ءدىل، مەنتاليتەت – ادامداردىڭ بەلگىلى ءبىر قوعامداستىعىنا ءتان ناقتىلى تاريحي-مادەني ورتادا قالىپتاسقان مىنەز-قۇلىقتاردىڭ جانە ءىس-ارەكەتتەردىڭ بىركەلكى سيپاتىن بىلدىرەتىن ۇعىم. ءدىل مادەني بىرەگەيلەنۋمەن جانە تۇلعانىڭ ءوزىن-ءوزى بەلگىلى ءبىر مادەني ورتادا سەزىنۋ دەڭگەيىمەن بايلانىستى. ادام بالاسى تۋمىسىنان قۇندىلىقتار جۇيەسىن (وتباسىلىق، توپتىق، ەتنيكالىق، مەملەكەتتىك، وركەنيەتتىك، ت.ب.) كوبىنەسە، ءباز قالپىندا، دايىن كۇيىندە قابىلدايدى. ەركىن تاڭداۋ قابىلەتى، نەگىزىنەن، شىعارماشىلىق قارىمى، جاسامپازدىق دارىنى مول تۇلعالارعا ءتان.

ءدىل ء«بىز جانە ءبىز ەمەس» دەگەن اجىراتۋشى وپپوزيتسياعا نەگىزدەلەدى. ءدىل ءار ءتۇرلى ادامداردىڭ دۇنيەدەگى زاتتار مەن قۇبىلىستاردى بىركەلكى تاڭبالار مەن رامىزدەر ارقىلى بەينەلەي الۋ قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنەدى. وسى بىركەلكىلىك ادامي قوعامداستىقتاردىڭ ورتاق تابيعي-تاريحي ورتادا قالىپتاسۋىمەن دە، مادەني ساباقتاستىق نىشاندارىمەن دە تىكەلەي بايلانىستى بولادى. مىسالى، ەۋرازيالىق ۇلى دالانى قونىستانعان كوشپەلى حالىقتار ۇرپاقتارىنىڭ دىلىندە كوپتەگەن ورتاق بەلگىلەر بار (1).

دىلگە بەرىلگەن انىقتاما بويىنشا ء«بىز جانە ءبىز ەمەس» دەپ قارايتىن بولساق، ۇلتتار اراسىنداعى ەڭ الدىمەن كوزگە تۇسەتىن جانە باستى ەرەكشەلىك – ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان انا ءتىلى بولماق. ەكىنشى ەرەكشەلىك سول ۇلتتىڭ ۇستاناتىن دىنىنەن كورىنەدى. ء«دىل مادەني بىرەگەيلەنۋمەن جانە تۇلعانىڭ ءوزىن-ءوزى بەلگىلى ءبىر مادەني ورتادا سەزىنۋ دەڭگەيىمەن بايلانىستى» دەگەن تۇجىرىمعا كەلسەك، جاڭا تۋعان بالا ورتاسىنا قاراي قولدانىستاعى ءدىندى ەرىكسىز قابىلدايتىن بولادى. ويتكەنى دۇنيە ەسىگىن ەندى اشقان ءسابيدى ءالى اقىل-ويى تولماي تۇرعاندا-اق اتا-اناسى وزدەرى ۇستاناتىن ءدىن نەگىزىندە تاربيەلەي باستايدى. وسىدان كورىنەتىن وي: ءدىلدى قالىپتاستىراتىن نەگىزدەر – ءتىل جانە ءدىن دەپ ويلاۋعا ابدەن قاقىمىز بار سياقتى.

انا ءتىلى تۋرالى، ناقتىلاپ ايتساق، قازاق ءتىلى تۋرالى ايتىلعان قاناتتى سوزدەر، ماقال-ماتەلدەر، ويلار مەن پىكىرلەر، تولعانىستار مەن تەبىرەنىستەر، ءسۇيىنىپ ايتىلعان، كۇيىنىپ ايتىلعان ءار الۋان لەبىزدەر بارشاڭىزعا جاقسى تانىس دەپ ويلايمىن.

سوندىقتان ءبىز وسى ماقالادا ءتىل ماسەلەسىن كەيىنىرەك قويا تۇرىپ، ءدىلدى قالىپتاستىراتىن، دامىتاتىن جانە ورنىقتىراتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى رەتىندە ءدىن جايىندا ءسوز قوزعاماقپىز.

قازاقتىڭ تۇڭعىش عالىمى ش.ءۋاليحانوۆ: «مۇسىلماندىق ازىرشە ءبىزدىڭ سۇيەگىمىز بەن قانىمىزعا ءسىڭىپ بولا قويعان جوق. ...قازاقتاردا شاماندىق سالت-سانا مۇسىلماندىق نانىممەن ميداي ارالاسىپ، ورتاق – مۇسىلمان اتتى ءدىندى قۇرايدى. قازاقتار، اۋەلدە، مۇحاممەدتى بىلمەي تۇرعاندا دا اللا مەن تاڭىرگە بىردەي تابىنىپ، مۇسىلمان اۋليەلەرىنىڭ باسىنا قۇرباندىق شالىپ، باقسىلاردىڭ قۇدىرەتىنە دە سەندى، پايعامبار ۇرپاقتارى – قوجالاردى دا قۇرمەت تۇتتى. حالىق وتقا تابىنىپ، ال باقسىلار بولسا، جىن-پەرىلەرىمەن قوسا، مۇسىلمانداردىڭ پەرىشتەلەرىن دە شاقىرىپ، اللانى دا ماداقتادى. وسىلاي ەكى ءدىندى ارالاستىرا تابىنۋ ەشقانداي قايشىلىققا جاتپاعان، قازاقتار ەكەۋىن دە قوسىپ ۇستاعان،»- دەپ جازعان ەكەن (2).

ء«بىرىنشى تۇلعا (اللا) ابساليۋتتىك ماعىنادا ەڭ سۇلۋ، ەڭ ساۋلەتتى، ەڭ كورىكتى بولعاندىقتان جانە ونىڭ ءوز ءمانىن پايىمداۋى نەعۇرلىم جەتىلگەن پايىمداۋ، ال ونىڭ ءبىلىمى ەڭ جاقسى ءبىلىم بولىپ تابىلاتىندىقتان، ءبىرىنشى تۇلعانىڭ (اللانىڭ) باستان كەشىرەتىن راحاتى ءبىز ءوزىمىز مانىنە جەتە المايتىن راحات بولادى،»- دەپتى «الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى» اتانعان عۇلاما ءال-فارابي بابامىز (3).

ءدىل جايىندا «ادام بالاسى تۋمىسىنان قۇندىلىقتار جۇيەسىن (وتباسىلىق، توپتىق، ەتنيكالىق، مەملەكەتتىك، وركەنيەتتىك، ت.ب.) كوبىنەسە، ءباز قالپىندا، دايىن كۇيىندە قابىلدايدى. ەركىن تاڭداۋ قابىلەتى، نەگىزىنەن، شىعارماشىلىق قارىمى، جاسامپازدىق دارىنى مول تۇلعالارعا ءتان» دەگەن تۇجىرىمعا سۇيەنسەك، ءدىلدىڭ ساقتالۋىنا، دامۋىنا جەكە تۇلعالاردىڭ تىكەلەي قاتىسى بار بولىپ شىعادى. وسى ورايدا قازاق حالقىنىڭ مەنتاليتەتىنە اباي قالاي اسەر ەتتى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.

بايقاپ وتىرعانىمىزداي، يسلام ءدىنى قازاق دالاسىنا ءىح-ح عاسىردان باستاپ قاناتىن بىرتىندەپ جايدى دەگەننىڭ وزىندە وتە باياۋ تارالعانىن كورەمىز. ونىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، ەتنوگراف-عالىم ش.ءۋاليحانوۆ اتاپ كورسەتكەندەي قازاقتىڭ دىنگە قىرسىزدىعىنىڭ بەلگىسىندەي ءارى شاماندىقتى، ءارى مۇسىلماندىقتى قاتار الىپ جۇرۋىنەن كورىنسە، ەكىنشىدەن، ءال-فارابي بابامىز تاڭبالاعانداي، تەرەڭ ءبىلىمسىز اللانىڭ حيكمەتىن سەزۋ، ءتۇسىنۋ ادام بالاسىنا وڭاي ەمەستىگىندە، ال اللانىڭ شەكسىز قۇدىرەتىنە كوز جەتكىزۋگە ادام بالاسىنىڭ ساناسى جەتە المايتىندىعىندا جاتىر. سوندىقتان دا قازاق حالقىنىڭ ءدىلى ماسەلەسىندە يسلام ءدىنىنىڭ تىكەلەي اسەرى بولعانمەن، ءدىندى تەرەڭ پايىمداۋ قازاق دالاسىندا ابايعا دەيىن بولعان جوق دەپ ايتا الامىز. سەبەبى ابايعا دەيىنگى اللانى ماداقتاعان، ءدىندى ناسيحاتتاعان ادەبي تۋىندىلار اللاعا سەنۋ جايىندا جىرلاعانى بولماسا، اللانى تانۋ جايىندا ناق ابايدىڭ دەڭگەيىندە، ابايشا تەرەڭدەپ بارا العان جوق. (سەنىم مەن تانىمنىڭ ەكى باسقا دۇنيە ەكەنىن سىزدەر باعامداپ وتىرعان بولارسىزدار دەپ ويلايمىن، ارينە). قۇراندى ارابشا تۇپنۇسقادان تۇسىنە وتىرىپ، تەرەڭىنە بويلاي وتىرىپ وقىعان اباي –  مۇسىلمانشىلىقتىڭ بەس پارىزبەن شەكتەلمەيتىنىن، مۇسىلمانشىلىق دەگەنىمىز ءومىر ءسۇرۋ سالتى، ومىرلىك توزبايتىن ادامشىلىق قالپى ەكەنىن جان-تانىمەن تۇسىنگەن، سونى بارىنشا قوپارا زەرتتەپ، ايقىن دا تۇسىنىكتى ەتىپ جازىپ كەتكەن عۇلاما. حاكىم – رۋحاني كەمەلدىك ساتىسىنا كوتەرىلىپ، باقي  مەن ءفانيدىڭ سىرىن ۇققان، اللانىڭ حيكمەتىن كوڭىل كوزىمەن بارلاي بىلگەن، بارلىق عىلىمنىڭ نەگىزى، اقيقاتتىڭ كوزى – جاراتۋشى اللا ەكەنىن تۇسىنە بىلگەن ادام. قوعام قايراتكەرى بەكبولات  تىلەۋحان ءبىر سۇحباتىندا: ء«اربىر عالىم – حاكىم ەمەس، ءاربىر حاكىم – عالىم،»- دەگەن ابايدىڭ ءوز ءسوزىن كەلتىرە وتىرىپ، ابايدى  حاكىم دەپ باعالايدى.

قازاق حالقى – مۇسىلمانشىلىقتى قاتتى ۇستانباسا دا، نەگىزگى ءومىر ءسۇرۋ سالتى يماندىلىققا قۇرىلعان حالىق ەكەنى بارشاڭىزعا ايان. ساۋلەتتى مەشىتتەر سالىپ، كۇڭىرەنتىپ قۇران وقىماسا دا، اتا-بابامىز «وبال» جانە «ساۋاپ» دەگەن ەكى ۇعىمنىڭ اياسىندا ءومىر سۇرگەنى شىندىق. «الاشتىڭ الماس قىلىشى» اتانعان اتاقتى جازۋشى م.ماعاۋيننىڭ جازۋى بويىنشا، ء«ىىى تۇركى قاعاناتىن قۇرعان، كەيىنگى قازاق ورداسىنىڭ نەگىزىن سالىپ، تۇركىلىك ءدىلدىڭ ءوشىپ كەتپەۋىنە ولشەۋسىز قىزمەت ەتكەن ەرەن ەر شىڭعىسحان» زامانىنان بەرى قاراي ادامشىلىق، ارلىلىق، ادىلدىك قاسيەتتەرىن ارداق تۇتقان، ەلىن-جەرىن قورعاۋ، اتا-انانى سىيلاۋ، ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت كورسەتۋ، ارىپ-اشىپ كەلگەن قۇدايى قوناققا استىنداعى جالعىز اتىن مىنگىزىپ جىبەرەتىن مارتتىك پەن جومارتتىق سەكىلدى اسىل مىنەزگە يە قازاق حالقى ورىس يمپەرياسىنىڭ ء«بولىپ ال دا، بيلەي بەر» ساياساتىمەن ۋلانىپ، رۋ-رۋعا ءبولىنىپ، ابايشا ايتقاندا «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىمنىڭ» زامانىندا دۇنيەگە قۇل بولىپ، بايلىق پەن مانساپ قۋىپ، ءوزىنىڭ تابيعي بولمىسىنان، سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان اسىل دىلىنەن اجىراي باستاعانى اقيقات.

دانىشپان اباي ءوزىنىڭ «قىرىقىنشى سوزىندە» قازاقتىڭ قانىنا ءسىڭىپ، دىلىنە اينالىپ بارا جاتقان جاعىمسىز مىنەز جايىندا بىلاي دەيدى: «...جاتتىڭ ءبىر ءتاۋىر كىسىسىن كورسە، «جارىقتىق» دەپ جالبىراپ قالىپ، ماقتاي قالىپ، ءوز ەلىندە سونان ارتىق ادام بولسا دا تانىمايتۇعىنى قالاي؟

ءبىر جولاۋشى الىس جەرگە بارسا، بارعان ەلىنە ءوز ەلىن ماقتايمىن دەپ وتىرىكتى سىباپ-سىباپ، قايتىپ كەلگەن سوڭ سول بارعان، كورگەن ەلىن، جەرىن ماقتاپ، وتىرىكتى سىبايتۇعىنى قالاي؟

ەكى جاقسى ءبىر ەلدە سۇيىسكەن دوستىعىندا تۇرا الىسپايدى. كەيبىر انتۇرعانداردىڭ تىم-اق تاتۋ بولا قالاتىنى قالاي؟

كۇندە ءتىلىن الاتۇعىن دوستان كەيدە ءبىر ءتىل الا قويعان دۇشپانعا كىسىنىڭ ولە جازدايتۇعىنى قالاي؟

قازاقتىڭ شىن سوزگە نانباي، قۇلاق تا قويماي، تىڭداۋعا قولى دا تيمەي، پالەلى سوزگە، وتىرىككە سۇتتەي ۇيىپ، بار شارۋاسى سۋداي اقسا دا، سونى ابدەن ەستىپ، ۇقپاي تىنبايتۇعىنى قالاي؟»- (4) دەپ كەلەدى دە، «قىرىق ءبىرىنشى سوزىندە»: «قازاققا اقىل بەرەم، تۇزەيمىن دەپ قام جەگەن ادامعا ەكى ءتۇرلى نارسە كەرەك.

اۋەلى – بەك زور وكىمەت، جارلىق قولىندا بار كىسى كەرەك....

...ەكىنشى – ول ادام ەسەپسىز باي بولارعا كەرەك... قازاقتى يا قورقىتپاي، يا پارالاماي، اقىلمەنەن نە جىرلاپ، نە سىرلاپ ايتقانمەنەن ەشنارسە ءوندىرۋ مۇمكىن دە ەمەس. ەتىنەن وتكەن، سۇيەگىنە جەتكەن، اتادان ميراس العان، انانىڭ سۇتىمەنەن بىتكەن ناداندىق الدەقاشان ادامشىلىقتان كەتىرگەن. وزدەرىنىڭ ىرباڭى بار ما، گۋىلدەگى بار ما، دۇرىلدەگى بار ما – سونىسىنان دۇنيەدە ەشبىر قىزىقتى نارسە بار دەپ ويلامايدى، ويلاسا دا بۇرىلا المايدى، ەگەر ءسوز ايتساڭ، تۇگەل تىڭداپ تۇرا المايدى، نە كوڭىلى، نە كوزى الاڭداپ وتىرادى. ەندى نە قىلدىق، نە بولدىق!»- (5) دەپ تۇڭىلەدى.

«وتىز سەگىزىنشى» سوزىندە: «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سونان قاشپاق كەرەك: اۋەلى – ناداندىق، ەكىنشىسى – ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى – زالىمدىق دەپ بىلەسىڭ. ناداندىق – ءبىلىم-عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدە ەشبىر نارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى،»- (6) دەگەن ەكەن. ءبىز، كوبىنەسە، قازىر جۇرتتىڭ ءبارى ساۋاتتى، مەكتەپ قابىرعاسىن كورەدى، دەمەك، ءبىزدىڭ ىشىمىزدە نادان ادام جوق دەپ ويلايمىز. شىندىعىندا مۇلدە ولاي ەمەس! ناداندىقتىڭ بەلگىسى، ەڭ اۋەلى، ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتقان ءبىر اللانى تانىماۋ دەپ بىلەمىن. حاكىم اباي «وتىز سەگىزىنشى» سوزىندە: «قاشان ءبىر بالا عىلىم، ءبىلىمدى ماحابباتپەن كوكسەرلىك بولسا، سوندا عانا ونىڭ اتى ادام بولادى. سونان سوڭ عانا اللا تاعالانى تانىماقتىق، ءوزىن تانىماقتىق، دۇنيەنى تانىماقتىق، ءوز ادامدىعىن بۇزباي عانا ءجالىب مانفاعات، دافعى مۇزارراتلارنى ايىرماقلىق سەكىلدى عىلىم-ءبىلىم ۇيرەنسە، بىلەر دەپ ءۇمىت قىلماققا بولادى،»- (7) دەگەن. ياعني، ء«جالىب مانفاعات» - كىرىس كىرگىزۋ، پايدا الۋمەن قاتار، «دافعى مۇزاررات» - زالالدىدان قاشۋدى ايىرسا، بالادان ءۇمىت ەتۋگە بولادى دەيدى.

ابايدىڭ توپشىلاۋىندا ادامنىڭ بىلىمدىلىگىنىڭ بەلگىسى الدىمەن اللاسىن تانىماقتىق، سودان كەيىن ءوزىن تانىماقتىق، وسى ەكەۋىنەن كەيىن بارىپ دۇنيەنى تانىماقتىق ەكەندىگىن كورەمىز. ادامدى قور قىلاتىن ءۇش نارسەنىڭ ءبىرىنشىسى ناداندىق دەگەندە، «قور بولۋ» دەگەندى ءبىز، نەگىزىنەن، بۇل دۇنيەدەگى قورلىققا قاتىستى قابىلدايمىز. شىندىعىندا، ەڭ ۇلكەن قورلىق اللانىڭ الدىنا ناداندىقپەن بارۋ، ياعني ءوزىن جاراتقان اللاسىن تانىماي، مويىنداماي بارۋ بولماق. ابايدىڭ «سەگىز اياق» ولەڭىندەگى: «بىلگەنگە – مارجان،

بىلمەسكە – ارزان،

ناداندار ءباھرا الا الماس،»- (8) دەگەنى وسى بولماق.

«و دا قۇداي پەندەسى،

تۇسپەي كەتەر دەيمىسىڭ

ءتاڭىرىنىڭ قۇرعان تەزىنە؟!» (9) دەگەندى اباي اقيقاتقا كوزى جەتكەسىن ايتقانى راس.

ءدىلدىڭ قالىپتاسۋى ۋاقىتپەن، عاسىرلارمەن، داۋىرمەن جۇزەگە اسادى دەپ ساناساق، قوعامدى جاسايتىن ادام بولعاندىقتان، جەكەلەگەن تۇلعالار قوعامداعى وزگەرىستەردى، ساناداعى سىلكىنىستەردى تۋعىزاتىنى جانە راس. ءار زاماننىڭ، ءار حالىقتىڭ ەرەكشە قۇبىلىسى بولىپ كەلەتىن، ورتاسىنان، ۋاقىتىنان وزىپ تۋعان دارا پەندەلەردىڭ ومىردە كوپ بولعانىن بىلەسىزدەر. قازاق حالقى ءۇشىن دانالىقتىڭ اسقار شىڭى ىسپەتتى دارا تۇرعان دانىشپان اباي ءوز تۇسىندا ۇلتىمىزدىڭ دىلىنە قاتتى اسەرىن تيگىزگەن، ۇلتتىق مەنتاليتەتتىڭ وڭ باعىتتا دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان بىردەن-ءبىر ۇلى تۇلعا ەكەنى داۋسىز. ابايدىڭ ءىزىن باسقان شاكىرتتەرى، ىنىلەرى، بالالارى; احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ سياقتى الاشتىڭ ءبىرتۋار اسىلدارى اباي تالىمىمەن ءىلىم ىزدەۋ، ۇلتقا قىزمەت ەتۋ، ەلدىڭ بولاشاعىن جوسپارلاۋ سەكىلدى ءىرى ءىس-قيمىلدار بارىسىندا يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن ەش ۋاقىتتا ەستەن شىعارماعان بولاتىن. ء«الحامديللاھ، التى ميلليون قازاقپىز» دەگەندە ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ اللاعا ماداقتى بىلمەستىكپەن ايتقان جوق، ء«بىر اللاعا سىيىنىپ، كەل، بالالار، وقىلىق» دەگەن ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى ىبىراي التىنسارين دە اللاسىز بالا وقىتۋعا كىرىسپەگەن ەكەن.

ءبىزدىڭ سورىمىزعا قاراي، قانقۇيلى سوۆەت زامانىندا اللامىزدى ۇمىتتىرىپ، اسىلدارىمىزدى ءوز ۇلتىنىڭ قامىن جەگەندەرى ءۇشىن عانا اياۋسىز وققا بايلاپ، ۇلتتىق ءدىلىمىزدىڭ ۇستىنى بولىپ تۇرعان يسلام ءدىنىن اياققا باسىپ، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز تانىماستاي ەتىپ قازاقي سانامىزدى وزگەرتىپ جىبەرگەنى بۇگىنگى تاڭدا ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. سوناۋ ءحىح عاسىردا رەسەي پاتشالىعىنىڭ اكىمشىلىك كەڭسەسىندە «قىرعىز-قايساق ورداسىن حريستيان دىنىنە ەنگىزۋ كەرەك پە، الدە ەرتەلىك ەتە مە؟» دەگەن ەكى باعىتتا ايتىس بولعاندا، ميسسيونەر وتەتس سەرگي دەگەن ماسكەۋلىك پوپ سەمەيدە ابايمەن جولىعىپ، تارتىسقا ءتۇسىپ، ابايدىڭ بىلىمىنە كوزى جەتىپ، ءدىن تاقىرىبىندا جەڭىلىپ قالعان سوڭ، قازاق دالاسىندا «ابايداي عۇلامانىڭ كوزى ءتىرى تۇرعاندا ورىنسىز باسا-كوكتەپ، اشىق زورلىققا بارا المايسىڭ» (10) دەپ، قازاق دالاسىنا حريستيان ءدىنىن ەنگىزۋ ماسەلەسىن كەيىنگە قالدىرعانى تۋرالى جازۋشى رامازان توقتاروۆ «ابايدىڭ جۇمباعى» دەگەن رومانىندا كەلىستىرىپ جازادى.

ۇلى جازۋشى، عالىم م.اۋەزوۆ اباي مۇرالارىن زەرتتەۋ بارىسىندا ابايدىڭ دىنگە قاتىستى ولەڭدەرىنە باعا بەرگەندە: «...ءبىز ابايدىڭ اۋزىندا اللا مەنەن ونىڭ ارابشا ايتىلعان سيپاتتارى قانشا بولسا دا، اقىننىڭ مۇسىلمانشىلىعىن شارتتى تۇردەگى مۇسىلمانشىلدىق دەپ بىلەمىز،»- (11) دەيدى دە، سوعان تياناقتى دالەل رەتىندە ابايدىڭ «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس،» دەگەن ولەڭىن كەلتىرەدى. ءبىز ۇلى مۇقاڭنىڭ اباي تۋرالى جازعان «اباي جولى» اتتى ۇلى ەڭبەگىنىڭ قانداي قيىندىقپەن، قىساستىقپەن جارىققا قالاي شىققانىن جاقسى بىلەتىندىكتەن، بۇل ارادا جازۋشى دىنگە قاتىستى ابايدىڭ كوزقاراس-ۇستانىمىن وتە جاقسى تۇسىنە تۇرا، زاماننىڭ ىڭعايىمەن امالسىز باسقاشا قورىتىندى شىعارىپ، «ابايدىڭ مۇسىلمانشىلىعى – شارتتى تۇردەگى مۇسىلمانشىلدىق» دەپ باعا بەرگەن دەپ ويلايمىز. ايتپەسە، جوعارىدا كەلتىرىلگەن ولەڭ ابايدىڭ جاراتىلىس سىرىن تۇسىنگەن، اللانىڭ شەكسىز قۇدىرەتىن شىنىمەن تانىعان سيپاتىن بىلدىرەتىن ولەڭ دەپ بىلەمىن.

«ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس،

ول بىراق قايتىپ كەلىپ، ويناپ-كۇلمەس.

«مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ايرىلعانىن،

ء«ولدى» دەپ ات قويىپتى وڭشەڭ بىلمەس،»- (12) دەگەندە يسلام دىنىندەگى ۇلكەن اقيقات – ادام جانىنىڭ ماڭگىلىك ەكەندىگىن ايگىلەيتىن قۋاتتى جىردى اباي بىلمەستىكپەن شىعاردى دەۋ ادىلدىككە جاتپايتىنى انىق.

«وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،

ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ،»- (13) دەپ دانىشپان اباي كورەگەندىكپەن ايتقانداي، وتارشىل ساياساتتىڭ زاڭدى جالعاسى بولعان، سورىمىزدى قايناتقان سوۆەت كەزىندە ايرىلعان ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى، ءدىلىمىزدى ءالى كۇنگە دەيىن ءوز بيىگىنە كوتەرە الماي كەلەمىز. اباي شىعارماشىلىعىنداعى:

«اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس،

راس ءسوز ەش ۋاقىتتا جالعان بولماس،»- (14) دەپ كەلىپ، سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي انىق ەتىپ تاراتىپ بەرگەن يسلام ءدىنىنىڭ قۇندىلىقتارى مەن اقيقاتتارىن سانامىزعا ءسىڭىرىپ، زەردەمىزگە توقىماعاندىقتان، دىنىمىزگە ادال دا بەرىك بولا الماعاندىعىمىزدان، دىلىمىزگە اقاۋ ءتۇسىپ، سىرتقى رۋحاني ەكسپانتسياعا جاۋاپ بەرۋ يممۋنيتەتىمىز تومەندەپ، ۇلتسىزدانۋعا بوي ۇرىپ بارا جاتقانىمىز وتىرىك ەمەس.

«كەل، جاستار، ءبىز ءبىر ءتۇرلى جول تابالىق،

ارام ايلا، زورلىقسىز مال تابالىق.

وشپەس ءومىر، تاۋسىلماس مال بەرەرلىك،

ءبىر ءبىلىمدى دانىشپان جان تابالىق.

...ءجۇز ايتقانمەن، وزگەنىڭ ءبارى نادان،

جالىنالىق، ابايعا، ءجۇر، بارالىق!»- (15) دەپ ابايدىڭ شاكىرتى، عۇلاما اقىن شاكارىم قاجىنىڭ ايتقانى بۇگىنگى كۇنى دە بار قازاق بالاسىن اباي مۇرالارىن تالماي زەرتتەپ، سانامەن سالماقتاپ، قايتا-قايتا وقىپ، اباي جىرلارىنىڭ تىلسىم تۇڭعيىعىنا تەرەڭدەي ءتۇسىپ، تۇنىعىنان قانا ىشۋگە شاقىرىپ تۇرعانداي. ابايدىڭ تاپسىرۋىمەن (16) شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ يسلام ءدىنىنىڭ اقيقاتىن مويىنداعان، سول ءۇشىن ءوز ورتاسىنان تەپكى كورىپ، شىركەۋدەن قۋىلعان ورىستىڭ وي الىبى ل.ن.تولستويعا حات جازۋى، قاجىلىق ساپارمەن ءىلىم ىزدەپ جولعا شىعۋى ابايدىڭ دىنگە قانشالىقتى ءمان بەرگەنىن كورسەتسە كەرەك. وبالى قانە، سوۆەت زامانىندا اقىن ابايدىڭ جىرلارىن  مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىتىپ، ناسيحاتتاۋدا تولىمدى جۇمىستار كوپ اتقارىلعانىن جوققا شىعارا المايمىز. اتتەڭ، اباي شىعارمالارىنىڭ تاربيەلىك ءمانى مەن كوركەمدىك قۇپياسىن تامسانا تالداعانمەن، قازاق بالاسى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولۋعا ءتيىس، اقيقاتتى تانۋعا بىردەن-ءبىر جول سالىپ بەرەتىن، ءدىن جايىندا وي تولعاپ كەلىپ، ۇلتىمىزدىڭ اسىل ءدىلىن ساۋىقتىرۋعا باعىتتالعان حاكىم ابايدىڭ ويلى ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىن مەكتەپ قابىرعاسىندا تالداپ تۇسىندىرۋگە اتەيزمنىڭ سالدارىنان جول بەرىلمەدى. وسى ورايدا مەنىڭ سانامدا مىناداي ءبىر سۇراق تۋادى: «اباي دانىشپان با، الدە دانىشپان ەمەس پە؟ ەگەر ابايدى دانىشپان دەسەك، نەمەن دالەلدەيمىز؟ جالپى دانىشپاندىقتىڭ بەلگىسى نەدە؟»

جاۋاپ «اباي – دانىشپان!» نەمەسە «اباي – دانىشپان ەمەس!» دەگەن تۇرعىدا ءۇزىلدى-كەسىلدى بولۋ كەرەك. «جارتىلاي دانىشپان، جارتىلاي دانىشپان ەمەس» دەگەن سياقتى سولقىلداقتىققا جول جوق.

تاراتىپ كورەيىك.

قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىسۋدىڭ تولىق كۋرسى جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 10-سىنىبىندا جۇرگىزىلەتىنىن بىلەسىزدەر. ابايدىڭ شىعارمالارىن تالداۋدا ولەڭدەرىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگى  مەن تاربيەلىك ءمانى قاراستىرىلىپ كەلەدى دە، ابايدىڭ شىن دانا ەكەنىن كورسەتەتىن، اقيقاتتى تەرەڭ تانىتاتىن شىعارمالارى جايلى مۇلدە ءسوز بولمايدى. سوندىقتان مەن تومەندەگى شىعارمالاردىڭ وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلىپ، ارنايى قاراستىرىلۋىن ۇسىنامىن: «لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە»، «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس»،  «كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان»، «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل»، «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ولەڭدەرى مەن 12,13, 16, 27, 28, 34, 35, 36, 38 جانە 45-قارا سوزدەرى.

جالپى، ابايدا ءتاڭىرى، قۇدا، قۇداي، اللا دەپ كەلەتىن، شاريعات قاعيدالارى، احيرەت جانە ءومىر مەن ءولىم جايىندا ايتىلاتىن جەكەلەگەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى، ويلار كوپ كەزدەسەدى. بىراق ءبىز شاريعات جايىن جەكە تاقىرىپ ەتىپ العان ەڭبەكتەرىنە  عانا توقتالماقپىز. ءبىز ابايدى، كوبىنەسە، ويشىل اقىن دەپ قانا تانيتىنىمىزدى مويىنداۋىمىز كەرەك. دانا، دانىشپان، حاكىم اباي دەگەندى اۋىزبەن ايتامىز، بىراق ءىس جۇزىندە سول پىكىردىڭ وزىنە ءمان بەرمەيمىز. ابايدى دانا دەگەندە نەگە سۇيەنەمىز؟ ارينە، اقيقاتتى ايتا بىلگەنى ءۇشىن، اقيقات جولىمەن ءومىر سۇرگەنى ءۇشىن ايتقان بولۋعا ءتيىس ەدىك. وكىنىشكە وراي، مەنىڭ شامالاۋىمشا، ولاي ەمەس! بۇنى مەن «ازىرشە» دەپ ويلايمىن. بىراق بۇل «ازىرشە» قاشانعا دەيىن سوزىلادى – ول سىزدەر مەن بىزدەردىڭ قولىمىزدا سياقتى. ويىمىزدى دالەلدەپ كورەيىك:

«لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە» دەگەن ولەڭدە:

...كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى،

وزىنە قۇمار قىلعان ونىڭ ءامىرى.

حاليققا* ماقلۇق اقىلى جەتە المايدى،            (حاليق – جاراتۋشى)

ويمەن بىلگەن نارسەنىڭ ءبارى – ءداھرى*.                 ء(داھرى – ءدىنسىز)

...مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان ول ءلا ماكان*,   ء(لا ماكان – مەكەنسىز، ورىنسىز)

ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟

جانە وعان قايتپاقسىڭ، ونى ويلاماي،

وزگە ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟- دەيدى اباي.

بۇل جولدارداعى نەگىزگى وي، ياعني ءوزىنىڭ جاراتىلىسى تۋرالى بىلگىسى كەلۋ، ادام بالاسىنىڭ ساناسى تولىققان كەزدە وزىنە-ءوزى قوياتىن ەڭ ۇلكەن، ەڭ ماڭىزدى سۇراعى دەپ بىلەمىن. ءوزىنىڭ ءتۇپ يەسىن ىزدەۋ، قايدان كەلدىم، قايدا بارام دەپ تولعانۋ پەندەنىڭ سانالى ادام دەڭگەيىنە كوتەرىلگەنىن كورسەتسە كەرەك. اقىن اباي:

«ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس،

ول بىراق قايتىپ كەلىپ، ويناپ كۇلمەس.

«مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ايرىلعانىن،

ء«ولدى» دەپ ات قويىپتى وڭشەڭ بىلمەس،»- دەپ ادام جانىنىڭ ماڭگىلىك ەكەندىگىن قۋاتتايدى. (ادام قايتقاندا قازاق: «جان ءولدى» دەمەيدى، «جان شىقتى» دەيدى).

ادام جانى ماڭگىلىك بولعاندىقتان، ماڭگىلىك توزاق، ماڭگىلىك جۇماق دەگەن ۇعىمدار پايدا بولاتىنى كورىنەدى.

«كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان» ولەڭىندە:

...اقىل مەن جان – مەن ءوزىم، ءتان – مەنىكى،

«مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ماعىناسى ەكى.

«مەن» ولمەسكە تاعدىر جوق اۋەل باستان،

«مەنىكى» ولسە – ءولسىن، وعان بەكى.

...ادام عاپىل* دۇنيەنى دەر «مەنىكى»،     (عاپىل – وتپەلى داۋرەن)

«مەنىكى» دەپ جۇرگەننىڭ ءبارى ونىكى.

ءتان قالىپ، مال دا قالىپ، جان كەتكەندە،

سوندا، ويلا، بولادى نە سەنىكى؟- دەپ جاننىڭ ماڭگىلىكتىگىن تاعى ەسكە سالادى.

«اللا» دەگەن ءسوز جەڭىل،

اللاعا اۋىز قول ەمەس.

ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل –

وزگەسى حاققا جول ەمەس.

...اقىلعا سىيماس ول اللا،

تاعريپقا* ءتىلىم، اھ، قىسقا!          (تاعريپ – ءتۇسىنۋ، ءبىلۋ، انىقتاۋ)

بارلىعىنا ءشۇباسىز،

نەگە ءماۋجۇت* ول كۋا،- ء(ماۋجۇت – بار نارسە) دەپ كەلەسى ءبىر ولەڭىندە اللانىڭ ادام ساناسى جەتە المايتىن شەكسىز قۇدىرەتىن ايتا كەلىپ، اللاعا تازا نيەتپەن، شىن كوڭىلمەن مويىن بۇرۋدى ناسيحاتتايدى.

جوعارىداعى ءدىن جايىن ءسوز ەتكەن ولەڭدەرىنىڭ ءتۇيىنى ىسپەتتى 1902 جىلى جازعان «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەپ باستالاتىن كولەمدى جىرى يسلام ءدىنىن وتە قىسقا تۇردە، ايقىن دا انىق ەتىپ تۇجىرىمداپ بەرگەن، تانىمدىق ءمانى اسا جوعارى ولەڭ دەپ بىلەمىن. بۇل ولەڭدە اللانىڭ حاقتىعى مەن پايعامبارلار تۋرالى، يسلامنىڭ پارىزدارى مەن شىنايى مۇسىلماندىقتىڭ قالاي بولۋى كەرەكتىگىن ايتا كەلىپ، اسىرەسە:

ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،

سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،

جانە ءسۇي حاق جولى دەپ ادىلەتتى.

...رۋزا، ناماز، زەكەت، حاج – تالاسسىز ءىس،

جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس.

باستاپقى ءۇشىن بەكىتپەي، سوڭعى ءتورتتى

قىلعانمەنەن، تاتىمدى بەرمەس جەمىس،- دەگەنى جانە وسى ايتىلعان ويلاردى اباي ءوزىنىڭ ومىرلىك كرەدوسىنا، مىزعىماس قاعيداسىنا اينالدىرىپ ءومىر سۇرگەنى ونىڭ شىن دانىشپاندىعىنىڭ، شىن حاكىمدىگىنىڭ ايعاعى دەپ بىلەمىن. راسىمەن-اق، ادام بالاسىن سونشالىق مەيىرىم-ماحابباتپەن جاراتقان اللاسىن سۇيمەۋ، جالپى ادامزاتقا قاس بولۋ جانە ادىلەتتى قولداماۋ پەندە بالاسىنىڭ حاس ناداندىعىنىڭ بىردەن-ءبىر بەلگىسى بولسا كەرەك.

اللا ءىشىڭدى ايتقىزباي بىلەدى، ويلا،

بەندەسىنە قاستىقپەن كىنا قويما.

