قاتەر قايدان دەمەڭىز

جوبانى تالقىلاۋعا بىرنەشە جىل كەتكەنىمەن، قازاقستاندا يادرولىق وتىن بانكى (ياوب) ورنالاسادى دەپ شەشىلدى. بۇل شەشىمدى بەلگىلى جاڭالىق دەسەك تە، كۇتپەگەن جاعداي بولدى: 2017 جىلدان باستاپ، ءبىزدىڭ ەلگە تومەن بايىتىلعان ۋران اكە­لىنە باستايدى. بىرەۋلەر وعان بانك ەندى قازاق­ستانعا الەمدىك رانگتار تۋرالى تىزىمدە ماڭىزدى ورىن الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ قۋانسا، بىر­ەۋلەر بۇل جاعداي رەسپۋبليكاداعى ەكولوگيالىق احۋالدى ناشارلاتادى دەپ الاڭداۋلى. 

تومەن بايىتىلعان ۋران بانكى دەگەنىمىز نە؟ ماگاتە مەن قازاقستاندىق مەمقۇرىلىمداردىڭ ايتۋىنشا، بانك دەگەنىمىز – ۋران قويماسى دەيدى. ەلەمەنت ۇلكەن تسيليندرلەردە ۋران گەكسافتوريدى تۇرىندە ساقتالاتىن بولادى. ۋران گەكسافتوريدى – وتىن تابلەتكالارىن وندىرۋدەگى نەگىزگى ماتەريال.

ول ۋ-235 يزوتوپىنىڭ كونتسەنتراتسياسى 20%-دان تومەن ماتەريال. دەڭىل سۋمەن ىستەيتىن يادرولىق رەاكتورلاردا قولدانىلادى. ونداي رەاكتورلار ءتۇرى ەلدەردە كەڭىنەن تارالعان. ول ءۇشىن ۋراندى ۋ-235 قۇرامى 3–5%-عا دەيىن بايىتىلادى. وسى ورايدا ماگاتە تاراتقان اقپاراتتىق پاراقشاسىندا مىناداي دەلىنگەن: «وسى ۇيىمدى باسقارۋ كەڭەسى تومەن بايىتىلعان ۋران بانكىن قۇرۋدى 2010 جىلى 3 جەلتوقساندا ماقۇلدادى. قازاقستان 2011 جىلى 29 ماۋسىمدا اگەنتتىك ۇسىنىسىنا جاۋاپ رەتىندە وزىندە بانك ورنالاستىرۋدى ۇسىندى. سول ساتتەن باستاپ قازاقستان مەن ماگاتە بانك اشۋدىڭ تەحنيكالىق تۇيتكىلدەرىن جونگە كەلتىرىپ، بىرلەسكەن كەلىسىمگە كەلدى. ماگاتە بانك يەسى بولادى جانە ونى باقىلاپ وتىرادى، بىراق بانكتىڭ جۇمىسىنا قازاقستان جاۋاپ بەرەدى. بانك قاۋىپسىزدىگىنىڭ شارالارى قازاقستان زاڭ­نامالارىنىڭ تالاپتارى مەن اگەنتتىك ستاندارتتارىنا ساي بولۋى كەرەك. فيزيكالىق تۇر­عىدان بانك 90 مەتريكالىق تونناعا دەيىنگى تومەن بايىتىلعان ۋراندى ساقتايتىن قويما ىسپەتتەس بولادى. ول ۋران جەڭىل سۋمەن جۇمىس جاسايتىن 1000 مەگاۆاتتىق رەاكتوردىڭ جۇمىسىنا جەتەدى، ال ول قۋات ءىرى قالانى ءۇش جىل بويىنا ەلەكتر قۋاتىمەن قامتاماسىز ەتۋگە جەتەدى. بانك وسكەمەندەگى ءۇلبى مەتاللۋرگيالىق زاۋىتىندا ورنالاسادى. ول زاۋىتتا وسىنداي ماتەريالداردى ساقتاۋدىڭ 60 جىلدىق تاجىريبەسى بار. بانك ەرىكتى جارنانىڭ ارقاسىندا جۇمىس اتقاراتىن بولادى، دونورلار $150 ملن-داي قاراجات ءبو­لىپ وتىر، ال ول بانكتىڭ ون جىل جۇمىس اتقارۋىنا جەتەدى».

