بۇگىن قازاقستاندا از بالالى وتباسىلار سانى ارتۋدا. ءۇي شارۋاشىلىقتارىنىڭ تەك 6 پايىزىندا عانا 4-تەن كوپ بالا تاربيەلەنسە، تەڭ جارتىسىندا جالعىز بالا وسۋدە، ۇشتەن بىرىندە ەكى بالا عانا بار. ال ءاربىر بەسىنشى بالا رەسمي نەكەدەن تىسقارى ومىرگە كەلۋدە. بۇل تۋرالى كەشە ەلدەگى دەموگرافيالىق وزگەرىستەر اياسىندا وتباسىن قولداۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان «نۇر وتان» حدپ فراكتسياسى جانىنداعى الەۋمەتتىك كەڭەس وتىرىسىندا جاريا بولدى.

وتباسى ينستيتۋتىنداعى داعدارىس - الەمدىك قۇبىلىس. قازاقستاندا دا وتباسى ينستيتۋتى كۇردەلى وزگەرىستەرگە ۇشىراۋدا. ءماجىلىس دەپۋتاتى، «نۇر وتان» حدپ فراكتسياسى جانىنداعى الەۋمەتتىك كەڭەس ءتورايىمى ايتكۇل ساماقوۆا قازىر ەلدە از بالالى وتباسىلاردىڭ باسىم تۇسەتىندىگىن، ال كوپ بالالى وتباسىلاردىڭ، نەگىزىنەن، ورالماندار ەسەبىنەن تولىعىپ وتىرعانىن تىلگە تيەك ەتتى.

وتباسىندا بالا سانى ازايىپ قانا قويماي، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اجىراسۋى دا ارتا تۇسۋدە. ساماقوۆا كەلتىرگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازىر «ءاربىر ءتورتىنشى وتباسى كۇيرەۋدە». «ءاربىر ءتورتىنشى نەكە ۇرپاقسىز بولسا، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ۇشتەن بىرىندە بۇل ەرلەردىڭ كىناسىنەن بولعان».

اكەلەردىڭ بالا تاربيەسىندەگى ىقپالى السىرەۋدە. «ايەل جالعىز ءوزى بالاسىن اسىرايتىن وتباسىلار سانى وسۋدە، ونداي انالاردىڭ سانى جارتى ميلليونعا جەتەدى». ەشقاشان نەكەگە وتىرماعاندار قاتارى دا كوبەيىپ، «ءاربىر بەسىنشى بالا رەسمي نەكەدەن تىسقارى ومىرگە كەلۋدە».

بۇگىن قازاقستاندا از بالالى وتباسىلار سانى ارتۋدا. ءۇي شارۋاشىلىقتارىنىڭ تەك 6 پايىزىندا عانا 4-تەن كوپ بالا تاربيەلەنسە، تەڭ جارتىسىندا جالعىز بالا وسۋدە، ۇشتەن بىرىندە ەكى بالا عانا بار. ال ءاربىر بەسىنشى بالا رەسمي نەكەدەن تىسقارى ومىرگە كەلۋدە. بۇل تۋرالى كەشە ەلدەگى دەموگرافيالىق وزگەرىستەر اياسىندا وتباسىن قولداۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان «نۇر وتان» حدپ فراكتسياسى جانىنداعى الەۋمەتتىك كەڭەس وتىرىسىندا جاريا بولدى.

وتباسى ينستيتۋتىنداعى داعدارىس - الەمدىك قۇبىلىس. قازاقستاندا دا وتباسى ينستيتۋتى كۇردەلى وزگەرىستەرگە ۇشىراۋدا. ءماجىلىس دەپۋتاتى، «نۇر وتان» حدپ فراكتسياسى جانىنداعى الەۋمەتتىك كەڭەس ءتورايىمى ايتكۇل ساماقوۆا قازىر ەلدە از بالالى وتباسىلاردىڭ باسىم تۇسەتىندىگىن، ال كوپ بالالى وتباسىلاردىڭ، نەگىزىنەن، ورالماندار ەسەبىنەن تولىعىپ وتىرعانىن تىلگە تيەك ەتتى.

وتباسىندا بالا سانى ازايىپ قانا قويماي، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اجىراسۋى دا ارتا تۇسۋدە. ساماقوۆا كەلتىرگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازىر «ءاربىر ءتورتىنشى وتباسى كۇيرەۋدە». «ءاربىر ءتورتىنشى نەكە ۇرپاقسىز بولسا، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ۇشتەن بىرىندە بۇل ەرلەردىڭ كىناسىنەن بولعان».

