نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە، سۇحباتتارىندا الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياسي ليدەرلەر جايلى تەرەڭ زەرتتەگەنىن اڭعارتىپ وتىرادى. اسىرەسە فرانتسياعا سوعىستان كەيىنگى جىلدارى الەمدىك دەرجاۆا مارتەبەسىن قايتارعان شارل دە گولل مەن سينگاپۋر مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان لي كۋان ءيۋدى ۇلگى رەتىندە ايتىپ وتىرادى. ول تۋرالى «قازاقستان جولى» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى.
شارل دە گولل
لي كۋان يۋ
ء«وز ەلدەرىنىڭ تاريحىندا اسا كورنەكتى تاريحي ءرول اتقارعان تۇلعالار ونەگەسى جەتەرلىك. ولار تۇركيانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى كەمال اتاتۇرىك، امەريكاندىق 31-ءشى پرەزيدەنت فرانكلين دەلانو رۋزۆەلت، «قىتايلىق رەفورمالاردىڭ اكەسى» دەن سياوپين، مالايزيانىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى ماحاتحير موحامماد – بۇل قاتاردى ءارى قاراي جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. بىراق مەن مەملەكەتتەردىڭ نەگىزىن سالۋشى بولىپ تابىلاتىن جانە مەن ءۇشىن جەكە باسىنىڭ ونەگەسىمەن ۇلگىگە اينالعان اسا كورنەكتى ەكى قايراتكەردى ەرەكشە اتاپ ايتقىم كەلەدى. ول – الدەقاشان ومىردەن وتكەن فرانتسيا پرەزيدەنتى شارل دە گولل، سونداياق قازىر دە كۇيلى-قۋاتتى ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرىپ جاتقان سينگاپۋردىڭ نەگىزىن سالۋشى لي كۋان يۋ».
ءتىلى دە، ءدىنى دە ءارتۇرلى قازاقستاننىڭ حالقىن ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرگەن كونستيتۋتسيامىز دەيتىن بولساق، سول نەگىزگى زاڭىمىز بەن فرانتسيا كونستيتۋتسيا اراسىنان كوپ ۇقساستىق تابۋعا بولادى. ال باسقارۋ ءستيلى جاعىنان لي كۋان يۋ مەن نۇرسۇلتان نازارباەۆتا جاقىندىق بار. «قازاقستان جولى» كىتابىندا ەلباسى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەلىمىزگە سينگاپۋر ۇلتىنىڭ اكەسى اتانعان لي كۋان ءيۋدى شاقىرىپ، شەنەۋنىكتەرگە ءدارىس وقۋىنا سەبەپشى بولعانىن جازادى.
«1991 جىلى مامىردا لي كۋان يۋ بيرەسمي ساپارمەن الماتىعا كەلىپ قايتقان ەدى. مىنە، سول كەزدەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسقان ءبىزدىڭ ءوزارا دوستىعىمىز باستالدى. ول قازاقستاندا وتكىزگەن بەس كۇننىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جاعدايىمەن تانىسىپ، مەنىڭ ءوتىنىشىم بويىنشا،سول كەزدە قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جاس ەكونوميستەر توبى الدىندا ءسوز سويلەدى. تابان استىندا ۇيىمداستىرىلعان لەكتسيادا لي كۋان يۋ مەملەكەت-قالانىڭ قالاي قۇرىلعانى، قالاي دامىعانى تۋرالى اڭگىمەلەدى. ول تىڭداۋشىلار نازارىن 1965 جىلى سينگاپۋردىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىمەن بايلانىستى تاپ بولعان پروبلەمالارعا اۋداردى. بۇل نەگىزىنەن مەملەكەتتىك ين- ستيتۋتتار مەن ءوز ارمياسىن قۇرۋى، ۇلتارالىق كەلىسىمدەردى تاۋەلسىزدىك ستراتەگياسى 17 ساقتاۋى جانە كورشى مەملەكەتتەردىڭ سينگاپۋر ىسىنە ارالاس- پاۋى جونىندەگى پروبلەمالار ەدى. سينگاپۋر ءوز ەكونوميكالىق ساياساتىن سۇيەي وتىرىپ، سينگاپۋرلىقتاردىڭ ەرىك-جىگەرى مەن ەڭبەكسۇيگىشتىگىنە نەگىزدەپ جۇرگىزدى، پورتتىڭ ءتيىمدى گەوگرافيالىق جاعدايىنا جانە كادرلارىنىڭ جوعارى بىلىكتىلىگىنە ارقا سۇيەدى. سينگاپۋر پرەمەر-ءمينيسترى ءوزىنىڭ ەرەكشە مىنەزىمەن، جىگەرلى سوزىمەن جانە جارقىن بەينەسىمەن اۋديتوريانى بىردەن باۋراپ، ءۇيىرىپ اكەتتى. شىعىسقا ءتان بيازىلىعىمەن جانە ورنەكتى ويىمەن لي كۋان يۋ ۇلكەن مەملەكەتتى ۇلكەن كە- مەگە تەڭەپ، ونىڭ ەبدەيلى قيمىلى ءۇشىن كەڭ جەر جانە قاۋىپسىز تەرەڭدىك قاجەت ەكەنىن، ايتپەسە كەمە توڭكەرىلىپ قالاتىنىن ايتتى».
سينگاپۋر قالاسى: كەشە، بۇگىن
كەشەگى اقمولا، بۇگىنگى استانا قالاسى
لي كۋان يۋ جانە سينگاپۋر
نۇرسۇلتان نازارباەۆ جانە استانا
بيىلعى ناۋرىز مەيرامىندا 91 جاسىندا ومىردەن وتكەن سينگاپۋرلىق ساياساتكەر شىن مانىندە الەم مويىنداعان قايراتكەر ەدى. «ەكونوميكالىق تاڭعاجايىپتىڭ» اۆتورى مەن قال-قادىرىنشا قازاقستاندى العا سۇيرەپ كەلە جاتقان نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اراسىندا كوپ ۇقساستىق بار. جاقىندا استاناعا كەلگەن كاسىپكەر، ستراتەگيالىق ماڭىزدى تەحنولوگيالار مەن ەكونوميكالىق دامۋ جونىندە الەم ۇكىمەتتەرىنە كەڭەسشى بوپ جۇرەتىن فيلانتروپ بيلل حاتچيسون «نازارباەۆ لي كۋان ءيۋدىڭ جولىمەن كەلەدى» دەگەن بولاتىن. حاتچيسون قۇساپ 5 جىل سينگاپۋردە ءومىر سۇرمەسەك تە ەكى باسشىنىڭ اراسىنداعى ۇقساستىقتاردىڭ ءبىرشاماسىن ەكشەگەندەي بولدىق.
| ليدەر | لي كۋان يۋ | نۇرسۇلتان نازارباەۆ |
| 1. | 7 پرينتسيپ: 1) ءادىل ۇكىمەت;
2) زاڭنىڭ ۇستەمدىگى; 3) بيزنەسكە قولايلى جاعداي; 4) ويلاستىرىلعان، تۇسىنىكتى ماكروەكونوميكالىق ساياسات; 5) مەنشىكتى قورعاۋ 6) جەمقورلىقپەن كۇرەس 7) مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارعا تۇبەگەيلى رەفورما
|
5 ينستيتۋتتىق رەفورما:1) بارشاعا بىردەي وسى زامانعى مەملەكەت;
2) زاڭنىڭ ۇستەمدىگى 3) ورنىقتى ەكونوميكا 4) بولاشاعى ءبىرتۇتاس ۇلت 5) اشىق جانە حالىققا ەسەپ بەرۋشى مەملەكەت
|
| 2. | 1971 جىلى سينگاپۋر جاستارى ۇلىبريتانيادا اسكەري ءبىلىم الا باستادى. كەيىننەن اسكەري، گۋمانيتارلىق، ينجەنەرلىك ماماندىقتار بويىنشا ەۋروپا، امەريكا جانە ازيا ەلدەرىندە ءبىلىم الۋعا جاعداي جاسادى. | 1993 جىلى حالىقارالىق «بولاشاق» ستيپەندياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بۇگىندە شەتەلدە ءبىلىم العان كادرلاردىڭ سانى 11 مىڭنان اسقان. |
| 3. | 1970 جىلى 400-گە جۋىق شەتەل ينۆەستورىنا 5 جىلعا دەيىن سالىقتان بوساتۋ جونىندەگى سەرتيفيكات تابىس ەتتى. شەتەل ينۆەستورلارىمەن جاقسى قارىم-قاتىناس سول كەزدەن باستالدى. | 1998 جىلعى 30 ماۋسىمداعى جارلىعىمەن قر پرەزيدەنتى جانىنداعى شەتەلدىكينۆەستورلار كەڭەسى (شيك) جاسالعان بولاتىن. كەڭەس ءالى دە بەلسەندى قىزمەت اتقارىپ كەلەدى. 2011 جىلدىڭ باسىنان ەل ەكونوميكاسىنا شەتەل
ينۆەستورلارىن تارتۋ ءۇشىن ارنايى جەڭىلدىكتەر ەنگىزىلدى. |
| 4. | «ساياسي تۇراقتىلىق بارىنەن دە ماڭىزدى. ازيالىق قوعامدا ءتارتىپ پەن رەتتىلىك بىرتىندەپ دامۋى ءتيىس دەموكراتيادان گورى ماڭىزدىراق» | «بۇل لي كۋان ءيۋدىڭ ساياسي كرەدوسى بولاتىن. مەن مۇنداي كوزقاراستىڭ ءوزىمنىڭ جانىما جاعاتىنىن ەشقاشان جاسىرعان ەمەسپىن. مەن ارقاشاندا «الدىمەن ەكونوميكا، ودان كەيىن ساياسات» دەگەندى ايتىپ وتىردىم. ول ءۇشىن مەنى سىنادى دا». ساياسي تۇراقتىلىق –ەكونوميكالىق دامۋ. |
| 5. | ونىڭ باستاماسىمەن 1971 جىلدان بەرى قاراشا ايىنىڭ العاشقى جەكسەنبىسى اعاش وتىرعىزۋ داستۇرگە اينالدى. سەبەبى سينگاپۋردە كۇز ايلارىندا جاڭبىرلى ماۋسىم باستالادى.مەملەكەت قايراتكەرلەرى مەن ساياساتكەرلەر باستاعان شارا ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. «كوگالداندىرۋ ساياساتى» اياسىندا ەلگە 8 مىڭ وسىمدىك ءتۇرىن العىزعانمەن، ونىڭ 2 مىڭى عانا جەرسىنگەن. | استانانى كوگالداندىرۋ جۇمىستارىنا ۇلكەن ءمان بەرەدى. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى باستاپ، دەپۋتاتتار مەن مينيسترلەر مەملەكەت قايراتكەرلەرى جىل سايىنعى سەنبىلىكتى ەرەكشە اتاپ وتەدى. 1997 جىلى استانانىڭ ماڭايىنا تال ەگۋ جۇمىستارى باستالعان. ءار جىلدا ورمانعا 5 مىڭ گەكتار قوسىلىپ وتىرادى.جاسىل جەلەك قازىر 70 مىڭ گەكتاردان استام القاپتى الىپ جاتىر. |
| 6. | 1968 جىلى سينگاپۋردە قارجى ورتالىعىن قۇردى. | 29.04.2015ج. يناۋگۋراتسيادا سويلەگەن سوزىندەء«بىزدىڭمەملەكەت ەۋرازيانىڭ كولىك، لوگيستيكالىق ورتالىعىنا اينالادى. «ەكسپو-2017»
جوعارى تەحنولوگيالىق ينفراقۇرىلىم بازاسىندا ەرەكشە مارتەبەگە يە «استانا» قارجى ورتالىعى قۇرىلادى»، — دەپ مالىمدەدى |
| 7. | ساعىز ماسەلەسى.1971 جىلدان بەرى قوعامدىق تازالىققا كوڭىل ءبولدى. تۇكىرۋگە، ساعىز جانە تاماق قالدىقتارىن تاستاۋعا تىيىم سالىنىپ، ايىپپۇل كۇشەيتىلدى. كەيىننەن ساعىزعا مۇلدە تىيىم سالىندى. «1960 جىلدارى ادامدار كوشەدە قاقىرىپ، ءتىپتى كولىكتىڭ تەرەزەسىنەن تۇكىرىپ جاتاتىن. مۇنداي جامان ادەتتەرمەن كۇرەستى بۇقارالىق سيپاتقا اينالدىرۋعا تۋرا كەلدى»دەپ جازادى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە. | ساعىز ماسەلەسى. ءساۋىر ايى، 2012 جىل.«بۇرىش-بۇرىشقا ساعىز لاقتىرۋشىدان باستاپ ۇستاپ، تىركەۋگە الىپ، ساۋساعىنىڭ تاڭباسىن ءتۇسىرىپ، كەلەسى رەت ىستەيتىن بولسا جاۋاپقا تارتىلاتىنداي ەتىپ، حاتتاما تولتىرۋ كەرەك. الدىمەن، ارينە، ەسكەرتۋ. اكىمشىلىك جازاعا تارتىپ، ايىپپۇل سالىپ، ودان بولماسا ءۇش كۇنگە جاۋىپ دەگەندەي. ادامدار كەز كەلگەن ۇساق ءتارتىپ بۇزۋشىلىققا جاۋاپ بەرەتىنىن بىلسە، سوندا عانا ءتارتىپ ورنايدى» دەدى استانا قالاسىن قالاسىن دامىتۋ تۋرالى وتىرىستا. كەيىننەن قوعامدىق ورىنداردا تەمەكى شەگۋگە رەسپۋبليكا بويىنشا تىيىم سالىندى. |
| 8 | جەمقورلىقپەن كۇرەستى كۇشەيتتى. 1960 جىلى جاڭا زاڭ قابىلداپ، 50-جىلدارى اعىلشىندار قۇرعان جەمقورلىقتى تەكسەرۋ جونىندەگى بيۋرونىڭ قۇزىرەتىن كەڭەيتتى. ناتيجەسىندە كوپشىلىك ايتاتىنداي ءۇش دوسى عانا ەمەس، كومانداسىنداعى ونداعان مينيستر، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر جاۋاپقا تارتىلعان. | جەمقورلىقپەن كۇرەس ۋاقىت وتكەن سايىن كۇشەيتىلىپ كەلەدى. ناتيجەسىندە كىشىگىرىم قىزمەتتەگىلەردەن باستاپ، وبلىس باسقارعان تۇلعالار، مينيسترلەر جاۋاپقا تارتىلىپ جاتىر. زاڭ الدىندا ءبارى بىردەي ءپرينتسيپىن ۇستانادى. |
| 9. | كوپتىلدىلىك تۋرالى: «ەگەر ءبىز انا تىلدەرىمىزدە عانا سويلەسەك، جويىلىپ كەتەر ەدىك. اعىلشىن ءتىلىن عانا قولدانساق، ءتول مادەنيەتىمىزدەن ايىرىلىپ قانا قويماي، وزىندىك سەنىمدىلىكتەن جۇرداي بوپ الەمدەگى ورنىمىزدى جوعالتىپ العان بولار ەدىك. ءبارىبىر ءبىز حالىقتى انا تىلىنەن باس تارتقىزا المايمىز. سىن، ەسكەرتپەلەرگە قاراماستان جاساعان وسى ءادىستىڭ كەلەشەگى جارقىن بوپ قالادى. سەبەبى اعىلشىن تىلىندە سويلەسۋ ءارتۇرلى ۇلتتار اراسىنداعى قاقتىعىستاردىڭ الدىن الدى. جانە حالىقارالىق بيزنەستىڭ، ديپلوماتيانىڭ، عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ ءتىلى بولعاندىقتان اعىلشىن ءتىلى سينگاپۋردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىردى. ونسىز ءبىز سينگاپۋرعا كوپتەگەن ترانسۇلتتىق كومپانيالار مەن 200 دەن استام الەمدىك ءىرى بانكتەردى وزىمىزگە تارتا الماس ەدىك» «يز ترەتەگو ميرا — ۆ پەرۆىي». | كوپتىلدىلىك تۋرالى:«وزگە ەلدەردى قور كورە وتىرىپ ءوز ەلىن ارتىق ساناۋ مۇمكىن ەمەس. سول سەبەپتى مەن ءۇش تۇعىرلى ءتىل تۋرالى ايتامىن. قازاقستان مەملەكەتتىك ءتىلدى يگەرۋى كەرەك. ورىس ءتىلى – كورشى ەلىمىزدىڭ انا ءتىلى جانە بۇۇ-نىڭ التى ءتىلىنىڭ ءبىرى. وسى ءتىل ارقىلى الەمدىك مادەنيەت پەن ادەبيەتكە جەتكەنىمىزدى مويىنداۋىمىز كەرەك. بۇل ءتىلدى دە ۇمىتۋىمىزعا بولمايدى. ءار ءتىل – ادامزاتتىڭ بايلىعى. ال الەمدە جارىققا شىعاتىن 10 ملن كىتاپتىڭ 85%-ى اعىلشىن تىلىندە شىعادى. عىلىم، دامۋ، اقپاراتتى تەحنولوگيا – بارلىعى دا اعىلشىن تىلىندە ەتەك جايۋدا. قازاقستاندا 3500 شەت ەلدىك كومپانيا جۇمىس ىستەيدى. ولارمەن ءبىز اعىلشىنشا سويلەسەمىز، وسى ءتىل ارقىلى ءوندىرىس كۇشىمىزدى كوتەرەمىز», — دەگەن بولاتىن «بولاشاق» حالىقارالىق ستيپەندياسىنىڭ مەرەيتويلىق فورۋمىندا. |
| 10. | بيلىككە كەلگەندەسينگاپۋردىڭ ءىجو جان باسىنا شاققاندا 700 دوللار بولعان. بيلىكتەن كەتكەنىندە 12 مىڭ اقش دوللارىنا جەتتى. | ۇلتتىق ۆاليۋتا تەڭگە ەنگىزىلگەننەن كەيىن قازاقستاننىڭ ءىجو جان باسىنا شاققاندا 400 دوللار شاماسىندا عانا بولدى. قازىر 14 مىڭ دوللار شاماسىندا. |
| 11 | سينگاپۋر قالاسىنىڭ نەگىزگى ارحيتەكتورى. | استانا قالاسىنىڭ باس ساۋلەتشىسى. نەگىزگى يدەيالاردىڭ اۆتورى. |
| 12. | 1977 جىلى سينگاپۋر وزەنىنەن كەلەتىن روچور ارناسىن تازارتۋ تۋرالى ۇسىنىس تاستايدى. ول يدەياسى تەك 1987 جىلى عانا جۇزەگە اسادى.«اشىلۋ سالتاناتىندا بۇعان دەيىن تەك كارىز جۇيەسى بولعان ارنانىڭ تازالىعىنا قاراپ راحاتتاندىم» دەپ جازادى. | 07.06.2011ج. وتكەن استانا قالاسىن دامىتۋ جونىندەگى وتىرىستا ەسىل وزەنىنىڭ ارناسىن ۇنەمى تازارتىپ تۇرۋدى تاپسىرعان بولاتىن.بۇل جۇمىستىڭ ۇدايى جۇرگىزىلمەۋى ازىرگە جەرگىلىكتى اكىمشىلىككە سىن بولىپ تۇر. |
| 13 | قاتارىنان 7 سايلاۋدا جەڭىسكە جەتىپ، 31 جىل بيلىكتە وتىردى. | قاتارىنان 5 سايلاۋدا جەڭىسكە جەتىپ (1 رەت رەفەرەندۋم ارقىلى ۇزارتىلدى), بيلىكتەگى مەرزىمى 24-جىلعا قادام باستى. |
P.S.
«نازارباەۆپەن ەڭ نەگىزگىلەر جايلى» سۇحباتتا قر پرەزيدەنتى سينگاپۋرمەن قازاقستاندى سالىستىرۋعا كەلمەيتىنىن اتاپ ءوتتى. ارينە قالا-مەملەكەت پەن الەمدە جەر كولەمى بويىنشا 9-ورىن الاتىن قازاقستاندى سالىستىرا بەرۋگە بولماس. بىراق ، ساياسي ليدەرلەردىڭ باسقارۋ ءتاسىلى قاي كەزدە دە سالىستىرىلعان.
جارقىن تۇسىپبەكۇلى، ساياساتتانۋشى
"سايگەز"