«بانك اۋماعىنىڭ ءوزى 300 شارشى مەتردەي جەردى الىپ جاتىر. بىزدە ونداي ماتەريالداردى ساقتاۋ تاجىريبەسى بار. ءبىز ولارمەن جارتى عاسىردان استام ۋاقىت جۇمىس اتقارىپ كەلەمىز»، – دەيدى ء«ۇلبى مەتال­لۋر­گيالىق زاۋىتى» كومپانياسىنىڭ ساتىلىم ديرەكتورى الەكساندر حودانوۆ. ونىڭ ايتۋىنشا، شىعىن از بولماقشى، ال كۇزەتۋدى جەتىلدىرۋدى ماگاتە قارجىلاندىرادى. ا. حودانوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندىق تاراپ بانك تۇرعان الاڭدى كۇتۋگە، ەلەكتر قۋاتىنا، جىلۋعا عانا قاراجات جاراتادى. «ول شىعىنداردىڭ شاماسى جىلىنا ون مىڭ دوللار بولادى»، – دەدى ول «سۆوبودا» («ازاتتىق») راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا.

ماسەلەنىڭ قارجىلىق جاعى

تانىمال عالىم، فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اقش-تا ساباق بەرىپ جانە جۇمىس جاساعان زەينەتوللا ەڭسەپوۆ بانكتىڭ قارجىلىق جاعىنىڭ حرونولوگياسىن كەلتىرەدى. 2007 جىلى يادرولىق قاۋىپ باستاماسىنىڭ (ياقب) كەڭەسشىسى ۋوررەن باففەت ماگاتە باسشىلىعىنداعى ياوب قۇرۋعا $50 ملن سىيلادى. بىراق ونىڭ شارتى بويىنشا، ءبىر نەمەسە بىرنەشە مەملەكەت يادرولىق وتىن بانكىن قۇرۋ ءۇشىن كەم دەگەندە $100 ملن ءبولۋى كەرەك نەمەسە تومەن بايىتىلعان ۋراننىڭ (تبۋ) ءتيىستى سانىن ءبولۋى ءتيىستى، سونداي-اق بانك وسى جاريالانىمنان سوڭ ەكى جىلدىڭ ۇشىندە قۇرىلۋى ءتيىستى (2007 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا).

اقش پرەزيدەنتى دجوردج بۋش ياوب قۇرۋ تۋرالى زاڭعا قول قويادى. 2008 جىل – بىرىككەن اراب امىرلىگى ياوب ءۇشىن $10 ملن ۋادە ەتتى. 2008 جىل – ەۋروپا 25 ملن ەۋرو ($35 ملن) بولەدى. 2008 جىل – نورۆەگيا يدەيانى قولداپ، $5 ملن ءبولۋدى شەشتى. 2008 جىل – اقش ۇكىمەتى يادرو­لىق وتىن بانكىن قۇرۋعا $50 ملن بولەدى. 2009 جىل – كۋۆەيت ياوب قۇرۋعا دەپ $10 ملن بولەدى. ياعني قاراجات كەلەسى 10 جىلعا جەتەدى. 2009 جىلى ماۋسىمدا ز. ەڭسەپوۆ قازتاگ-قا بەرگەن سۇح­باتىندا قازاقستانداعى يادرولىق وتىن بانكىنىڭ جۇمىسى قاۋىپ-قاتەردەن گورى، مۇمكىن­دىكتەر بەرەدى دەپ ايتقان بولاتىن. ونىڭ ايتۋىنشا، XXI عا­سىردا تۇيەقۇستىڭ ساياساتىن ۇستانعانداي، «باستى قۇمعا جاسىرۋعا» بولمايدى. سەبەبى ەل ءۇشىن ءبىلىمدى، عىلىم مەن جاڭا قاۋىپسىز تەحنولوگيالاردى دامىتۋ ماڭىزدىلىعىن ەلەمەۋگە بولمايدى، ياعني ونى بارلىق يندۋستريالى دامىعان مەملەكەتتەر جاساپ وتىر. «قازاقستان حالقى ياوب – وتە ەلەۋلى حالىقارالىق جوبا ەكەنىن ءتۇسىنۋى ءتيىستى. ول قازاقستاندى بىردەن الەمدەگى ساياساتتا، ەكونوميكادا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتە، بىلىمدە، عىلىم مەن كەلەشەك تەحنولوگيالاردا العا شىعارادى. قازاقستان وسىنداي بانككە يە بولا وتىرىپ، ول شىنداپ كەلگەندە، وسىنىڭ بازاسىندا باسقا دا – ايتالىق، حالىقارالىق ەنەرگەتيكا ورتالىعىن، تەحنولوگيالىق قۇرىلىمدار اشىپ، كوممۋنيكاتسيالار تارتىپ، كولىك، اقپا­راتتىق اعىمدار تۋدىرۋىنا بولادى. ول ورىندى كەلەشەكتەگى كەڭەستەردىڭ، كونفەرەنتسيالار مەن ءبىلىم ورداسىنا اينال­دى­رۋعا بولادى»، – دەدى سۇحبات­شىمىز اگەنتتىككە.