راسپەنەن تالاسپا ءمۇ'مين بولساڭ،

ويلا، ايتتىم، ادامدىق اتىن جويما!- دەگەنى عىلىم-ءبىلىمدى يگەرگەن الەمدىك ماسشتابتاعى عالىمداردىڭ وزىق تەحنولوگيا مەن جەتىلگەن تەحنيكانىڭ ارقاسىندا عالامنىڭ جاراتىلىسى مەن قۇپياسىن تەرەڭدەي زەرتتەپ، قاسيەتتى قۇراندا ايتىلعان اللانىڭ حيكمەتتەرىنىڭ سانسىز سىرلارىنا كوز جەتكىزىپ وتىرعان ءححى عاسىردا كەي ادامداردىڭ، اسىرەسە كەي قازاقتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن يسلام ءدىنى – دۇنيەنىڭ جاراتىلۋى جايىنداعى كەزەكتى ءبىر بولجام نەمەسە مولدالاردىڭ عانا شارۋاسى، ايتپەسە ەرىككەن شالداردىڭ ەرمەگى، كەيدە ەلدى ۇستاۋدىڭ قۇرالى عانا، بولماسا ادامدار اراسىنداعى قاتىناستى رەتتەيتىن زاڭنامالىق قۇرال دەپ قارايتىن تاياز تۇسىنىگىن سىناي وتىرىپ، بىزگە جاساعان الدىن-الا ەسكەرتپەسى سياقتى.

ءدىن مەن عىلىم ماسەلەسىندە ءبىز وسى جەردەن ەكىگە جارىلاتىن سياقتىمىز: بىرىنشىدەن، اللانىڭ حيكمەتىن ءتۇسىنىپ، بىزگە تاراتىپ ايتىپ كەتكەن ابايدى شىنىمەن دانىشپان دەپ نەمەسە اباي دانىشپان ەمەس، ويتكەنى ءدىن جايىندا ايتقاندارى اقيقاتقا جاناسپايدى، سەبەبى دۇنيەنىڭ جاراتىلۋ قۇپياسى ءالى اشىلعان جوق دەپ قارايمىز.

ەگەر ابايدى شىنىمەن دانىشپان دەيتىن بولساق، وندا ورتا مەكتەپتەردە وقىتىلىپ جاتقان جاراتىلىستانۋ پاندەرىندەگى «دۇنيە كەزدەيسوق جاراتىلعان» جانە «ادام بالاسى ەۆوليۋتسيا جولىمەن پايدا بولعان» دەگەن جالعان ىلىمنەن باس تارتۋىمىز كەرەك.

كەرىسىنشە، دارۆينشىلدىكپەن جۇرەتىن بولساق، اباي دانىشپان ەمەس، بار بولعانى ويشىل اقىن عانا دەپ باعالاۋىمىز كەرەك. وسىدان 150 جىل بۇرىن ۇسىنىلعان دارۆين ءىلىمىنىڭ قازىرگى كۇنگى نانوتەحنولوگيانى ايتپاعاندا، قاراپايىم پالەونتولوگيا عىلىمى تۇرعىسىنان دا ەشقانداي سىنعا توتەپ بەرە الماي، ءدارۆيننىڭ ءىلىمىن قۋاتتاۋشى عالىمداردىڭ ءوزى تىعىرىققا تىرەلىپ، تابيعي سۇرىپتالۋ دەگەننىڭ مۇلدە قيسىنسىزدىعىن مويىنداپ وتىرعان كەزدە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءالى كۇنگە دەيىن تۇككە العىسىز بولىپ قالعان دارۆينيزممەن جانە اتەيستىك كوزقاراسپەن جازىلعان وقۋلىقتار بويىنشا وقۋشى ساناسىنا جالعان ءىلىم نەگىزىن قالاپ جاتقانىمىز تۇسىنىكسىز. سويتە تۇرا جاستاردى يمانسىز، اداسىپ ءجۇر، باسقا دىنگە ەنىپ جاتىر دەپ كىنالايمىز. كىنا جاستاردا ەمەس، ولاردىڭ باسىن قاتىرىپ قويعان بىزدە – مەكتەپتە،  ناقتى ايتساق، وقۋلىقتا دەپ سانايمىن. ابايدى دانىشپان دەيمىز دە، جاراتىلىس سىرى تۋرالى، ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءمانى مەن ءولىمنىڭ ماعىناسى جايىنداعى قانداي تەرەڭ ويلارىن، بۇلتارتپايتىن دالەلدەرىن قاپەرگە المايمىز. وسىنىمىزبەن وزىمىزگە-ءوزىمىز قارسى كەلەمىز.

سوندىقتان مەن بولاشاقتا قازاق مەكتەپتەرىنە ارناپ جاراتىلىستانۋ پاندەرى وقۋلىقتارىن قايتا جازۋدى جانە دۇنيەنىڭ جارالۋىن قازىرگى عىلىمي دالەلدەمەلەرگە سايكەس اللانىڭ جاراتقانىن مويىنداپ، ەۆوليۋتسيا زاڭى دەگەندى ۇمىتىپ، جەر بەتىندەگى جان-جانۋارلار، وسىمدىكتەر ءھام ادام بالاسىنىڭ ءبىر ساتتە، تولىق تۇردە اسا كوركەمدىكپەن، اسقان شەبەرلىكپەن ءارى ەرەكشە ماحابباتپەن جاراتىلعانىن وقىتۋدى ويلاستىراتىن كەز كەلدى دەپ ويلايمىن.

باس جوعارى جارالعان، مويىن تومەن،

قاراشى، دەنە بىتكەن رەتىمەن.

ءىستىڭ باسى – رەتىن تانىماقتىق،

يمان بىلمەي، تاعاتتى قابىل دەمەن،- دەپ دانا اباي ايتقانداي، ءىستىڭ رەتىن بىلمەي، قۇر دولبارمەن، قيسىنمەن ءجۇرۋ ءبىزدى اداستىرىپ كەلدى جانە اداستىرا بەرمەك.

راسپەنەن تالاسپا ءمۇ'مين بولساڭ،

ويلا، ايتتىم، ادامدىق اتىن جويما!- دەگەن حاكىم ابايدىڭ ءسوزىن ەستە ۇستاپ، ادەبيەت ءپانى مۇعالىمدەرى ۇلى اقىنىمىز ابايدىڭ ەڭبەكتەرىن قايتا ءبىر زەردەلەپ، اللا ماڭدايىمىزعا بەرگەن شىن حاكىم اقىنىمىزدىڭ دانالىق سوزدەرىن ۇرپاق بويىنا يماندىلىق نەگىزىن قالىپتاستىرۋدا ءتيىمدى پايدالانايىق دەگىم كەلەدى.

