ىستامبۇلدا 17-20 شىلدە كۇندەرى وتكەن تۇركيا قازاقتارىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايىنداعى باستى تاقىرىپ قازاق جاستارىنىڭ ءتىل ماسەلەسى بولدى. قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار تۇركيا قازاق جاستارىنىڭ انا ءتىلىن بىلمەي ءوسىپ كەلە جاتقانىنا قاتتى الاڭدايتىندىقتارىن اتاپ ءوتتى. بۇعان باسقا ەلدەردەن كەلگەن وكىلدەر دە ءۇن قوستى. لوندون مەن ءۇرىمجى، پاريجدە دە وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ انا ءتىلىن جەتكىلىكتى بىلمەي وتىرعانى ايتىلدى. سوندىقتان بۇل ماسەلەنىڭ تەك تۇركياداعى قازاق جاستارىنىڭ عانا ەمەس، شەتەل قازاقتارىنىڭ ماسەلەسى ەكەنى، سونداي-اق بۇعان اتاجۇرت قازاقستان مەن شەتەل قازاقتارى بولىپ تىزە قوسا وتىرىپ شارا قاراستىرۋ كەرەكتىگى باسا كورسەتىلدى. 

ىستامبۇلداعى تۇركيا قازاقتارى قورى ۇيىمداستىرعان قۇرىلتايعا قازاقستان، قىتاي، تۇركيا مەن ەۋروپانىڭ قازاقتارى كەلىپ اتسالىستى. الماتىداعى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشەۆ، تۇركياداعى جەتى قازاق قوعامى مەن ەۋروپاداعى 12 قازاق قوعامىنىڭ باسشىلارى دا رەسمي تۇردە شاقىرىلعان.

ەۋروپا جانە تۇركيا قازاقتارى قۇرىلتايىنىڭ ەڭ نەگىزگى شارالارىنىڭ ءبىرى – فۋتبول ءتۋرنيرى. ويتكەنى شەتەلدەگى قازاق جاستارىنىڭ فۋتبولعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ەرەكشە. فۋتبول ارقىلى قۇرىلتاي جۇمىسىنا جاستاردى كوپتەپ تارتۋعا بولادى. بيىلعى فۋتبول دوداسى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا بايلانىستى قابانباي باتىر اتىندا ءوتتى. بۇدان بۇرىن تۇركياداعى قۇرىلتايلاردا جىل سايىن دوداعا ءبىر قازاق باتىرىنىڭ اتىن بەرۋ جونىندە شەشىم قابىلدانعان بولاتىن. ماسەلەن، وتكەن جىلعى قۇرىلتايدا الادوپ الامانى 300 جىلدىعى تويلانعان ەر جانىبەك باتىردىڭ اتىندا وتكەن بولاتىن. وسى ارقىلى جاستاردىڭ ۇلتتىق تاريح تۋرالى سانا سەزىمدەرىن كۇشەيتۋ، ءوزىنىڭ باتىرلارىن، سولار ارقىلى ەل باسقارعان ۇلىلارىن، بيلەرىن، اقىن-جىراۋلارىن تانىتۋ كوزدەلىپ وتىر.

قۇرىلتاي قازاقستاننىڭ تۇركياداعى ەلشىسى جانسەيىت تۇيمەباەۆتىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىن وقۋمەن باستالدى. بيىل قابانباي باتىر اتىنداعى دوداعا جاستاردىڭ قىزىعۋشىلىعى ەرەكشە بولدى. وتكەن جىلعى ەر جانىبەك جۇلدەسىنە تالاسۋ ءۇشىن 8 كوماندا قاتىسسا، بيىلعى الامانعا ىستامبۇلدان جانە تۇركيانىڭ قازاقتار تۇراتىن باسقا قالالارىنان 12 فۋتبول كومانداسى قاتىستى. جەڭىمپازدى انىقتاۋ ءۇشىن ادەتتە ەكى كۇن بولاتىن ءتۋرنيردى ءۇش كۇنگە سوزۋعا تۋرا كەلدى. جارىس ناتيجەسى بويىنشا ىستامبۇلدىڭ ءزايتىنبۇرىن قازاق جاستارى جەڭىمپاز اتاندى.

