن تولىق قوپارعان. «قويۋ قارا قاستى، قىر مۇرىن، قىزىل شايقان سارعىلت كوزى سىرتىنا شىعىپ كەتكەندەي جارقىراپ، كىرپىك قاقپاي قادالىپ قالىپتى» . ول نەمەنەگە قادالدى؟

«سايرا شايقان قاراعان سايىن قىزىل بورتە لاق تەكەنى ەلەستەتىپ وتىر ەدى»، جانە قولادان جاسالعانداي شىمىرىكپەيتىن سارعىلت جىلتىراۋىقتى تاعى كوردى دە سايرا ىسىنە قايتا ءۇڭىلدى. وسى ورايدا سايرانىڭ سيپاتىن دا نانىمدى سۋرەتتەپ، وعان مىنەز دارىتادى. «كەڭ ەتەكتى قىزىل كويلەك، سىرتىنداعى قارا تريكو، كونەتوز كامزولىمەن تەڭگەلى تاقيا دا ۋىلجىعان ويماقتاي عانا اۋىزبەن جاراستىق وتىنداي جاۋدىراعان قارا كوزدىڭ ءوزى عانا بۇكىل بەيىش نۇرىن قۇيىپ تۇرعانداي كورىندى شايقانعا...». تاعى بىردە «اق كويلەك، قارا كامزول كيىپ كەلگەن سىلاڭ قىز قىزعانىشتىڭ شوعىنداي جايناپ، كوزدىڭ جاۋىن الادى». مىنە، وسى ىقشام بەرىلگەن سىرتقى سۋرەتتەردەن وقىرمان شايقان مەن سايراننىڭ ءبىر-بىرىمەن ىمىرالاسپايتىن وبرازدارىن ايشىقتاپ، ەكى ءتۇرلى پىشىندەرىن كوز الدىمىزعا كەلتىرىپ، بىرىمەن-ءبىرى قابىسپايتىن ىشكى دۇنيەلەرىندەگى سىرلارىن اقتارىپ سالادى.

قالامگەر سايرانىڭ الدىندا تالاي رەت قارا باسىپ ءسۇرىنىپ، قابىنعان قىر سوڭىنان قالماي ءولىپ-ءوشىپ جۇرگەن، بىراق ەش شىمىرىكپەيتىن، ورتا بويلى، سەمىز، قىرمۇرىن، قىزىل شايقاننىڭ سۋرەتىن وڭاي سىزعان. وسىنداي كەسپىرمەن سايرانىڭ الدىندا ءوزىن وقىمىستى ەكەندىگىن دالەلدەگىسى كەلگەنى بولماسا، قولىنداعى كىتاپتىڭ اتى نە ماعىنا بەرەتىنىن تۇسىنبەيتىن، توپاستىعىمەن، سايرا بىرنەشە رەت بەتىن قاعىپ تاستاسا دا، سوڭىنان قالمايتىن ەزدىگىن، جازۋشى وتە ىقشام بوياۋمەن دايەكتەگەن.

بۇدان قالسا شىعارماداعى «تىكشە وتكىر كوز، يىقتى كەلگەن ورتا بويلى جاس جىگىت، اق ءتىسىن شىعارىپ كۇلۋشى ەدى» دەپ ءتولتۋمادا كەيىپتەيتىن قاستەر وبرازىنىڭ دا بوياۋى قانىق.

