قازاقتا ديكتور جايلى ءسوز بولسا، انۋاربەك بايجانباەۆتىڭ اتى قاشاندا ءبىرىنشى بولىپ ەسكە تۇسەدى. انۋاربەك نىعمەتجانۇلى تاڭعاجايىپ داۋىسىمەن حالقىنىڭ ساناسىندا ماڭگىلىككە ساقتالىپ قالدى. سول اتاقتى ديكتوردى وزىنە كاسىبي دە، رۋحاني دا ۇستاز تۇتقان، داۋىسىمەن تالايدى تامساندىرىپ، اعا جولىن قۋعان مۇراتبەك تەسەبايۇلى دا ءبىرتۋار دارا تالانت يەسى.

ساليقالى ەڭبەك جولىنىڭ 58 جىلىن راديوعا ارناعان، ەفيردەن تولىعىمەن 50 رومان وقىعان ارداگەر جۋرناليست، ديكتور مۇراتبەك تەسەباەۆ - شەتەلدەگى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن تۇلعا. مىنە، سول تانىمال ديكتورمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ، ونەگەلى ءومىر جولىن اڭگىمەمىزگە ارقاۋ ەتتىك. 

- مۇراتبەك تەسەبايۇلى، قىتايداعى قازاق راديوسىندا ءدال وسى ۋاقىتتا ءسىزدىڭ وقۋىڭىزداعى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ«اباي جولى» رومانى بەرىلىپ جاتىر دەپ ەستىدىك. بۇل ۇلى اقىننىڭ 170 جىلدىعىنا ورايلاستىرىلعان شارابولۋى كەرەك. «اباي جولى» رومانىن العاش رەت ەفيردەن قاشان وقىپ ەدىڭىز؟

 - 1995 جىلى دانىشپان اقىننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي، «اباي جولى» رومانىن راديودا 160 كۇنگە ءبولىپ، 80 cاعات وقىعان بولاتىنمىن. كەيىن 2005 جىلى شىنجاڭ حالىق راديوستانتسياسىنان ەكىنشى رەت قايتا بەرىلدى. ەندى 2015 جىلى ابايدىڭ 170 جىلدىعىنا وراي تاعى دا بەرىلۋ ۇستىندە. بۇلاردىڭ ءبارى ۇلى اقىننىڭ قالامىنان تۋعان اسا كەسەك تۋىندىنىڭ  ۇرپاقتار ساناسىندا قايتادان جاڭعىرتىلۋى دەپ بىلەمىن.

- جالپى راديودان قانشا رومان وقىدىڭىز؟

- 50 رومان وقىدىم. مەن 80 cاعات وقىعان «اباي جولى» رومانىنىڭ تولىق نۇسقاسىن قازاقستاندىق اقىن، باسپاگەر ەسەنعالي راۋشانوۆ دەگەن باۋىرىمىز كەلىپ بىزدەن ساتىپ الىپ، بەيجىڭدەگى ۇلتتار باسپاسىنىڭ وڭدەۋىمەن 8 ديسكىگە كوشىرتىپ، 10 مىڭ تارالىممەن الىپ كەتتى. مەن ەسەنعاليدان «قازاقستاندا رومان وقي الاتىن ادامدار كوپ، بۇنى نە قىلاسىڭدار»، دەپ سۇرادىم. سوندا ولاردىڭ بەرگەن جاۋابىنان ۇققانىم «انۋاربەك بايجانباەۆتار بار كەزدە وقىسا وقۋشى ەدى، بىراق روماندى تولىعىمەن وقۋ دەگەن ءداستۇر قازاقستاندا جوق. بۇنى ءبىز مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءسوزدى دۇرىس دىبىستاپ ۇيرەنۋى ءۇشىن قوسىمشا وقۋلىق ەتۋ ماقساتىندا الىپ وتىرمىز» دەگەن بولاتىن.

- ءسىز ءوزىڭىز ەفيردەن وقىعان روماندارىڭىزدىڭ ىشىنەن قانداي ورەلى شىعارمالاردى اتاپ ايتار ەدىڭىز؟

- ارينە، بۇل سۇراققا جاۋابىمدى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان ەپوپەياسىنان باستاعانىم ءجون شىعار. سوسىن ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەر» تريلوگياسىن، ءسوز زەرگەرى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «قازاق سولداتىن»، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «بوتاگوزىن»، ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «ماحاببات قىزىق مول جىلدار» روماندارىن ايرىقشا اتاۋعا بولادى. وسىلاي جالعاستىرىپ ايتا بەرسەك كوپ قوي. ەفيردەن وقىلىپ، كۇللى حالىققا تارايتىن بولعان سوڭ، كوزگە كورىنگەن كىتاپ وقىلا بەرمەيتىنى انىق. وقىلاتىن رومانداردىڭ كوركەمدىك، تاربيەلىك، تانىمدىق ماندەرى باستى نازاردا ۇستالادى. سوندىقتان بۇدان باسقا وقىلعان شىعارمالاردىڭ ءبارى دە تاڭداۋلى شىعارمالار بولدى.

