اسحات ءالىموۆ. اكەمنىڭ عانا ەمەس، اركىمنىڭ تاعدىرى
مەنىڭ اكەم - قامزا ءالىمۇلى، 1923 جىلى قازىرگى قاراساي اۋدانى ەڭبەكشى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. «ءبىز ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن 13 بالا تۋعان ەدىك، سولاردان ۇلكەن اپكەم ەكەۋمىز عانا ءتىرى قالدىق» دەپ كۇڭىرەنە اڭگىمەسىن شەرتۋشى ەدى قايران اكەم. - 1932 جىلدىڭ سۋىق كۇزىندە باس ساۋعالاپ، جاياۋلاتىپ شامالعان ستانساسىنا جەتتىك. ءبىر ورىس ماشينيستكە التىن-كۇمىس بەرىپ، جۇك پويىزىنا وتىردىق. باعىتىمىز - قىرعىزستان، ول جەردى اشارشىلىق جايلاماپتى دەگەندى ەستىگەنبىز، ماقساتىمىز سوندا جەتۋ. قانشا جۇرگەنىمىز ەسىمدە جوق، پويىز ءبىزدى توقماق قالاسىنا اكەلىپ تاستادى. ستانساعا تۇسسەك، انا جەر، مىنا جەردە سىرەسىپ ءولىپ جاتقان قازاقتار. قالا حالقىنىڭ دەنى وزبەكتەر ەكەن، ولار اشارشىلىققا ۇشىراماعان ءتارىزدى: ءار جەردە شايحانادا سوراپتاپ شاي ءىشىپ وتىرعانىن كوردىك. ال شايحانا تابالدىرىعىندا قاتىپ قالعان قازاقتاردىڭ ءولى دەنەلەرىن كيگەن كيىمدەرىنەن تانيسىڭ. بۇل جەردە دە قازاق ءۇشىن جان ساقتاۋدىڭ وڭاي ەمەستىگىنە كوزىمىز جەتكەندەي بولدىق. ءارى وڭتۇستىككە قاراي قاشۋعا قاۋقارىمىز قالماعان. نە دە بولسا وسىندا تۇراقتاۋدى ءجون كوردىك. قالانىڭ شەتىندەگى ءبىر سايدا اۋزى-مۇرنى جوق بىرەۋلەر تاستاپ كەتكەن تام بار ەكەن، ەسىك-تەرەزەسىنىڭ ورنىنا تەكەمەت پەن الاشا جاۋىپ، سونى پانالادىق. ەكى ۇلكەن اعالارىم 17 جاستاعى مۇعالي مەن 15-تەگى ابباس (ۇيدە قاباس دەيتىنبىز) سايدان قامىس ورىپ، بازارعا وتىن قىلىپ ساتادى. سودان تاپقان ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەنگە نان الىپ جەيمىز. شەشەم ەلدەن الىپ شىققان التىن مەن كۇمىستى نانعا ايىرباستايدى.