قۇرىلتايدىڭ تۋرنيردەن كەيىنگى سوڭعى كۇنى القالى باسقوسۋلارعا جالعاستى. 1952 جىلى 13 ناۋرىز كۇنى قاۋلى قابىلداپ قازاقتاردى العاش رەت تۇركيا قابىلداعان ەكس-پرەمەر ادنان مەندەرەس پەن 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا قازاقستان تاۋەلىسىزدىگىن الەمدە ءبىرىنشى بولىپ مويىنداعان تۇركيا پرەزيدەنتى تۇرعىت وزالعا قازاق حالقىنىن العىس سەزىمىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ كەسەنەلەرىنە بارىپ قۇران وقىلدى. بۇل ءراسىمنىڭ جالعاسى رەتىندە تۇركيا قازاقتارى قورىندا قازاق حالقىنىڭ ەل بيلەگەن تاريحي تۇلعالارى، باتىرلارى مەن تۇركيا قازاقتارىنىڭ كوش جەتەكشىلەرى ءۇشىن قۇران حاتىم وقىلىپ، اس بەرىلدى.

تۇستەن كەيىن «تۇركيا قازاقتارىنىڭ وتكەنى، بۇگىنى مەن بولاشاعى جانە اتامەكەن قازاقستانمەن بايلانىستارى» تاقىرىبىنا ارنالعان دوڭگەلەك ۇستەل جينالىسى بولدى. وعان قازاق قوعامىنىڭ باسشىلارى، اقساقالدار، زيالى قاۋىم، ىسكەر ازاماتتار جانە باسقا دا ماماندىق يەلەرى قاتىستى. بۇل جەردە ءسوز سويلەگەندەر ءتىل ماسەلەسىنە باسا نازار اۋداردى. انا تىلىمىزدەن ايىرىلساق ۇلتىمىز دا جويىلادى دەگەن اقساقالدار جاستاردىڭ انا ءتىلىن جەتىك مەڭگەرۋلەرىنە جاعداي جاساۋدىڭ كوكەيتەستىلىگىن باسا ايتتى. تەك تۇركيا قازاقتارىنىڭ ەمەس، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ورتاق پروبلەماسى بولعان بۇل ماسەلەنى شەشۋدە قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قولداۋ كورسەتۋىنىڭ ماڭىزدى ەكەندىگى تىلگە تيەك ەتىلدى. اسىرەسە، قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ شەتەل قازاقتارىنىڭ وكىلدەرىمەن بىرىگىپ ءار ەل ءۇشىن جەكە-جەكە جانە ءتيىمدى كەشەندى جوبالار جاساۋى قاجەت. ءتىل ءوز ورتاسىندا داميدى. سول ءۇشىن شەتەلدەگى قازاق جاستارىن كوبىرەك قازاقستانعا شاقىرىپ قۇربى-قۇرداستارىمەن قارىم-قاتىناسىن نىعايتۋ قاجەت. ماۋسىم ايىندا قاراعاندىلىق كاسىپكەر ەرلان ءاشىمنىڭ پاريجدەگى 20 قازاق ازاماتىن بۇكىل شىعىندارىن كوتەرىپ استانا، الماتى، شىمكەنت جانە قاراعاندى قالالارىنا قىدىرتۋى مەن فۋتبول ءتۋرنيرىن ۇيىمدستىرۋى ەرەكشە اتاپ ءوتىلىپ، جومارت جىگىتكە ۇلكەن العىس ايتىلدى.