2. قاجىعۇمار شابدانۇلى – ورتاق حاراكتەر، دارا مىنەز دارىتۋعا دا شەبەر جازۋشى. ادەبي شىعارمالارداعى بارلىق تيپتىك وبرازداردىڭ ەكى ءتۇرلى ەرەكشەلىگى بار. ول – دارالاۋ جانە تيپتەندىرۋ ادىستەرى. بۇل ەكەۋى ءبىرى-ءبىرىنسىز تولىقپايدى. وسىنداعى تيپتىك وبراز دەگەنىمىز – كەمەلىنە كەلتىرە ورتاقتاستىرۋ ءارى تۇتاستىرا بىرىكتىرۋ. قوعامدىق ومىردەگى ءار ادام بەلگىلى ءبىر توپتىڭ مۇشەسى، ال توپتىق سيپات ادامداردىڭ جانى دا ءمانى. ال، وبراز دارالىعى دەگەنىمىز – ورتاقتىقتان بولشەكتە بەينەلەنەتىن جەكەگە ءتان ناقتى قاسيەت. بۇل دارالىق قاسيەتكە كەيىپكەرلەردىڭ (جەكە وزىنە ءتان بەينەلەۋ ءتاسىلى) سەزىمى، مورالى، اۋەسى، ادەتى، پسيحولوگيالىق كۇيى، ءبىلىم دەڭگەيى جاتادى. مىنە، وسىلار وبرازدىڭ ەڭ كورنەكتى دارالىق ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىرادى. قاجىعۇمار شابدانۇلى پوۆەستىندە تيپتىك كەيىپكەرلەردىڭ تيپتىك تە دارالىق تا قاسيەتتەرىن شەبەر ايشىقتاعان. ول شايقاننىڭ دارالىق قاسيەتىن ونىڭ ورتاقتىعىن بەينەلەۋدەگى تيپتىك حارەكتر ەتكەن.

شايقان مالعا، بايلىققا ماستانعان، ساناسى سوقىر، كورسەقىزار، توپاس بەينە. ونىڭ بالا كۇنىنەن قالىپتاسقان ءبىر ادەتى، ول – جۇرت ماقتاعاندى قالايدا قولىنا ءتۇسىرۋ، ال الارىن العان سوڭ ونىڭ ەندىگى قاجەتىلىگىنە دە نازار اۋدارمايدى. جازۋشى ونىڭ وسى دارالىق مىنەزىن: «جۇرت ماقتاعاننىڭ بارلىعىن ءوز باسىنا جيۋعا قۇمارلىق شايقاننىڭ سۇيەگىنە سىڭگەن ادەت ەدى. بۇرىن بالالار ماقتاعان ساقانى زورلاسا دا، جىلاسا دا الماي تىنبايتىن قارشاداي كوكىرەك كەۋدە، وسە كەلە ەل ماقتاعان اتتى دا، قۇستى دا قولىنا تۇسىرمەي قويمايتىن «جىرىندى جىگىت» بولعان. قازىرگە دەيىن ونىڭ تالاي رەت دوستاسىپ، بىراق الدەقاشان ۇمتىلىپ كەتكەن «يت تامىرلارى» مەن «قۇس تامىرلارى» ءتىپتى كوپ. ونىڭ «دوستارىن» تەز ۇمىتاتىن ءجونى دە بار. ويتكەنى بوساعاسىنا بايلانعان بايگە ات تا، جۇيرىك تازى دا، قىران قۇس تا، بۇزىلىپ، از ۋاقىت ىشىندە اقىماق «جاندىككە» اينالىپ كەتەدى. ويتكەنى ەنشىلەرىن ەنشىلەسە دە باپتاپ ۇستاۋ ۇولىنان كەلمەيدى. بۇزىلعاندارىنا «يەسىنە تارتقان يت» «يەسىنە تارتقان قۇس» دەپ ابدەن ۇيرەنىپ العان.  مىنە، بۇل – مايقاننىڭ وزىنە عانا ءتان دارالىق مىنەزى، ءبىلىمى دە، ورەسى دە وسى ولشەمدە.