- ديكتوردىڭ ەڭ الدىمەن داۋىسى باستى نازاردا ۇستالاتىنى بەلگىلى. دەگەنمەن، داۋىسى جاقسىنىڭ ءبارى ءانشى بولا بەرمەيدى دەپ جاتامىز عوي. ەفير جۇرگىزۋشىسىنە قويىلاتىن باسقا دا باستى تالاپتاردى اتاي كەتسەڭىز...

- مەن داۋىستى ماقتاعاندى جەك كورەم، جۇرت ءانشىنى نەمەسە ديكتوردى ماقتاسا «شىركىننىڭ داۋىسى-اي!» دەپ جاتادى. ەگەر ءانشى بولسا داۋىستى قوسىمشا، ەكىنشى ورىنعا قويىپ، ءاندى ءوز ناقىشىنا كەلتىرىپ، مازمۇنىن جەتكىزىپ ايتۋى كەرەك. بۇل ءانشىنى باعالاۋدىڭ دۇرىس ءتاسىلى. مەن راديودا الپىس جىلعا جۋىق ىستەدىم. مەنەن دە داۋىسى ادەمى تالاي جىگىتتەر مەن قىزداردى ديكتور بولا ما دەپ اكەلدىك، بىراق بولا المادى.

بۇل تۋرالى ء«سوز ونەرىن ءسوز ەتسەك» دەگەن ماقالامدا «داۋىس - قۇرال، سول قۇرالدى پايدالانا الاتىن تالانت كەرەك. ماسەلەن ءبىر اعاش شەبەرى بار دەلىك. وعان بالعا، بالتا، سۇرگى، پىشاق كەرەك. سول اعاش شەبەرى قۇرالداردى قابىلەتى جەتىپ ىستەتە الاتىن بولسا، ونىڭ قولىنان عاجايىپ دۇنيەلەر شىعارى انىق. ال، شەبەرلىگى تومەن اعاش ۇستاسىنىڭ قولىنان، قانشا جەردەن كەرەمەت قۇرالدارى بار بولسا دا، ودان وڭدى زات جاساپ شىعارا الماۋى مۇمكىن»، - دەپ جازعان بولاتىنمىن. قىسقاسى، داۋىسى جاقسىنىڭ ءبارى ديكتور نەمەسە ءانشى بولىپ كەتۋى ەكىتالاي. سول جاقسى داۋىستى كادەگە جاراتا الاتىن ادامدا قابىلەت، دارىن بولۋ كەرەك.

- قىتايداعى تانىمال ديكتورلاردىڭ ءبىرىسىز. ەندەشە، ءسىزدى جالپاق جۇرتقا ءماشھۇر ەتكەن ديكتورلىق ونەرگە قالاي كەلدىڭىز؟

- نەگىزى مەنىڭ بويىمداعى ارتىقشىلىعىمدى العاش تانىعان، وسى سالاعا باعىتتاعان باستاۋىش مەكتەپتەگى مۇعالىمىم دەۋگە بولادى. مەكتەپتە ءۇشىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىم بولاتىن. ول ۋاقىتتا وقۋ ءتارتىبى بويىنشا مەكتەپتە ءسوز جارىسى دەگەن بولادى. ءار سىنىپتان بىردەن بالا الدىعا شىعىپ دەكلاماتسيا وقيتىن. ءبىر كۇنى سىنىپ جەتەكشىمىز حانيپا مۇعالىم مەكتەپتەگى ءسوز جارىسىنا مەنىڭ قاتىناساتىنىمدى ايتتى. مەن بالا كۇنىمدە وتە بۇيىعى، ۇيالشاق بولاتىنمىن. سوندىقتان بولار سىنىپتاستارىم «مۇراتبەك سويلەي المايدى!» دەپ شۋلادى. مەن ءوزىم دە جارىسقا قاتىسۋدان جۇرەكسىنەتىنىمدى ايتىپ باس تارتتىم. بىراق، مۇعالىم «سويلەيسىڭ» دەپ تۇرىپ الدى. اقىرى نە كەرەك، مەن سول ۇستازىمنىڭ ارقاسىندا اتاقتى دەكلاماتسياشى بولىپ كەتتىم. التايدا، ۇرىمجىدە وقىعان كەزدەرىمدە دە تالاي شىعارمالار وقىپ ءجۇردىم. كەيىن حانيپا اپايىما: «مەن ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا وسىنداي دەڭگەيگە جەتتىم. ەگەر مەنى ءسويتىپ تاربيەلەمەگەنىڭىزدە مەن بۇل كاسىپتە جۇرمەس تە ەدىم. ءسىز ماعان دەكلاماتسيا وقىتۋعا نەگە سونشا اۋەس بولدىڭىز؟» - دەپ سۇرادىم. سوندا حانيپا مۇعالىم «سەن بۇيىعى، ۇيالشاق بولساڭ دا ءدارىس سۇراعاندا ءسوزدىڭ مايىن تامىزعانداي ادەمىلەپ تۇرىپ ايتىپ بەرەتىنسىڭ، جاقسى ءبىر سويلەۋ مانەرىڭ، بويىڭدا تابيعي دارىن بار بولاتىن» دەدى.