اكەلەردىڭ بالا تاربيەسىندەگى ىقپالى السىرەۋدە. «ايەل جالعىز ءوزى بالاسىن اسىرايتىن وتباسىلار سانى وسۋدە، ونداي انالاردىڭ سانى جارتى ميلليونعا جەتەدى». ەشقاشان نەكەگە وتىرماعاندار قاتارى دا كوبەيىپ، «ءاربىر بەسىنشى بالا رەسمي نەكەدەن تىسقارى ومىرگە كەلۋدە».

دەپۋتاتتىڭ ويىنشا، الەۋمەتتىك جەتىمدىك، ياعني ءتىرى اتا-انالارى تۇسىندا جەتىم قالعان بالالار ماسەلەسى دە - قازاق قوعامى ءۇشىن كۇردەلى تاقىرىپ. قازىر قازاقستاندا بالالار ۇيىندە، ينتەرناتتاردا جانە اسىراندى وتباسىلارىندا تاربيەلەنىپ جاتقان 42,5 مىڭ بالا بار. «ولار ءۇشىن بالالار ۇيىنەن شىققاننان كەيىن باسپانالى بولۋ - كۇردەلى ماسەلە»، - دەيدى دەپۋتات. بالالار ءۇيىن ولار 18 جاسقا دەيىن، جاسوسپىرىمدەر ءۇيىن 23 جاسقا دەيىن عانا پانالاي الادى. ودان كەيىن ولار قايدا بارادى؟ تۇرعىن ءۇي قارىم-قاتىناستارى تۋرالى زاڭناماعا ساي بالالار ءۇيىنىڭ تاربيەلەنۋشىلەرى باسپانا الۋ ءۇشىن كەزەكتە 23 جاسقا دەيىن عانا تۇرا السا، ونان كەيىن ولاردى كەزەكتەن الىپ تاستايدى. «ال مۋنيتسيپالدى باسپانا وتە از بولىنەتىندىكتەن، ونى 23 جاسقا دەيىن الۋ ءتىپتى شىندىققا سايكەس كەلمەيدى... كەيبىر ادۆوكاتتاردىڭ ايتۋىنشا، وندا جازىلعان 23 جاس - كەزەكتەن الىپ تاستاۋ ەمەس، كەرىسىنشە، باسپاناعا كەزەككە تۇرۋ جاسى»، - دەيدى حالىق قالاۋلىسى.

سوندىقتان ول ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىمەن بىرگە بۇل ماسەلەنى انىقتاۋ قاجەتتىگىن جەتكىزدى.

وتباسى ينستيتۋتى السىرەۋىنىڭ ءبىر تەتىگى - تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاۋى دەپ سانايدى دەپۋتاتتار. مىسالى، قازىر رەسپۋبليكادا ايەلدەر دەنساۋلىعىنىڭ يندەكسى 30 پايىز بولسا، ەكولوگيالىق اپات ايماقتارىندا بۇل كورسەتكىش - 10-20 پايىز عانا. بالا تۋ جاسىنداعى ايەلدەردىڭ جارتىسىنان استامى انەميادان جاپا شەگۋدە. ايەلدەردىڭ ونكولوگيالىق اۋرۋلار قۇرىلىمىندا ءسۇت بەزى قاتەرلى ىسىگى ءبىرىنشى ورىنعا شىققان. ەرلەردىڭ جارتىسىنان استامى نەسەپ جىنىس جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارىنا شالدىققان.

«وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق - كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى»، - دەيدى دەپۋتات ساماقوۆا. تەك قانا بىلتىرعى جىلى زورلىق-زومبىلىقتان زارداپ شەككەن 20 مىڭعا جۋىق ايەلدىڭ ءوتىنىشى قارالعان. جىل سايىن سونشا ءوتىنىش داعدارىس ورتالىقتارىنا دا تۇسەدى ەكەن. «ەلدەگى دەموگرافيالىق جاعدايدى جاقسارتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءومىردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا جاعداي جاسالىنۋى ءتيىس»، - دەيدى ساماقوۆا. ول سونىمەن بىرگە بۇل ماسەلەنىڭ تاربيە، ءبىلىم بەرۋ، قۇقىقتىق سالاداعى شارالارمەن بايلانىستى ەكەندىگىنە نازار اۋدارتتى.

مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ بيىلعى حالىققا جولداۋىندا حالىق سانىن 2020 جىلعا دەيىن 10 پايىزعا ارتتىرىپ، ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن 72 جاسقا دەيىن جەتكىزۋ مىندەتىن قويعان.

نۇرجان جەڭىس

«ايقىن» گازەتى،

26.05.10.