«قۇرمەتتى مۋفتي» راتبەك نىسانبايۇلىنا بەس سۇراق.

 مەيىرىمى شەكسىز، راحىمى مول اللانىڭ اتىمەن باستايمىن.

قۇرمەتتى راتبەك حازىرەت!

مەن بۇل ساۋالدى قازىرگى رەسپۋبليكا مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى توراعاسىنا قويماي، «قۇرمەتتى مۋفتي» اتاعى بار سىزگە قويىپ وتىرعانىم،    اتالىنعان ۇجىمدى وسىدان 25 جىل بۇرىن وزبەكستاننان ءوز الدىنا جەكە شاڭىراق ەتىپ ءبولىپ الۋداعى ەرەن ەڭبەگىڭىزدى، ءسىزدىڭ ءدىني ءبىلىمىڭىز بەن تاجىريبەڭىزگە ءالى دە بولسا ەلىمىزدە ەشبىر ءدىن باسشىلارىنىڭ قولى جەتە قويماعاندىعىن ەسكەرىپ، سونىمەن قاتار سول كەزدە ءسىز  قۇرعان وسى ءدىني قۇرىلىمداعى  كەتكەن جۇيەسىزدىك پەن كەمشىلىك زاردابى ءالى كۇنگە ءوز جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقاندىعىن العا تارتىپ،  وزىڭىزدەن جاماعاتقا قاجەتتى سۇراقتارعا ناقتىلى يماني جاۋاپ العاندى ماقۇل كورىپ وتىرمىن.  قازاقتا: «اقىلدى تاقتا وتىرعان پاتشادان سۇراما، تاعىنان تسۇكەن پاتشادان سۇرا. تاقتان تۇسكەن پاتشا  ساباسىنا دا تۇسەدى»- دەگەن ءتامسىل بار. شىنىندا دا ءوزىڭىز ءدىن باسشىسى بولىپ وتىرعان كەزدە ءسىزدىڭ كەيبىر شاپشاڭ مىنەزدەرىڭىزگە وراي، «شاپشاڭ اشۋدان - ايانشىل اقىل وزادى»- دەپ ءوزىمىزدى توقتاتقان جايلار  بولعان ەدى. سونىمەن ساۋل;

      1.ءسىز "پايعامبارلار تاريحى" اتتى 2011 جىلى جارىق كورگەن  كىتابىڭىزدا ءال -ميساق سوزىنە تۇسىنىك بەرگەنسىز. وندا اراب ءسوزى ءال- ميساقتىڭ قازاقشا ماعاناسى «شارت، ءوزارا كەلىسىم»- دەگەندى بىلدىرەتىنىن، ودان ءارى مۇحاممەدتىڭ (س.ع.س.) حاديسىمەن "اقيقاتىندا، اللا ارافا كۇنى ءار ادامدى ادام اتانىڭ بەلىنەن توزاڭداي ەتىپ قاننان اجىراتىپ شىعارىپ، الدىنا قويىپ، ولاردان "سەندەردىڭ ءتاڭىرىڭ مەن ەمەسپىن بە؟"- دەپ سۇراعاندا ولار مويىنداپ، جاۋاپ بەردى"-دەيسىز دە ودان ءارى ء"اربىر تۋىلعان بالا يسلامدا بولىپ تۋىلادى" -دەپ ويىڭىزدى قورىتاسىز. وسىنداي پىكىردى كەزىندە شاكارىم دە ايتقان. " انىق  - ءال ميساقتان بەرى مۇسىلمانمىن". بۇل - ءال ميساق دەگەندى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كوبى بىلمەيدى. مۇنى انىقتاپ  ۇعىنۋ كەرەك" - دەيدى دە، مۇسىلماننىڭ جاراتىلىس، يسلامنىڭ  ءدىن ەكەنىن تۇسىندىرەدى. مۇنى ايتىپ وتىرعانداعى ماسەلە - بىزدەگى ءدىني قۇرىلىم نەگە يسلام اتاۋىمەن اتالماي مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى دەپ اتالادى؟  باسقارما دەگەن كوپشىلىكتىڭ تۇسىنىگىندە  ءبىر مەكەمەنىڭ ىشكى قۇرىلىمىنىڭ ارى كەتكەندە ۇلكەن سالاسىنىڭ عانا اتاۋى.  نەگە بىزدەگى رەسپۋبليكالىق مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى  ناقتى ءوزىنىڭ ءدىني يسلامي اتاۋىمەن اتالمايدى؟  الدە، يسلام ءدىنىن باسقارىپ، سونىڭ نانىن جەپ وتىرعان باسشىلار، يسلام اتاۋىنان قاراداي شوشىپ جۇرگەن باتىستىڭ بالەقورلارى سياقتى، وسى  اتاۋدان بۇيە تيەتىندەي وزدەرى قورقىپ وتىر ما؟ قازىر جەر الەمدە قانشاما ءدىن، ءدىني قۇرىلىمدار  جۇمىس جاساپ جاتىر. وسى ءدىندى  ۇستانىپ وتىرعانداردىڭ ءبارى جاراتىلىسىندا قۇران تىلىمەن ايتساق تا، سىزدەردىڭ جوعارىداعى تۇسىندىرمەلەرىڭزبەن ايتساق تا، مۇسىلمان جاراتىلىسىنان ەمەس پە؟ بەرتىن كەلە عانا ءار ادام، ءار  مەملەكەت وزدەرىنە جاراسىمدى  دىندەرىن ۇستاپ، ءار ءتۇرلى دىنگە اجىراعان جوق پا؟

قازاق حالقى - قازاق ەلى بولىپ اتالعالى بەرى  جارتۋشى يەمىزدىڭ سوڭعى ءدىنى يسلامدى ۇستاندى. ولاي بولسا ءبىزدىڭ ەلدەگى بۇل قۇرىلىم – يسلام مۋفتياتى بولىپ  ءوز اتاۋىمەن نەگە  اتالماي وتىر؟ ءسىز ءوزىڭ باسشىلىق ەتكەن كەزدە وسى اتاۋ  مەن قۇرىلىمنىڭ وسىنداي ءماندى جاعىنا نەگە ءمان بەرمەدىڭىز؟ الدە،  يسلام ءدىنى ادىلدىك جولىنان شىقپايتىن، بار ماسەلەنى ءدىن عۇلامالارى اقىلداسا وتىرىپ باسقاراتىن جۇيە ەكەنىن بىلە تۇرا، ەشكىمدى ارالاستىرماي  جەكە باسشىلىق ەتكەندى، قارا باسىڭىز ءۇشىن  ماقۇل كوردىڭىز بە؟

    2. ءسىز ءوز كەزىڭىزدە مۋفتيات قۇرۋعا مۇمكىندىگىڭىز بولا تۇرا،   ول قۇرىلىم قۇرىلماسا دا، ءوزىڭىزدىڭ لاۋازىمىڭىزدى – ءدىني باسقارما توراعاسى – باس مۋفتي اتادىڭىز. مۋفتي – نەگىزىندە دىننەن ءفاتۋا شىعارا الاتىن ءدىن عۇلامالارى، ءىلىم يەلەرى،  ءدىني حازىرەتتەر اراسىنان سايلانادى. باس مۋفتي لاۋازىمىنا يەلىك ەتۋ ءۇشىن الدىمەن ءدىن عۇلامالارىنان قۇرالاعان (7,9 نە 11),  مۋفتياتتا ەرەكشەلەنگەن، ءوز ارالارىنان ءبىلىمى اسىق، ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى باسىمىن  وزدەرىنە باس مۋفتي ەتىپ بەكىتۋى كەرەك. سول كەزدە ەلىمىزدە ونداي ءدىن عۇلامالارى  بولماعان دا شىعار، بىراق سول بەكىپ كەتكەن قۇرىلىمنىڭ زاردابىن قازىر ەل سەزىپ وتىر. مۋفتياتتى – باس مۋفتي باسقارعان قۇرىلىم، ياعني ءدىني  القا باسقارۋدىڭ ورنىنا، قازىر سىزدەن قالعان سىرقات جەكە توراعا بيلەپ، باسشىلىققا  ءدىن عۇلامالارى مەن ءىلىم يەلەرى جاقىنداي الماي وتىر . جاسىرماي ايتۋىمىز كەرەك،  قولتىعىنا قۇران قىستىرىپ، ونشاقتى سۇرەنى جاتتاپ العاندار،  سول جاتتاپ العان  اڭگىمەلەرىن ايتقانىمەن، دىڭگەگىندە ءدىنى جوق بولعان سوڭ، ولار ءدىن جاناشىرى بولىپ جارىتپاۋدا. "راسىندا، اللا تاعالاعا ىقىلاس ىنتامەن بەرىلگەندەردەن باسقالارعا، ناماز وقۋ اۋىر كەلەدى" ("باقارا",  45 ايات) -دەپ قۇراندا وندايلارعا دىنگە جاناشىرلىق تۇگىلى، ولاردىڭ وزدەرىنە ناماز وقۋدىڭ ءوزى اۋىر ەكەنى ەسكەرتكەن ەمەس پە؟ ءتىپتى، وسى سۇرەدە "ولاردىڭ ىشىندە كىتاپتى بىلمەيتىن ناداندارى دا بار. ولار تەك قانا باسشىلاردىڭ ايتقانىن ىستەپ، بوس قيالمەن كۇپىرلىكتە عانا جۇرەدى"(78-ءشى ايات)-  دەپ ەسكەرتكەن. 

  ءدىندى - اقىل يەلەرى مەن قۇراندا كورسەتىلگەندەي اللا تاعالانىڭ راحىمى تۇسكەن پەندە عانا باسقارعانى ماقۇل.  بۇل جونىندە ءوز تاريحىمىزدا بولعان تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا پىرلىك باسشىلىقتى جاريا تۇردە جەڭىپ العان ءپىر ءمۇسىرالىنىڭ ەرەكشە ىلىمدارلىق قاسيەتى قاشاندا  بىزگە ۇلگى ونەگە بولۋى ءتيىس. قازىرگى باسقارما جانىنداعى  ءدىني كەڭەستەر مەن اقساقالدار القاسىندا سوڭعى كەزدە   ءدىنسىز عالىمدار مەن اتەيىس اقساقالدار جيىلىپ اقىل  ايتاتىن بولدى. وسى قۇرىلىمدار دۇرىس جۇمىس جاساسا، كورشى ەلدەردەگىدەي باسقارما جانىندا  وسى  كۇنگە  دەيىن يسلام عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعى مەن يسلام اكادەمياسى اشىلىپ، ءتاپ-ءتاۋىر جۇمىس جاساعان بولار ەدى. ول – جوق. اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق ءجوندى ۇلتتىق ءدىني جوعارى وقۋ ورىنىمىز دا جوق. ەگيپەت مەملەكەتى سالىپ، ءالى دە  سولار ءوز قارجىسىمەن دەمەۋشىلىك ەتىپ وتىرعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قولتىعىنىڭ استىندا كۇن كورىپ وتىرمىز. بازالىق وقۋ ورىنىمىز بولماعان سوڭ، ءبىر ەلدىڭ قارجىسىمەن جۇمىس جاساعان مۇنداي جوعارى وقۋ ورىنى ەش ۋاقىتتا ەل ابرويىن كوتەرە قوياتىن ساپالى كادرلار دايارلاي المايتىنىنا ەشكىم داۋلاسا قويماس. ۇجىمداعى اتاعى دارداي مۇعالىمدەر تازا ءدىننىڭ عۇلامالارى ەمەس. قاراپايىم تەولوگتار.   وسىنى جوندەۋگە قازىرگى باسقارما تاراپىنان  تالپىنىس تا،  نيەت تە بايقالمايدى. مۇنداي يگى شارانى كوتەرەتىن، ونى جان-جاقتى ويلايتىن ءىلىم يەلەرى مەن ءدىن عۇلامالىرىن تاعى دا كورىپ وتىرعانىمىز جوق. بۇل ورايدا ەل بولىپ نە ىستەۋگە بولادى؟

   3. قازىرگى يمامدارىمىز ءدىني ناسيحاتپەن اينالىسۋدىڭ ورنىنا سوڭعى جىلدارى ارتيستەر سەكىلدى ءساندى شاپان جارىسىنا ءتۇسىپ كەتتى. وزدەرىنىڭ داعۋالارىندا سۋرەتكە قارسى اڭگىمە ايتاتىن ءدىندارلارىمىز كەۋدەلەرىنە اي سۋرەتىن قاداپ سول شاپاندى كيگەندەرىنە ءماز. جالپى ءدىندار ادامدار، قىزمەتتىك حالاتىن جۇمىس ورىندارىندا عانا پايدالاناتىن دارىگەرلەر سياقتى، سۇيىكتى شاپاندارىن مەشىتتە، باسقا دا جۇمىس ورنىندا عانا كيىپ، قالعان ۋاقىتتا ەلمەن ەتەنە ارالاسىپ، قارپايىم عانا بولىپ جۇرسە  جاراسىمدى ەمەس پە؟ ەلدەن بولەكتەنگەن ءدىندار ادام  ەش ۋاقىتتا  ءدىندى قارىق قىلماعان.  قۇراندا دا;  "نەگىزىندە تاقۋالىق كيىم كيسەڭدەر دۇرىس بولادى" ("اعراف"-26) -دەپ سىپايى عانا ەلدەن ەرەكشەلەنبەۋدى ەسكەرتكەن. قازىر سالدەسىن شوقپارداي ەتىپ وڭدى-سولدى بايلاعان، شاپانىنىڭ ەتەگى جەر سىپىرعان مولدالاردى كورگەندە: "قاي جانازادان شىعىپ كەلە جاتىر، نەمەسە بارا جاتىر ەكەن؟"- دەپ جاي كەتىپ بارا جاتقان  مولداعا جاقىنداۋدان گورى، ولارعا  شوشىنىپ قارايتىن جاعدايعا جەتتىك.

   4. ءدىني باسقارما ءدىندى بەتىمەن جىبەردى دەسەك ارتىق بولار، بىراق سولاردىڭ  دارمەسىزدىگىنەن ءدىني باسشىلىقتى دىنسىزدەر قولىنا الىپ، ءدىندى بۇزىپ جارۋدىڭ سويقان كورىنىستەرىن قۇدايدان قورىقپاستان كوز الدىمىزدا وتكىزىپ جاتىر. مۇنىڭ العاشقى قادامى كەزىندە رۋشىلداردىڭ رۋ-رۋعا ءبولىپ مەشىت سالۋىمەن كورىنىس تاپقان بولسا، سوڭعى ۋاقىتتا اتىن اتاماي-اق قويالىق، كەزىندە كوممۋنيستىك پارتياعا جەتەكشىلىك ەتكەن پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ اتىمەن مەشىت سالۋشىلار سانى ارتتى. ونداي قايراتكەرلەرگە كوشەنىڭ، مەكتەپتىڭ، اۋىلدىڭ، قالانىڭ اتتارى بەرىلىپ جاتسا قۇبا قۇپ دەلىك، ەشكىم ەشتەڭە دەپ ايتا دا قويماس. ولاردى دىنگە نەگە ارالاستىرادى، كوزدەگەن ماقساتتارى نە؟  كەزىندە سولار جەتەكشىلىك ەتكەن قوعامنىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى - ءدىندى قۇرتۋ بولدى ەمەس پە؟ ەلدەگى ءدىن عۇلامالارى مەن دىنشىلدەردى يتجەككەنگە ايداتىپ، قىرىپ جويعان دا سولار، سولار سولاقاي باسشىلىق ەتكەن قوعام ەمەس پە؟.. سونداي قىپ-قىزىل اتەيستەردىڭ ەسىمىن قۇدايدان قورىقپاي مەشىتتەرگە قويۋ،  وسى  ەلدەگى يسلامدى جويۋعا كۇش بىرىكتىرگەن قارانيەتتىلەردىڭ اشىق تىرلىگى دەمەسكە ءۋاج بار ما؟ وسىعان «اي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجا» - كىم؟

      5. بيىل ەلىمىز قىرۋار قارجى شىعارىپ كوپتەگەن يۋبيلەيلەردى ۇيىمداستىرىپ وتىر. «ۇلى وتان» سوعىسى جەڭىسىنىڭ 70 جىلدىعى، حالىقتىر دوستىعى اسسامبلەياسىڭ 20 جىلدىعى ... تىزە بەرسەڭ تىزبەكتەلىپ كەتە بەرەدى. ءوتسىن، وتە بەرسىن، بىراق وسى ءتىزىمنىڭ بەل ورتاسىندا تۇرۋى ءتيىس  رەسپۋبليكا مۇسىلماندارى ءدىني بسقارماسىنىڭ 25 جىلدىعى نەگە اتاۋسىز قالىپ وتىر؟ مەن كەزىندە وسى ءدىني باسقارمانى وزبەكستاننان ءبولىپ العان، ءوزىڭىز باسقارعان  ءبىرىنشى قۇرىلتايعا قاتىسىپ، «قازاقستان» تەلەارناسىنان العاشقى  حاباردى جۇرگىزگەن تەلەجۋرناليست  ەدىم. تاياۋدا جۋرناليستىك مۇراعاتىمدى اقتارىپ وتىرىپ  سول بەينەتاسپانى كورىپ وتىرىپ، تەرەڭ ويعا قالدىم...

      ءبىز، ەل بولىپ قولعا الىپ ەدىك، الەمدە جوق حالىقتار دوستىعى اسسامبلەياسىن قۇرىپ، ابىرويىن اسقاقتاتقانىمىز سونشالىق، قازىر ونى ەلىمىزدەگى كۇردەلى باسقارۋ قۇرىلىمى دارەجەسىنە دەيىن كوتەردىك.  ءتىپتى سونىڭ ءار ءماجىلىسىنىڭ باس قوسۋىنداعى اق قالاتتى يمامداردى كورگەندە مۋفتياتىمىز سونىڭ ىشىنە كىرىپ كەتكەن بە دەپ ويلانىپ تا قالاتىن بولدىق.

      تاريح – ءدىنسىز  مەملەكەت ءومىرىنىڭ ۇزاق بولمايتىندىعىن كورسەتىپ كەلەدى. ءدىن – ەل بولامىن دەگەن حالىق ءۇشىن اۋاداي قاجەت. سول ءدىن قاجەت بولعاندىقتان دا ەلباسىنىڭ قولداۋىمەن تاياۋدا استاناداعى بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ V سەزى ءوتتى. وسى سەزدى وتكىزۋ ءۇشىن سوڭعى جىلدارى پارلامەنت سەناتى جانىندا ارنايى حاتشىلىق جۇمىس جاساپ، وعان سەنات توراعاسىنىڭ ءوزى جەتەكشىلىك ەتۋدە. الەم ەلدەرى ءدىندارلارى باسشىلارىنىڭ  باسىن قوسقان وكىمەتىمىز، ءوز ەلىمىزدىڭ ىشكى ءدىني اقۋالىنا نەگە ءمان بەرمەيدى؟ ءاۋپىرىم تاڭىرىممەن، پرەزيدەنتتىڭ قايتا-قايتا ايتۋىمەن ازەر اشىلعان، ەل ءۇشىن اۋاداي قاجەت  ءدىني اگەنتتىك كوزىن ەندى تىرناپ اشىپ كەلە جاتقاندا قايتا جابىلىپ، ءبىر مينيستىرلىكتىڭ قولتىعىنىڭ استىندا كوميتەت بولىپ قالعانىن كىم قالاي ۇعىندىرادى؟ بۇدان گورى  بۇرىنعى ۇكىمەت جانىنداعى ەلىمىزدەگى ءدىني ۇيىمدارمەن جۇمىس جاسايتىن حاتشىلىعى سالماقتى ەدى عوي. بولماعان جاعدايدا، قازىرگى  پارلامەنت سەناتى جانىنداعى حاتشىلىق قاراماعىنا بەرسە،  الدە قايدا شۇكىرشىلىك بولماس پا ەدى؟ قازىرگىدەي  الەمدە ءدىني ورىسكەل قيمىلدار ءورىس الىپ تۇرعان كەزدە بۇل قۇرىلىم اتقارار جۇمىس شاش ەتەكتەن بولىپ وتىر. ەلىمىزدەگى جاستار تاعى دا  سانى كوپ، ساپاسى جوق ءدىني اعىمداردىڭ سوڭىندا كەتىپ  جاتىر. ول جاعدايدىڭ ارتىنىڭ سالماعى قانشالىقتى اۋىر بولعانىن كۇنى كەشە عانا  ەل بولىپ كوردىك قوي؟...

 بيىلعا جىلى 75 جاسقا كەلىپ جاتقان سىزگە وسى حاتتى جازىپ وتىرعاندا، كەشەگى وتىزىنشى جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە، شالعايداعى جاڭاقورعان اۋدانىنا قاراستى تومەنارىق ەلدى مەكەنىندەگى باستاۋىش مەكتەپكە قاتارداعى جاي مۇعالىم رەتىندە قۋىلعان عالىم-پروفەسسور اۋەلبەك قوڭىراتپاەۆتاي  ءسىزدىڭ دە، ەسىك ەلدى مەكەنىندە دارمەنسىز جاعدايدا جۇرگەنىڭىزدى ىشتەي سەزىپ،  ءوز قولىڭىزدا بيلىك تۇرعان كەزدە جىبەرگەن  كەمشىلىكتەرىڭىزدى الدىڭىزعا تارتا كەلىپ،  30 كۇن ورازا كەزىندە ءوز ويىمدى وسى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ارقىلى الدىڭىزعا جايىپ سالعاندى ماقۇل كوردىم. جازىپ وتىرعاندا، نەسىن جاسىرايىن، وسى   حاتتى نەگە بىردەن ەلباسى اتىنا جازبادىم ەكەن دەگەن ويعا دا كەلدىم. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلدە ءدال قازىر ول كىسىنىڭ ارالاسۋىنسىز ەشبىر ماسەلە ءوز شەشىمىن تاپپايتىنىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز،  سول كىسىگە ءبارىمىز سەنىم ارتىپ العانبىز. بىراق، مەن ءۇشىن ەلىمىزدەگى يسلام شاڭىراعىن كوتەرۋدەگى ءسىزدىڭ ورىنىڭىز، تۇڭعىش  ءدىني قايراتكەرلىك ورنىنىڭىز ەرەكشە بولەك. ادىلدىگى دە سول.  ەلباسىنا حات جازۋ كەرەك بولسا،  ءسىزدىڭ جاۋابىڭىزدان كەيىن بىرلەسىپ، ەل بولىپ ويلاستىرا جاتارمىز.

اللا ءداستۇرلى يسلام دىنىمىزگە قۋات بەرسىن. رامازان ورازا ايىندا اللادان وسىنى تىلەيىك. ماڭگىلىك ەل بولامىن دەگەن ەل – سول ەلگە دىڭگەك بولار  ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنىن كۇشەيتىپ، ۇستانادى. ءدىن – سەنىم. بولاشاعىنا سەنىمدى ەل – ءار قاشاندا دىنىمەن عانا قۋاتتى. ءدىن قايراتكەرى قاشان دا ءوز ءدىنىنىڭ جاناشىرى ەمەس پە؟ ءبىر سىلكىنىپ، وي ءبولىسىڭىز.  

سالەممەن،  باقتىباي اينابەكوۆ،

«قازاقستان قاجىلارى» قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى.   

  Abai.kz