يادرولىق وتىن بانكىنىڭ كەلەشەگىنە قاتىستى ساۋالعا زەينەتوللا الپىسۇلى كەلەسىدەي سۇلبا ۇسىندى. العاشقى كەزەڭدە سۇلبا قاراپايىم: وتىندى جيناپ، ساقتاپ، بەرىپ وتىرۋ كەرەك جانە قازاقستان وسى ارقىلى پايدا تابادى. ەكىنشى كەزەڭدە ەلدىڭ تەحنولوگيالىق مەمكىندىكتەرىنە قاراي – وتىندى وپا نەمەسە تابلەتكا تۇرىندە شىعارا باستاۋ. سوڭعى كەزەڭدە – وتىننىڭ ءوزىن ءوندىرۋ. سوڭعىسى – ەداۋىر قيىن ءىس، مىسالى، «ۆەستينگحاۋز» فيرماسى تەك اقش-تا عانا يادرولىق وتىننىڭ 32 ءتۇرىن شىعارادى. ءبىر سوزبەن ايت­قاندا، يادرولىق ماماندار كەلەشەك جارقىن دەپ وتىر. ءۇمز-دا ونسىز دا ساقتاۋلى تۇر­عان، ىشىندە ۋران گەكسافتوريدى بار 100 تسيليندرگە تاعى ءبىر جارىم توننالىق 60 تسيليندر قو­سىلعاننان نە بولۋشى ەدى؟

قارسىلاستار نە دەيدى؟

ايتكەنمەن، ونشا قۋا­نىشتى ەمەس پىكىر بار. 2012 جىلى وتىن بانكىنىڭ پەرسپەكتيۆاسى تۋرالى جوعارى تەحنولوگيالار ينستيتۋتى – «قاز­اتومونەركاسىپ» ەن­شىلەس كومپانياسىنىڭ ديرەكتورى سەرىك قوجاحمەتوۆ ويىن­دا­عىسىن ايتقان ەدى. ول يادرولىق وتىن بانكى – ساياسي جانە يميدجدىك جوبا ەكەنىن، قازاقستاننىڭ يادرولىق قاۋىپ­سىزدىكتىڭ اشىق جۇيەسىن قۇرۋعا دەگەن تالپىنىسىن كورسەتەتىنىن ايتتى. قارجىلىق جاعىنان جو­با پايداسىز بولادى. ول بۇل جوبانى جەيتىن جانە ۇستەلگە قوياتىن ادەمى ىدىس-اياقپەن سالىستىردى، ول ىدىس بايسالدىلىق ەلەمەنتىن بەرەدى.

ونىڭ پىكىرىنشە، بانك سون­داي-اق تەحنولوگيالىق قۇندىلىق اپەرمەيدى. جوبانىڭ بارلىق سيپاتتالعان ادەمىلىگىمەن بىرگە سىنقاتەرلەر دە جوق ەمەس. مىسالى، ەڭ قاراپايىمى – قارجىلىق تاۋەكەل. تاراپتاردىڭ بىردە-ءبىرى – ماگاتە دە، ءۇمز-دا – قازاقستانداعى بانكتى اسىراۋدىڭ قۇنىن ناقتى ايتا المايدى. دونورلىق $150 ملن 10 جىلعا ەسەپتەلگەن، الايدا ونىڭ باسىم ۇلەسى ۋران گەكسافتوريدى مەن باسقا دا ماتەريالداردى ساتىپ الۋعا كەتەدى، سوندىقتان $15 ملن-دى ءبىر جىلدىق شىعىن رەتىندە ساناۋ – اسىرا سىلتەۋ. مۇمكىن، ءۇمز قىزمەتكەرلەرىنىكى دۇرىس جانە قوسىمشا شىعىندار ونداعان مىڭ دوللارمەن اۋدارىلاتىن بولار. جانە دە، مۇمكىن، ساياسي تابىس شىعىنداردى وتەيتىن شىعار.