جالپى وسى راديوعا 18 جاسىمدا كەلىپ، 58 جىل قىزمەت ەتتىم. جاسىم 76-عا كەلدى. ديكتورلىقپەن قوسا ۇزاق جىلدار شىنجاڭداعى قازاق راديوسىن باسقاردىم، كەيىننەن قازاق، قىتاي، ۇيعىر تىلدەرىندە حابار تاراتاتىن شىنجاڭ حالىق راديوستانتسياسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ توعىز جىل قىزمەت اتقاردىم.

- اقىن سەرىك ءابىلۇلى ءسىز تۋرالى:

«بەسىگىمىز تەربەلگەن جايلاۋداعى كۇركەدە،

 سونى ايتامىن مەن بۇگىن جۇرەگىمنەن جىر توگە.

كۇللى قازاق ىشىندە ديكتور جايلى ءسوز بولسا،

بايجانباەۆ ءبىر توبە، تەسەباەۆ ءبىر توبە» - دەيتىن ولەڭ جولدارىن ارناپتى. ال، ءسىز ديكتور رەتىندە كىمدى ۇستاز تۇتتىڭىز؟

- قازاقستاننىڭ راديوسى «الماتىدان سويلەپ تۇرمىز!» دەپ «مادەنيەت توڭكەرىسىنە» دەيىن شىنجاڭدا ساڭقىلداپ تۇراتىن. سونداعى انۋاربەك بايجانباەۆ اعامىزدىڭ داۋىسى پاي-پاي شىركىن كەرەمەت-اق ەدى! ول ناعىز ءبىرتۋار تالانت يەسى، قازاقتان ونداي ديكتور قايتا تۋعان جوق. 1989 جىلى ۇرىمجىگە قايرات بايبوسىنوۆ، روزا رىمباەۆالار كەلدى. مەن ءوزىمنىڭ رۋحاني ۇستازىم سانايتىن ۇلى ديكتور انۋاربەك اعاعا حات جازىپ، قالام بەرىپ جىبەردىم. سونىڭ اراسىنشا ول كىسى قايتىس بولىپ كەتىپتى.

ونى قازاقتىڭ لەۆيتانى دەيدى. لەۆيتاندى بىلەسىڭ، ماسكەۋدىڭ اتاقتى ديكتورى. گيتلەر ماسكەۋگە 25 شاقىرىم قالعاندا، تاڭعى اسىن ءىشىپ وتىرىپ، بۇگىن تۇسكى تاماقتى ماسكەۋدەن ىشەم، ماسكەۋگە بارعاننان كەيىن ءبىرىنشى ءستاليننىڭ باسىن الامىن، ەكىنشىسى زارجاق ديكتور لەۆيتاننىڭ كومەيىنە قورعاسىن قۇيامىن دەگەن دەيدى. مەن لەۆيتاننىڭ ءسوزىن تىڭداپ، داۋىسىنىڭ كەرەمەتتىگىنە قايران قالدىم. ءبىز ەندى ورىسشادان ءبىر اۋىز ءسوزدى دە تۇسىنبەيمىز عوي. سوعان قاراماستان ساعاتتاپ تىڭداساڭ دا زەرىكپەيدى ەكەنسىڭ. ونىڭ داۋىسىنىڭ ادەمىلىگى، قۇبىلۋى، جاعىمدىلىعى ءتىلىن بىلمەسەڭ دە وزىنە سونشالىقتى باۋراپ الادى. سوعان قاراعاندا ونىڭ ءسوزىن ءتۇسىنىپ وتىرعاندار قايتەدى ەكەن دەپ ويلايمىن...