شايقاننىڭ وسى جايىن بىلەتىن دۇيسەنقۇل «قىران» دەپ ماقتاپ سارشا اسىراتقانى بار-دى: «ول ءبىر سۋ بۇركىتىن ۇستاپ الىپتى دا، وعان توماعا كيگىزىپ، جاتىپ باپتاپتى. ءسويتىپ ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن سىبايلاس دوستارى ارقىلى «بۇركىتتىڭ كەرەمەت قىراندىعى» جونىندە نەشە ءتۇرلى قاۋەسەت تاراتىپ تا ۇلگەرىپتى. مۇنى شايقاننىڭ سەرگەك قۇلاعى شالىپ قالىپ، جەتىپ كەلمەسىنبە. جاتىپ كەلىپ جالىنىپتى، دۇيسەكەڭە ات بەرىپتى الماپتى، اتان بەرىپتى الماپتى، كۇشتەپتى بولماپتى، اقىرىندا شىناشاقپەن دوستاسىپ انت-سۋ ءىشىرىپتى دە، «قىنجىلسا» دا قىڭق ەتپەگەنسىپ ارەڭ بەرىپتى دۇيسەكەڭ» [17, 42] دەسە، جازۋشى سول شايقاندى شايقان سايرانى كورگەن سايىن كورە بەرگىسى كەلەدى، نەگە سۇيەتىنىن دە، قالاي سۇيەتىنىن دە اڭعارىپ جۇرگەن ول جوق. ايتەۋىر قىزدى جۇرت ماقتاعان سوڭ قىزىنىپ كەتتى ءوزى. تۇنىنە توقسان اۋناپ كورەر ءتۇسى دە ءبىر سايرا...». مايعارانىڭ ۇيىنە كۇنىنە ەكى كەلىپ، ءتورت قايتىپ ءجۇر. تولەگەنمەن ورتاقتاسىپ سالعان ەگىنىنە كەلە جاتىپ تا، ودان قايتىپ بارا جاتىپ تا «سوعا كەتەدى». قالاعا بارا جاتقان بولىپ تا، ودان قايتىپ كەلە جاتقان بولىپ تا سوعادى. كەيدە ۇستاعا تۇرمان ورگىزىپ تە، ونى كۇمىستەتىپ تە، التىنداتىپ تا، ۇزەڭگى باۋىن ۇزارتقىزىپ تا، قايتا قىسقارتقىزىپ تا كەلە بەرەدى. ءتىپتى بولماعاندا تەمەكى قاپشىق ۇمىت قالدىرىپ، ورتا جولدان قايتادى، شىنىندا بار بۇيىمتايى ءبىر سايرا بولاتىن...». مىنە، بۇل تيپتىك وبرازدىڭ بولشەكتەنە بەينەلەنگەن دارالىق كورىنىسى.

ادامداردىڭ ءومىر جولى تارام-تارام ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى. ءار ادامنىڭ ەسەيىپ-ەرجەتۋى، ءومىربايانى، العان تاربيەسى، قوعامدىق ومىرگە قاتىناسى بولادى. مىنە، وسىلايشا ادامنىڭ دارالىعى قالىپتاسادى.

بۇعان ساي شىعارمانىڭ قۇرىلىسى دا شەبەر جۇمداسقان. وقيعانىڭ باستالۋى تارتىمدى، اياقتالۋى ويعا جەتەلەيدى، تارتىستى شەگىنىستەر مەن تاريحي ءداۋىر كەلبەت دايەكتى جۇيەلەنگەن. سوندىقتان پوۆەست تۇلابويىنان ولقىلىق سەزىنبەيدى.

وقيعا قاقتىعىستارى تەز دامىپ، شۇعىل شەشىم تاۋىپ، وقىرمانىن ەلىكتىرىپ، قىزىقتىرىپ وتىرادى.

جازۋشى قاجىعۇماردىڭ «قىلمىس» اتتى رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىنىڭ تاقىرىبى 1933 جىلدىڭ سوڭىندا جىڭ شۋرىن ۇستەمدىگىن قۇلاتىپ، بيلىك باسىنا كەلگەن شىڭ شىسايدىڭ العاشىندا بۇكىل حالىقتى وزىنە قاراتىپ الماق بولىپ جاساعان ەركىندىگى – ايلاكەرلىگى ەدى. ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي-اق ول توڭكەرىس باسشىلارىن تۇتقىنداۋ ارەكەتىن باستايدى. قاجىعۇماردىڭ كوپ تومدىق رومانى سول قىزىل قىرعىندى ارەكەتتى تولىق قامتىعان.

كورنەكتى جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلى قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ ۇزدىك جازۋشىسى. ول قىتاي جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، شىنجاڭ ادەبيەت كوركەمونەر بىرلەستىگىنىڭ القا مۇشەسى بولعان.

احمەتبەك كىرشىباي،

ادەبيەتتانۋشى، عالىم

اۆتوردىڭ «قازاق ادەبيەت تاريحىنان تاڭدامالى ۇلگىلەر» اتتى كىتابىنان ىقشامداپ دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz