قازاقتا ابايدان وتكەن ۇلى دا، ابايدان وتكەن عۇلاما دا، ابايدان وتكەن دانا دا، ودان وتكەن عالىم دا، اقىن دا جوق. بۇرىن دا، قازiر دە. اباي مەنiڭ پiرiم، اباي مەنiڭ بiرiم!

بۇل مەنiڭ جەكە پiكiرiم ەمەس. دۇنيەدەن ءوتiپ كەتكەن نەبiر ۇلىلارىمىز، قازاق زيالىلارى اباي دەسە iشكەن اسىن جەرگە قويعان. اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ ايتىپ، تاڭدانىسىن جاسىرماي كەتكەن.

زەينەت دەمالىسىنا شىققاننان سوڭ دiنمۇحامەت احمەتۇلى قوناەۆ بiر سۇحباتىندا: “قازiر ابايدى قايتا وقىپ جاتىرمىن. ارتىندا ولمەيتiن مۇرا قالدىرعان نەتكەن دانا ەدi?! قانشا وقىساڭ دا ويدىڭ شىم تەرەڭiنە تارتىپ وتىرادى”، – دەيدi. دانانى قوناەۆ وسىلاي باعالاعان. ال وت اۋىزدى، وراق تiلدi اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ ابايدان قالاي ءنار العانىن بىلايشا تولعايدى:

قۋات الىپ ابايدىڭ تiل-كۇشiنەن،

جىر جازامىن ابايدىڭ ۇلگiسiمەن.

اباي بولىپ تابىنسام بiر كiسiگە،

اباي بولىپ تۇڭiلەم بiر كiسiدەن.

قازiرگi كوزi تiرi جۇرگەن كلاسسيك جازۋشىمىز مۇحتار ماعاۋين اباي جونiندە ءبۇي دەيدi: “قازاقتىڭ قاسيەتiن تانۋ – ابايدى تانۋدان باس­تالماق. حالقىمىزدىڭ ءسوز ونەرiن زەردەلەۋ – اباي تاعىلىمىن باعىندىرۋدان باستالماق. اباي – قازاق تاريحىنداعى قايتالانباس سوم تۇلعا. اباي بيiگi – حالقىمىزدىڭ كوركەمدiك وي-تانىمىندا ەشكiم جەتپەيتiن زاڭعار”.

بيىلعى جىلى ابايدىڭ تۋعانىنا 170 جىل تولۋىن تويلاعالى وتىرمىز. توي دەمەكشi, بۇعان دەيiن دە ابايدىڭ الدەنەشە تويى ءوتتi. توي جاقسى عوي، بiراق بiز اباي ءۇشiن نە iستەدiك، ابايدىڭ قادiرiنە جەتە الىپ ءجۇرمiز بە؟ ارينە، اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە بولماس، كوپتەگەن شارۋالار اتقارىلدى. بiراق مەنiڭ ايتپاعىم ول ەمەس. وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى ايت­قان ابايدىڭ نەمەرە iنiسi شاكارiم قاجىنىڭ ءسوزiن ەسكە تۇسiرەيiكشi: “يبراھيم (اباي قۇنانباەۆ) مىرزانىڭ تۇراعى قازاق iشi بولعاندىقتان، قادiرi ازىراق بiلiندi. ولاي بولماعاندا بۇل دانىشپان، عۇلاما، فيلوسوف ەدi. قور ەلدە تۋدى دا، قور بولىپ ءوتتi” – دەيدi. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ ابايدى ماڭايىندا جۇرگەن ءوز قازاعى ۇقپادى. اسىل سوزدەرiن قاپەرiنە المادى. ايتقان اقىلىن اياقاستى ەتتi. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، اباي ءوز ورتاسىنان (قوعامنان) اقىل-ويى جاعىنان قول جەتپەستەي شىعانداپ الىسقا شىرقاپ كەتتi. مىڭداعان جىلدارعا العا وزىپ كەتتi دەسەم، ارتىق ايتقانىم ەمەس. ال سول كەزدەگi قازاعى مەشەۋ، نادان كەيپiندە قالىپ قويدى. ابايدى ۇعىنۋعا، تۇسiنۋگە ولاردىڭ ورەلەرi, بiلiمدەرi جەتپەدi. ابايدىڭ ء“سوزiن ۇعار ادام جوق بولىپ، باقسىنىڭ مولاسىنداي جالعىز قا­لۋىنىڭ” سىرى سودان. ومiردەن زارلاپ ءوتتi. ال بiز بولساق ءالi دە سول اباي ءومiر سۇرگەن ورتا دەڭگەيiنەن ونشا ۇزاي قويعان جوقپىز. بiرەن-ساران ادام بولماسا ابايدى وقىپ، ءتۇسiنiپ، بويىنا دارىتىپ جۇرگەن ادام شامالى. كەيiنگi كەزدەرi اباي تۋرالى ناسيحات ازايىپ كەتتi. 1995 جىلى ابايدىڭ 150 جىلدىعى تويلانىپ ءوتتi دە، وسىدان سوڭ ابايدى جىم-جىلاس جاۋىپ قويدىق. ەندi, مiنە، 170 جىلدىعىنا وراي ەپتەپ قوزعالا باستاعان سياقتىمىز. ابايدى ناسيحاتتاۋدا ءالi دە بولسا ناۋقانشىلدىقتان ارىلا الماي كەلەمiز.

مەنiڭشە، ابايدى ناسيحاتتاۋدى مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاعان ءجون.

ابايدى بiرiنشi سىنىپتان باستاپ ون بiرiنشi سىنىپقا دەيiن ۇزدiكسiز، ءۇزiلiسسiز وقىتۋ كەرەك. سوندا بiز ابايدى بالانىڭ بويىنا سiڭiرە الامىز. كەزiندە مۇحتار اۋەزوۆ كازگۋ-دە جۇمىس iستەگەندە ستۋدەنتتەرگە ارنايى “ابايتانۋ” پانiنەن ءدارiس وقىعان. بۇل ابايدى ناسيحاتتاۋدىڭ تاماشا ۇلگiسi ەدi.

ابايدى ايتقاندا تiل ماسەلەسiنە سوقپاي كەتۋگە استە بولمايدى. ويتكەنi قازاق تiلi – اباي تiلi, اباي تiلi – قازاقتىڭ تiلi, بiر-بiرiنەن اجىراعاسىز. ابايدى ەڭ الدىمەن تۇپنۇسقا تiلدە، ياكي قازاق تiلiندە ناسيحاتتاۋ لازىم. ابايدى بiلمەي قازاق بولۋ مۇمكiن ەمەس.

تiلدi ايتقاندا، مىنا جايتتى دا قوزعاي كەتكەن ءجون سياقتى. ەلiمiز تاۋەلسiزدiك العاننان بەرi قاراتا ورىستiلدiلەردiڭ قازاق تiلiنە قارسى كۇرەسi بiر ءسات تە تولاستاعان ەمەس. ءوز باسىم قازاق تiلiنە جاسالعان قىساستىقتى قىلمىس دەپ ەسەپتەيمiن. ويتكەنi كونستيتۋتسيادا: “قازاق تiلi – مەملەكەتتiك تiل” – دەپ جازىلعان. قازاق تiلiنiڭ مەملەكەتتiك تiل بولعانىنا جيىرما جىلدان اسسا دا مەلشيiپ، بىلق ەتپەي وتىرعان ۇكiمەت ءالi كۇنگە دەيiن ارنايى زاڭ قابىلداي الماي كەلەدi. وسىنى پايدالانعان ورىستiلدiلەر قازاق تiلiنە شابۋىلىن ۇدەتiپ كەلەدi. قازiر جاپپاي ورىسشا سويلەۋ جەلدi كۇنگi ورتتەي قاۋلاپ بارادى. وسىندايدا بابالارىمىزدىڭ: “زاڭىڭ جاقسى بولسا جەردiڭ ءۇستi جاقسى، زاڭىڭ جامان بولسا جەردiڭ استى جاقسى” دەگەن ءسوزi ويعا ورالادى.

وسىعان قاراماستان اباي ءالi دە بيiك. ابايدىڭ تەرەڭدiگi سول، ونى زەرتتەۋگە بۇكiل عۇمىرىن سارپ ەتكەن مۇحتار اۋەزوۆ تە تۇڭعيىعىنا جەتە الماي كەتتi. ودان كەيiنگi ابايدى زەرتتەگەن عالىمدار قايىم مۇحامەتحانوۆ، توكەن يبراگيموۆتەر دە شىڭىنا شىعا المادى. ءوز باسىم ابايدى وسىدان ەكi مىڭ جىل بۇرىن ءومiر سۇرگەن قىتاي عۇلاماسى كونفۋتسيمەن عانا شەندەس­تiرەر ەدiم. اباي دا سونىڭ قاتارىندا تۇرۋى تيiس. ابايدىڭ iلiم-بiلiمi, ونىڭ عاقليالارى، قارا سوزدەرi سوعان ابدەن لايىق. قازاق بار جەردە اباي ماڭگiلiك!

ءسوز ورايى كەلگەندە، ايتا كەتۋ ورىندى، ابايدىڭ “جاز” دەگەن ولەڭiن ورىس تiلiنە پ.شۋبين دەگەن بiرەۋ اۋدارىپتى. ولەڭگە تالداۋ جاساماي-اق، سوڭعى ءتورت جولىن عانا كەلتiرەيiن:

جيزن پروشلا، نە ۆەرنەش نازاد;

بايسكيم شۋتكام يزدالەكا

ۆتوريت ستارچەسكيم سمەحوم ون.

تولكو باي ك ەگو سمەحام گلۋح...

ابايدا بۇل جولدار مۇلدە باسقاشا:

قولدان كەلەر قايران جوق

باعاناعى بايعۇس شال

اۋىلدا تۇرىپ كۇلەدi,

قوشەمەت قىلىپ قارقىلداپ.

وسىنداعى ءتورت جول اۋدارمادا شۋبين “باي” دەگەن ءسوزدi ەكi رەت قولدانعان، ال ابايدا مۇنىڭ بiردە-بiرi جوق. “بايعۇستى” “باي” دەپ ۇعىپ، لاعىپ كەتكەن. ايتەۋiر، قازاق بايدى ءتاۋiر كورمەۋشi ەدi دەگەن بولۋ كەرەك، بەيشارا “بايعا” قامشىنى باسا بەرگەن.

اباي وڭاي شاعىلاتىن جاڭعاق ەمەس، اناۋ-مىناۋدى بويىنا دارىتا بەرمەيدi, ابايدى اۋدارۋ ءۇشiن اۋدارماشىنىڭ بiلiم دەڭگەيi, وي-ءورiسi ابايمەن شامالاس بولسىن. بۇل جەردە قازاق، ورىس تiلدەرiن بەسكە بiلۋ جەتكiلiكسiز، ول ءۇشiن عالىم بولۋ كەرەك. وسى بiر كەرەعارلىقتى تۇڭعىش رەت تاپ باسىپ، العاش اڭعارعان ادام اقىن شاكiر ابەنوۆ ەدi. بiرەۋ شاكەڭنەن “اباي تۋرالى نەگە داستان جازبايسىز؟” – دەپ سۇراعان ەكەن. سوندا شاكەڭ: “جازدىم. جازعاندا قانداي! ارتىنان وقىپ ەدiم، وزiمە ۇنامادى، جىرتىپ-جىرتىپ تاستادىم. كوپ ۋاقىت وتكەن سوڭ تاعى بiر داستان جازدىم. ونى دا ۇناتپاي وتقا تاستاي سالدىم. ءاي، شىراعىم، اباي تۋرالى جازۋ ءۇشiن بiلiمiڭ ابايدان ارتىق بولسىن، ەڭ كۇرىعاندا ونىمەن دەڭگەيلەس بولسىن. سوندا عانا اباي تۋرالى جازا الاسىڭ، باسقاسى قۇر اۋرە”.

ابايدى ورىس تiلiنە اۋدارۋ ءۇشiن جازۋشىلار وداعى جانىنان ارنايى كوميسسيا قۇرعان ءجون. ول كوميسسيا ابايدى اۋداراتىن ۇمiتكەرلەرگە كونكۋرس جاريالاسىن. ونىڭ تالابى مەيلiنشە قاتال، اۋدارۋشىلاردىڭ بiلiم دارەجەسi – قازاق ورىس تiلدەرiنە بiردەي جۇيرiك فيلولوگتار تاڭداپ الىنسىن، عىلىمي اتاعى دا ەسكەرiلسiن. اباي ورىس تiلiنە شالا-شارپى اۋدارىلعاندىقتان بiزدە تۇراتىن باسقا ۇلتتاردىڭ وكiلدەرi دە ابايدى جەتە بiلiپ، تانىماي جاتىر.