قىسقاسى، جاراتىلىستانۋ وقۋلىقتارىن جاڭاشا جازۋ كەرەك دەيمىن. ايتپەسە، دۇنيەنىڭ قۇپيا سىرلارى جايىنداعى الەم عالىمدارىنىڭ عىلىمي-تانىمدىق ەڭبەكتەرى مەن دالەلدەرىن عالامتوردان قاراپ وتىرعان ۇرپاق الدىندا ءوزىمىزدىڭ كەيىن قالعان قاراڭعىلىعىمىزدى كورسەتەمىز، ونىڭ ۇستىنە عىلىمنىڭ اتى – عىلىم، جاس ۇرپاققا جۇيەلى تۇردە، بەلگىلى باعدارلاماعا نەگىزدەلىپ بەرىلگەن تانىم-تۇسىنىك مەشىتتەردە ايتىلاتىن يمامداردىڭ قۇتپالارىنان، ۋاعىز-ناسيحاتتارىنان الدەقايدا ءوتىمدى بولاتىنى داۋسىز. سوندا ءبىز «ەكى جەپ، بيگە شىققان» بولامىز: ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى، قازاقتىڭ وي الىبى، دانا ابايدىڭ ەڭبەكتەرىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ، وقۋشى ساناسى مەن ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا تەرەڭ سىڭىرە وتىرىپ يماندىلىققا تاربيەلەيمىز، ءارى دۇرىس عىلىمي دۇنيەتانىم قالىپتاستىرۋ ارقىلى، حاكىم اباي بىلاي ايتقان، دارۆين ولاي ايتقان دەپ وقۋشىنىڭ باسىن قاتىراتىن ءدىن مەن عىلىم اراسىنداعى ءوزارا قايشىلىققا توسقاۋىل قويامىز.

قورىتا ايتقاندا، سوزگە، ءدىني بوستاندىققا ەركىندىك بەرىلگەن مىناۋ زاماندا:

ءدىلىمىزدى باتىستىق ۇلگىمەن بۇلدىرمەۋ ءۇشىن;

جاستارىمىزدىڭ ءدىن ماسەلەسىندە اداسپاۋى ءۇشىن;

ناداندىقتان وزدەرىنە-وزدەرى قول سالماس ءۇشىن;

كۇندەردىڭ كۇنىندە ەلىمىزدە قىزتەكەلەر مەن ەركەكشورالاردىڭ نەكەسى قيىلاتىنداي زاڭ شىعارىلىپ، ۇلتىمىزدىڭ تامىرىنا، حالقىمىزدىڭ دىلىنە بالتا شابىلماۋى ءۇشىن، ابايداي حاكىمنىڭ «لاي سۋعا ماي بىتپەس»، «ولسە ولەر تابيعات»،  «كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان»، «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل»، «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ولەڭدەرى مەن 12,13, 16, 27, 28, 34, 35, 36, 38 جانە 45-قارا سوزدەرىن ادەبيەت ساباعىندا ارنايى وقىتىلسا جانە بۇل تاقىرىپتاردى تاراتىپ تۇسىندىرە الاتىن ءدىن عۇلامالارى مەن ارنايى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ تالداۋ ەڭبەكتەرى ادىستەمەلىك قۇرال رەتىندە بەرىلسە دەيمىن. ءسويتىپ، وقۋلىقتاردى ءدارۆيننىڭ «ەۆوليۋتسيا تەورياسىنان»، «ادام مايمىلدان جاراتىلدى» دەگەن جالعان ىلىمىنەن تازارتساق قانا حاكىم ابايدىڭ دانىشپاندىعىن مويىنداعان بولامىز. ايتپەسە ابايدى ۇلىقتاۋىمىزدىڭ ءبارى – بەكەر!

نۇرلان ەسەي

بيبليوگرافيالىق ءتىزىم:

1. «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى، الماتى، 2001 ج، 3-توم، 320-بەت.

2. «قازاقتار» انىقتامالىق، الماتى، 1998 ج. 4-توم، 358-بەت.

3. «قازاقتار» انىقتامالىق، الماتى، 1998 ج. 4-توم، 355-بەت.

4. «اباي» ءىى توم، الماتى، 1995 ج. 211-بەت.

5. «اباي» ءىى توم، الماتى، 1995 ج. 212-بەت.

6. «اباي» ءىى توم، الماتى، 1995 ج. 207-بەت.

7. «اباي» ءىى توم، الماتى، 1995 ج. 189-بەت.

8. اباي. «قالىڭ ەلىم، قازاعىم» الماتى، 1995 ج. 69-بەت.

9. اباي. «قالىڭ ەلىم، قازاعىم» الماتى، 1995 ج. 34-بەت.

10. ر.توقتاروۆ «ابايدىڭ جۇمباعى» رومان، الماتى، 1999 ج. 717-بەت.

11. م.اۋەزوۆ «اباي قۇنانباەۆ» مونوگرافيالىق زەرتتەۋلەر مەن ماقالالار. الماتى، 1995 ج. 159-بەت.

12. اباي. «قالىڭ ەلىم، قازاعىم» الماتى، 1995 ج. 136-بەت.

13. اباي. «قالىڭ ەلىم، قازاعىم» الماتى، 1995 ج. 25-بەت.

14. «اباي» ءىى توم، الماتى، 1995 ج. 111-بەت.

15. شاكارىم. «شىعارمالارى»، الماتى، 1988 ج. 31-بەت.

16. ر.توقتاروۆ «ابايدىڭ جۇمباعى» رومان، الماتى، 1999 ج. 702-بەت.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى، الماتى، 2001 ج، 3-توم.

2. «قازاقتار» انىقتامالىق، الماتى، 1998 ج. 4-توم.

3. «اباي» ءىى توم، الماتى، 1995 ج.

4. اباي. «قالىڭ ەلىم، قازاعىم» الماتى، 1995 ج.

5. ر.توقتاروۆ «ابايدىڭ جۇمباعى» رومان، الماتى، 1999 ج.

6. م.اۋەزوۆ «اباي قۇنانباەۆ» مونوگرافيالىق زەرتتەۋلەر مەن ماقالالار. الماتى، 1995 ج.

7. شاكارىم. «شىعارمالارى»، الماتى، 1988 ج.