مەنىڭ اكەم - قامزا ءالىمۇلى، 1923 جىلى قازىرگى قاراساي اۋدانى ەڭبەكشى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. «ءبىز ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن 13 بالا تۋعان ەدىك، سولاردان ۇلكەن اپكەم ەكەۋمىز عانا ءتىرى قالدىق» دەپ كۇڭىرەنە اڭگىمەسىن شەرتۋشى ەدى قايران اكەم. - 1932 جىلدىڭ سۋىق كۇزىندە باس ساۋعالاپ، جاياۋلاتىپ شامالعان ستانساسىنا جەتتىك. ءبىر ورىس ماشينيستكە التىن-كۇمىس بەرىپ، جۇك پويىزىنا وتىردىق. باعىتىمىز - قىرعىزستان، ول جەردى اشارشىلىق جايلاماپتى دەگەندى ەستىگەنبىز، ماقساتىمىز سوندا جەتۋ. قانشا جۇرگەنىمىز ەسىمدە جوق، پويىز ءبىزدى توقماق قالاسىنا اكەلىپ تاستادى. ستانساعا تۇسسەك، انا جەر، مىنا جەردە سىرەسىپ ءولىپ جاتقان قازاقتار. قالا حالقىنىڭ دەنى وزبەكتەر ەكەن، ولار اشارشىلىققا ۇشىراماعان ءتارىزدى: ءار جەردە شايحانادا سوراپتاپ شاي ءىشىپ وتىرعانىن كوردىك. ال شايحانا تابالدىرىعىندا قاتىپ قالعان قازاقتاردىڭ ءولى دەنەلەرىن كيگەن كيىمدەرىنەن تانيسىڭ. بۇل جەردە دە قازاق ءۇشىن جان ساقتاۋدىڭ وڭاي ەمەستىگىنە كوزىمىز جەتكەندەي بولدىق. ءارى وڭتۇستىككە قاراي قاشۋعا قاۋقارىمىز قالماعان. نە دە بولسا وسىندا تۇراقتاۋدى ءجون كوردىك. قالانىڭ شەتىندەگى ءبىر سايدا اۋزى-مۇرنى جوق بىرەۋلەر تاستاپ كەتكەن تام بار ەكەن، ەسىك-تەرەزەسىنىڭ ورنىنا تەكەمەت پەن الاشا جاۋىپ، سونى پانالادىق. ەكى ۇلكەن اعالارىم 17 جاستاعى مۇعالي مەن 15-تەگى ابباس (ۇيدە قاباس دەيتىنبىز) سايدان قامىس ورىپ، بازارعا وتىن قىلىپ ساتادى. سودان تاپقان ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەنگە نان الىپ جەيمىز. شەشەم ەلدەن الىپ شىققان التىن مەن كۇمىستى نانعا ايىرباستايدى. كەيىن ول دا تاۋسىلدى. ءبارىمىز دە اشپىز. اكەمنىڭ ءىنىسى كارتەڭباي كەزىندە قايتىس بولىپ، ونىڭ ءتورت ايەلى دە بىزبەن بىرگە بولاتىن (كىشى اكەمنىڭ بالاسى جوق-تۇعىن، سوندىقتان دا ايەلدى الا بەرگەن ەكەن), الدىمەن سول ءتورت جەڭگەم قايتىس بولدى.
اكەم كەزىندە بۇقارا مەن سامارقانت جاقتا مەدرەسە ءبىتىرىپ، اۋىلدا مولدا بولىپ، بالالاردىڭ ساۋاتىن اشىپ، وقىتقان كىسى ەدى. اۋىلداعى ەلدى وتىرىقشىلدىققا ۇيرەتەتىن: ءۇي سالىپ، تاۋىق-قاز ۇستاتاتىن، باق سالدىراتىن. ەڭبەكشىنىڭ كۇنباتىس جاعىندا «ءالىمنىڭ باعى» دەگەن جەر ءالى كۇنگە شەيىن بار. اكەم سول كەزدە 58 جاستا ەدى. ابدەن قاجىعان، السىرەگەن، قوزعالۋعا دا قاۋقارى جوق، كۇنى بويى ەسىكتە وتىراتىن، اۋىل جاققا كوز تىگىپ. مەنىڭ جاسىم توعىزدا، كۇن ۇزاق جەتى جاسار كۇلسىم قارىنداسىممەن وينايمىن، ويناعاندا دا كوبىنەسە وتىرىپ نەمەسە كورپە استىنان باسىمىزدى قىلتيتىپ قانا، اسىر سالىپ، جۇگىرىپ ويناۋ دەگەن جوق. كوكتەم شىعا بىزگە دە حابار كەلدى «قازاقستانعا جاڭا باستىق جىبەرىلىپتى، اتى مىرزاجان دەيدى، قازاق وڭالا باستاپتى» دەپ. وسىدان كەيىن ەكى اعام دا قوزعالىڭقىراي باستادى «ەلگە قايتايىق» دەپ. اكەمنىڭ «مەن ەلگە جەتە المايمىن، وسىندا ءال شاقىرىپ الايىق» دەگەنىنە قاراماي، اقپان ايىنىڭ ورتا شەنىندە «قايداسىڭ قازاقستان، قايداسىڭ تۋعان جەر!» دەپ جاياۋلاتىپ جولعا شىقتىق.