ەكىنشى ماڭىزدى ماسەلە رەتىندە ۇلتتىق تاريح تۋرالى جاستاردىڭ ءبىلىمىنىڭ جوقتىعى باسا كورسەتىلدى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2015 جىلدى «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى» رەتىندە جاريالاۋى وتە ماڭىزدى بولعان. بۇل تەك اتامەكەن قازاقتارىنا عانا ەمەس، شەتەل قازاقتارىنا دا وي سالدى، قازاق حاندىعى تۋرالى ىزدەنىسكە جەتەلەدى. تۇركيا قازاقتارى اراسىندا قازاق حاندىعى قاشان قۇرىلدى؟ تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى، ابىلاي حاننىڭ ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قالاي قوسقانى، كەنەسارى حان تۋرالى قازاقستاننان كەلگەن عالىمدارمەن جينالىس تا وتكىزىلدى. داستارقان باسىنداعى اڭگىمەلەر مەن عالامتور ارقىلى الەۋمەتتىك جەلىلەردە تالاس-تارتىستار دا ءجۇردى. ءتىپتى بيىلعى قۇرىلتايدا «قابانباي باتىر» اتىنىڭ بەرىلۋىنىڭ دە باستى سەبەبى وسى ەدى. قۇرىلتاي جينالىسىندا شەتەل قازاق جاستارىنىڭ قازاق حاندىعى تۋرالى ءبىلىمىن تولىقتىرۋ ءۇشىن تۇسىنىكتى جانە قاراپايىم تىلمەن سالانىڭ ماماندارىنا ارنايى ءبىر كىتاپ شىعارۋ كەرەكتىگى ايتىلدى. سودان سوڭ بۇل كىتاپتى ولار تۇراتىن ەلدەردىڭ تىلىنە، اتاپ ايتقاندا، تۇرىك، نەمىس، فرانتسۋز، اعىلشىن تىلدەرىنە اۋدارىلىپ ەلەكتروندىق كىتاپ تۇرىندە عالامتوردا تاراتىلسا يگى بولار ەدى. سونىمەن قاتار بۇل تۇرىك، نەمىس، فرانتسۋز، اعىلشىن سىندى الەم حالىقتارىنىڭ دا قازاق حاندىعى تۋرالى مالىمەتتەرمەن تانىسۋىنا مۇمكىندىك بەرەر ەدى. جيىن بارىسىندا باسقا دا ماسەلەلەر تالقىلانا كەلە تۇركيا قازاقتارى قۇرىلتايىنىڭ ەۋروپا قازاقتارى ءۇشىن دە ماڭىزدى بولعانى كورسەتىلىپ، قۇرىلتايدى جىل سايىن اۋقىمىن كەڭەيتە وتىرىپ جالعاستىرۋ كەرەكتىگى ايتىلدى.

20 شىلدە كۇنى كەشتە قۇرىلتايدىڭ سوڭعى ءىش-شاراسى رەتىندە وتكىزىلگەن گالا كونتسەرتتىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا تۇركيا قازاقتارى قورىنىڭ توراعاسى فازىل توپلى، قازاقستان ىستامبۇل كونسۋلى عالىمجان ەرىمبەتوۆ جانە قۇرىلتايعا قاتىسىپ وتىرعان قازاق قوعامدارىنىڭ باسشىلارى ءسوز سويلەدى. قازاقستاندىق جۋرناليست جازيرا امانتاي مەن انكارالىق ونەرپاز مەيىرجان جۇمامۇراتوۆ تۇرىك جانە قازاق تىلدەرىندە جۇرگىزگەن گالا كونتسەرتتە قازاقستاننان ارنايى كەلگەن جانە تۇركيالىق انشىلەر ۇلتتىق مۋزىكانىڭ ءتۇرلى ۇلگىلەرىن شەبەرلىكپەن ورىندادى. استانا فيلارمونياسى حالىق اسپاپتار وركەسترىنىڭ ديريجەرى، دومبىراشى نۇرلان بەكەنوۆتىڭ توگىلتىپ شەرتكەن كۇيلەرى، ايتىسكەر اقىندار بەكارىس نۇريمان پەن سىرىم اۋەسحاننىڭ ءازىل-قالجىڭ ارالاس ايتىسى، استانالىق ءانشى نۇرگۇل القوجانىڭ ورىنداعان ءداستۇرلى اندەرى، شۆەتساريادان كەلگەن ەتنيكالىق مۋزىكا زەرتتەۋشى ساادەت تۇركوزدىڭ «ەلىم-اي» ءانى، تۇركيالىق انشىلەر ەلميرا شەندۇران، بەشىر احمەت كوسە مەن ەرجان تۇنجەر، كۇيشى سەدات سولاقوعلىنىڭ ونەرى حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەندى. ىستامبۇلداعى قازاق مادەنيەت قورىنىڭ ۇستازى سەدات سولاقوعلۇ باسشىلىعىنداعى دومبىرا ۇيىرمەسىنىڭ ەكى شاكىرتى تاحا مالكوچ پەن كاسىم قانتەمىردىڭ ورىنداعان كۇيلەرى جاستاردىڭ كەلەشەگىن ويلاندىردى. وسىدان كەيىن وسى ۇيىرمەنى ۇزدىك اياقتاعان 20 بالاعا سەرتيفيكاتتار تابىستالدى.
تۇركيالىق اقىن يبراھيم اقسەل جازعان مەيىرجان جۇمامۇراتوۆ ساحنادا وقىعان ء«بىر قاريانىڭ اۋزىنان تۇركيا قازاقتارىنىڭ كوشى» اتتى 1937 جىلى شىعىس تۇركىستاننان قوزعالعان قازاقتاردىڭ تيبەت پەن گيمالايدان ات-تۇيەمەن اسىپ ءۇندىستان شەكاراسىنا جەتۋى، ول جەردەگى وتكەن 12 جىلداق قىيىنشىلىقتار، اقىرىندا ادنان مەندەرەس باسقارعان ۇكىمەتتىڭ وسى قازاقتاردى تۇركياعا قابىلداۋىنا دەيىن بايانداعان پوەما-داستان زالدا وتىرعان حالىقتىڭ كوز الدىندا بۇكىل تۇركيا قازاقتارىنىڭ تاۋقىمەتتى كوش تاريحىن ەلەستەتىپ، جانارلارىنا جاس ءۇيىرىلتتى.