ارينە، يادرولىق وتىن بانكى بويىنشا جەكە ۇلتتىق كومپانيا قۇرامىز، سول ۇلتتىق كوم­پانياعا ونداعان ميلليون دوللار بيۋدجەت قاراجاتتارىن بولەمىز دەپ جۇرگەن شەنەۋنىكتەردىڭ الاقاندارى قالاي قىشىپ جۇرگەنىن كوز الدىڭا ەلەستەتۋ وڭاي.

بىراق ول – بانكپەن تىكەلەي بايلانىستى دەگەنگە قاراعاندا، اكىمشىلىك مانگە جۋىق تاۋەكەل. سونىمەن قاتار يادرولىق بانككە قارسى جاق ەكولوگيالىق قاۋىپ-قاتەرلەرگە نۇسقايدى. جانە بانكتىڭ قازاقستاننىڭ ونسىز دا ەڭ راديو­اكتيۆتى وبلىسىن قالايشا ناشارلاتاتىنىن ايتىپ جاتۋ تاعى قيىن. وتكەن ماتەريالداردا ءبىز شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى جەراستى سۋلاردىڭ لاستانعانىن، اۋانىڭ تازالىق اۋلىنان الىس ەكەنىن جازعان ەدىك، سول سەبەپتى دە وبلىستاعى ونكولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ دەڭگەيى تىم جوعارى. ونىڭ ۇستىنە تاۋلى وڭىردە كۇشتى قيراندىعا سوقتىرار ءزىلزالا قاۋپى بار. دەگەنمەن، بۇل جاعدايدا ادامدار بىرنەشە ونداعان ۋران گەكسافتوريدىنەن گورى، ءزىلزالا جاعدايىندا مەتاللۋرگتەردىڭ ونداعان جىلدار بويى قاتتاپ ۇستاعان قازاقستاندىق كاسىپورىنداردىڭ جەكە قالدىقتارىنان اناعۇرلىم جىلدام زارداپ شە­گەدى.

بيلىكتىك ەكولوگتاردىڭ، ەكولوگيا سالاسىنداعى مەتاللۋرگتەر مەن ۇەۇ-داعىلاردىڭ بەل­سەندى دوستىعىنا دەگەن ءبىرلى-جارىم شاعىمدارىنا قاراعان­دا، قورشاعان ورتانىڭ تازالىعى ءبارىن بىردەي الاڭداتا بەرمەيدى. بەلگىلى ءبىر اۋماقتىق قاۋىپتەر بار. ولاردى ەسەپتەن شىعارىپ تاستاۋ قىراعىسىزدىق بولادى. ەگەر بۇرىن يادرولىق وتىن قويماسىنىڭ ەگجەي-تەگ­جەيلى سحەمالارى تەك بىزدە عانا بولعان بولسا، ەندى سول بۇكىل قۇجاتتار ماگاتە-دە دە بولادى، بۇل ونىڭ جاريا بولىپ كەتۋ قاتەرىن كۇمانسىز ارتتىرادى. ءوز قۇپياسىن جاقسى ساقتاي بىلە­تىندەر از، ال وزگەنىكىن ساقتاۋ جايلى ەشكىم ويلامايدى دا. سوندىقتان ەگەر ەندى ءۇمز-داعى ۋران گەكسافتوريدىنىڭ تسيليندرلەرىنە دەگەن قولجەتىمدىلىك شۇعىل تۇردە حالىقارالىق تەررورلىق ۇيىمدارعا قاجەت بولا قالسا، ولار دەرەككوزدەردى ماگاتە-دەن دە اركەز ىزدەي الادى.

بالكىم، كەڭ اۋقىمدى تەرگەۋ ءبارىنىڭ ەسىندە بولار: قازاقستاندا ۋران وندىرەتىن ءبىر شەتەلدىك كومپانيا ۋران كونتسەنتراتىن يرانعا سالىنعان سانكتسيانى «اتتاپ وتۋگە» كەلىسىمگە كەلگەن ەدى. ءبىزدى تاپ سودان كەيىن ماگاتە تەكسەرىسكە العان بولاتىن.