- Cىزگە ايگىلى جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ جاقسى باعا بەرىپتى دەپ ەستىگەن ەدىك. قازاقتىڭ ازاعاسى قانداي قاسيەتىڭىزدى باعالادى ەكەن...

- مەن وقىعان ەلۋ روماننىڭ ىشىندە ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ اتاقتى «ماحاببات قىزىق مول جىلدار» اتتى رومانى دا بار ەدى. 2004 جىلى، الماتىدا تۇراتىن ايتىسكەر اقىن قايرات قۇلمۇحامەدۇلى ەكەۋمىز جازۋشىعا حابارلاسىپ، بىزگە جارتى ساعات ۋاقىتىن ءبولۋدى سۇراپ، وتباسىنا باس سۇققان ەدىك. قايرات ءىنىم بارعان سوڭ مەنى «ديكتور، ءسىزدىڭ رومانىڭىزدى راديودان وقىعان» دەپ تانىستىردى. ازاعاڭ باسىندا تۇسىنبەي قالىپ «سەن سوندا كيريلليتسا جازۋىمەن دە وقي بەرەدى ەكەنسىڭ عوي» دەدى. ءبىز وزىمىزبەن بىرگە الا بارعان «ماحاببات قىزىق مول جىلداردىڭ» توتە جازۋمەن باسىلىپ شىققان نۇسقاسىن كورسەتتىك. كىتاپتى كورگەن جازۋشى بالاشا قۋانىپ «مەنىڭ كىتابىم قىتايدا شىعىپتى، مەنىڭ كىتابىم قىتايدا شىعىپتى» دەپ كىتاپتى قۇشاقتاپ قاتتى تەبىرەندى. اعامىزدىڭ بىزگە بولگەن ۋاقىتى جارتى ساعات ەمەس، 4-5 ساعاتقا سوزىلدى.

كەيىن قىتايعا بارعان سوڭ «شىنجاڭ گازەتىنە» ازاعاڭمەن اسەرلى كەزدەسۋىمدى بايان ەتىپ «اعا جازۋشىمەن اڭگىمە» دەگەن اتپەن كولەمدى ماقالا جازدىم. سول ماقالانى قايرات ءىنىم ءازىلحان اعانىڭ ۇيىنە قايتادان بارىپ، وقىپ بەرىپتى. ماقالانى تىڭداپ بولعان سوڭ ول كىسى بىلاي دەپتى: «مۇراتبەك جاي عانا ديكتور ەمەس، ناعىز كاسىبي تالانتتى جۋرناليست ەكەن. ويتكەنى 4-5 ساعات ىشىندە كوپتەگەن اڭگىمەلەر، جەر-سۋ اتاۋلارى، تاريحي ۋاقيعالار، اسىرەسە قانشاما ساندى مالىمەتتەر ايتىلدى. سونىڭ بارلىعىن قالام، قاعازسىز، ديكتوفونسىز جادىنا جازىپ الىپتى. بۇل دەگەن كەرەك دەسەڭىز وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس، ناعىز جۋرناليستە بولۋعا ءتيىستى بۇنداي قاسيەتتەر مۇراتبەك ىنىمدە بار ەكەنىنە كوزىم جەتتى» دەپتى.

- ءار ادامنىڭ بالا كۇننەن بويىندا بار ءبىر ارتىقشىلىعى، بەيىمى بولادى. ءسىز جاس كۇنىڭىزدە كىم بولعىڭىز كەلىپ ەدى؟

- مەن جاسىمنان ادەبيەتكە قىزىققانمىن. بالا كۇنىمنەن ولەڭ جازۋعا قۇمار بولدىم. كەيىن ءوز زامانداسىم، شىنجاڭداعى بەلگىلى اقىن شاكەن وڭالباي «سەن جالقاۋسىڭ، ولەڭ جازۋدى بارىمىزدەن بۇرىن باستاعانسىڭ، جالعاستىرا بەرگەنىڭدە ەڭ بولمادى دەگەندە ورتانقول اقىن بولار ەدىڭ» دەيدى. شاكەننىڭ ول ايتقانى راس، مەنىڭ ەڭ العاشقى جازعان «استانام» اتتى ولەڭىم «التاي حالقى» دەگەن گازەتتە 1954 جىلى 1 اقپاندا جارىق كوردى. قازىرگە دەيىن ەلۋدەي عانا ولەڭ جازىپپىن. 4 ولەڭىم ءان بولىپ ايتىلىپ ءجۇر.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان بەيسەن سۇلتانۇلى

قازاقپارات اگەنتتىگى