گالا كونتسەرتتە تۇركيا قازاقتارىنىڭ ماقتانىشى، تاەكۆوندو شەبەرى مۇستافا وزتۇرىكتىڭ ىستامبۇلداعى شاكىرتتەرى جامال قابادايى مەن ءىلياس كارىمنىڭ باۋلىعان جاستارى ويىن كورسەتتى. ويىننىڭ سوڭىندا ءبىر شەبەر جۇگىرىپ كەلىپ ءۇش مەتر بيىكتەگى ەكى پلاكاتتى اياعىمەن تەۋىپ قيراتقان ۋاقىتتا ءبىر جاعىنان اۋەگە كونفەتتەر شاشۋ بولىپ شاشىلسا، ەكىنشى جاعىندا ۇستىندە جازۋى بار ەكى تاسپا سالبىراپ جەرگە ءتۇستى. بىرىندە ء«وزارا دوستىعىمىز بەن تۋىستىعىمىز ماڭگى بولسىن»، ەكىنشىسىندە «ۇستازداردىڭ ۇستازى مۇستافا وزتۇرىك جۇرەگىمىزدە» دەگەن جازۋلارى بار ەكى لەنتانى كورگەن كورەرمەندەر ەرىكسىز ورىندارىنان تۇرىپ قول شاپالاقتادى.

گالا كونتسەرتتىڭ سوڭىندا ەرتۇعرىل ەرباش ۇيىمداستىرىپ، باسقارعان قابانباي باتىر اتىنداعى ءتۋرنيردىڭ جەڭىمپازدارىن ماراپاتتاۋ ءراسىمى ءوتتى. تۇركيا قازاقتارىندا فۋتبول ءاۋ باستان سۇيىكتى سپورت بولعان. وسى ورايدا 1958 جىلى ىرگەسى قالانعان تۇركيا قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش فۋتبول كومانداسى جايلى تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ابدىۋاقاپ قارا دايىنداعان «تۇركىستانسپورت» اتتى 7 مينۋتتىق دەرەكتى فيلم كورسەتىلدى. وسى فيلمنەن كەيىن تۇركىستانسپورتقا كەزىندە ەڭبەگى سىڭگەن ارداگەر ازاماتتار شاقىرىلىپ العىس پلاكاتتارى تابىس ەتىلدى. وسىلايشا تۇركيا قازاقتارىنىڭ ىستامبۇلداعى ەكىنشى قۇرىلتايى تابىسبەن اياقتالدى. قۇرىلتاي قاتىسۋشىلارى «بيىلعى جيىن وتكەن جىلداعىدان ەرەكشە جانە جەمىستى، جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى» دەپ قۇرىلتايدى ۇيىمداستىرعان ازاماتتارعا العىس سەزىمدەرىن ءبىلدىرىپ تارقاسىپ جاتتى.

ابدىۋاقاپ قارا 
ميمار سينان كوركەمونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

اباي-اقپارات