تۇنەكتەگى شەشىم

زەينەتوللا ەڭسەپوۆتىكى دۇرىس جانە از بايىتىلعان ۋران بانكى قازاقستان اتوم ونەر­كاسىبىنىڭ تەحنولوگيالىق شىڭىنا دەگەن العاشقى قادامىنا اينالادى دەگەنگە وتە سەنگىڭ-اق كەلەدى. بىزدە ونداي جوبا از بولمادى – ميللياردتاعان دوللار تابىس، سەرپىندى تەحنولوگيالار، تازا سۋ، الەمدەگى ۇزدىك ءبىلىم بەرۋدى دامەلى ەتكەن جاعداي ەستە. وكىنىشكە قاراي، ازىرگە ول بايلىق بولا قويعان جوق. بيۋدجەت ءالى دە بولسا ەڭ الدىمەن پايدالى قازبالار ەكسپورتىمەن تولىعۋدا. ارمانشىلداردىڭ ءوپتيميزمى مەن سىنشىلاردىڭ سكەپسيسىنە قاراماستان، بانكتىڭ دە دورەكىلەۋ دامۋ نۇسقاسى بار: قويما رەتىندە باستايدى، قويما بولىپ قالادى. وتە قىمبات قويما.

باستىسى قازىر بۇل – قوعامعا قاجەت اقپارات. شقو-دا يادرولىق وتىن بانكىنىڭ ورنالاسۋى قازاقستانعا تاپ قانداي كوزجەتەرلىك، ولشەنەرلىك، ايتارلىقتاي ارتىقشىلىقتار بەرەدى؟ جۇرتشىلىقتا اقپارات تىم از. مەملەكەتتىك بلوگەرلەردىڭ (ونداي دا بار) ءوز جەكە ويلارىن جازىپ، عالامتور قوعامداستىعىن حاباردار ەتىپ وتىراتىندىعى وتە قىزىقتى جانە پايدالى. الايدا كوپشىلىككە ەڭ جوعارى دەگەن مىنبەلەردەن ناقتى دەرەكتەر قاجەت، احۋالدىڭ كەرى دامىعان جاعدايىندا كىمدى ايىپتاۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن، دۇرىسى – جاۋاپتىلاردىڭ ءتىزىمى بولۋى كەرەك. ەڭ جاقسىسى مىناۋ بولادى: ەگەر ءبىز قاۋىپتى ماتەريالداردىڭ قويماسىن ءوز ەسەبىمىزدەن حالىقارالىق ۇيىمنىڭ تۋى استىندا ورنالاستىرىپ وتىرساق، وندا وڭىردەگى، ودان قازاقستانداعى ەكولوگيالىق جاعدايدى دا تانىمال حالىقارالىق ۇيىم ولشەسىن.

تاعى ءبىر جاعداي: ءبىزدىڭ ءوزىمىز ۇكىمەت باستامالارىنىڭ كەپىلگەرى اتاندىق. ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى اتوم جانە ەنەرگەتيكالىق قاداعالاۋ مەن باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعا ورىنباسارى تيمۋر جانتىقيننىڭ ايتىپ وتىرعانى مىناۋ: ء«بىز جوباعا ودان ءارى قاتىسۋدان بىرجاقتى تارتىپتە باس تارتۋعا قۇقىلىمىز. البەتتە، بۇل بانكتىڭ ورىن اۋىستىرۋى بويىنشا، جويىلۋى بويىنشا شىعىنداردى قازاقستان ءوز موينىنا الادى. كىم باس تارتسا، سول تولەيدى. ەگەر ماگاتە باس تارتسا، ماگاتە تولەيدى، ال قازاقستان باس تارتسا، قازاقستان تولەيدى».

كەلىسىمگە قول قويۋدىڭ جوسپارلى داتاسى قىزىق – 29 تامىز – سەمەي يادرولىق پوليگونى اقىرى جابىلىپ تىنعان كۇن. بىزدەگى الىپ ايماقتى ءومىر سۇرۋگە جارامسىز ەتكەن پوليگون – ەۋروپالىق ەلمەن بىردەي كولەمدى الىپ جاتىر. ونداعان مىڭ ءومىردى جالماپ، مايىپ قىلعان پوليگون. بۇل داتانىڭ بىردەڭەنى بىلدىرەتىنىنە ۇمىتتەنەمىز، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ۇكى­مەتتەگى باستاماشىل ادامدار ءۇشىن.

راسۋل رىسمامبەتوۆ

قازتاگ

«D»