شۋ وزەنىنىڭ بويىندا اكەم قايتىس بولدى. ونى وزەننىڭ بويىنا كومدىك. كەيىنىرەك ابباس اعام دا كوز جۇمدى. ونى كومۋگە مۇرشا جوق، دەنەسىن ەسكى ءبىر دۋالدىڭ ىرگەسىنە قويىپ، دۋالدى شايقاپ-شايقاپ مايىتىنە قۇلاتتىق - يت-قۇسقا جەم بولماسىن دەگەنىمىز عوي. ارىپ-اشىپ قىرعىزدىڭ قارابۇلاعى دەگەن جەرگە دە كەلدىك-اۋ! الاتاۋدىڭ ار جاعى قاستەك - قازاق جەرى، ودان اۋىل دا الىس ەمەس. تەك بيىك اسۋدان ءوتۋ كەرەك. اناداي جەردە قىرعىزدىڭ كيىز ءۇيى تىگىلىپتى، الدىندا ون شاقتى قوي جايىلىپ ءجۇر. شەشەم مۇعالي اعاما «مەنىڭ ءارى قاراي جۇرە المايتىن ءتۇرىم بار. كۇلسىم ەكەۋمىز وسىندا قالايىق، سەن قامزا ەكەۋىڭ اسۋدان ءوتىپ، ەلگە جەتىڭدەر. سودان سوڭ تۋعان-تۋىستى جيىپ، كولىك الىپ، مەنى الىپ كەتەرسىڭدەر. مەن ءبىر-ەكى كۇن مىنا قىرعىزدارعا بارىپ پانالايىن، مۇسىلمان بولسا، قۋىپ جىبەرمەيتىن شىعار» دەدى. شەشەمنىڭ ءسوزىن ءجون كوردىك تە اعام ەكەۋمىز ءجۇرىپ كەتتىك.
قارلاتىپ، بورانداتىپ اسۋدان دا وتتىك ەكى يىنىمىزدەن ارەڭ دەم الىپ. تومەن تۇسسەك، ەلدىڭ ءبارى دە قولدارىنا شەلەك ۇستاپ، جوتادا ءجۇر. كۇنى بويعى كاسىپتەرى - سارىشۇناقتىڭ ىنىنە سۋ قۇيىپ، تىشقان اۋلاۋ. «قازاق وڭالا باستاپتى» دەگەن اڭگىمە بەكەر بولىپ شىقتى. سودان جاياۋلاتىپ، اۋىلعا كەلدىك. اۋىلدىڭ جارتىسى قىرىلىپ قالىپتى، اشتىقتان ەستەرى كەتكەن ەل ءبىزدى ەلەپ-ەسكەرمەدى، ءتىپتى جاقتىرمادى دا. قىسقاسى نە كەرەك، ارى ۇمتىلىپ، بەرى قارمانىپ، الماتى جاققا تارتتىق تا، اعام مۇعالي ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ بورالدايدا سالىنىپ جاتقان راديوستانسا قۇرىلىسىنا جۇمىسقا جالداندى. الايدا بىرەر كۇننەن سوڭ اعاما سۇزەك جابىسىپ، ول دا قايتىس بولدى. جالعىز قالدىم. قارعالىداعى اپكەمە تارتتىم. جاياۋلاتىپ، ەكى كۇن دەگەندە اپكەمە دە جەتتىم. بىراق اش وزەگىنە ءتۇسىپ كەتكەن جەزدەمنىڭ ءۇي-ءىشى مەنى قۇشاق جايا قارسى العان جوق.
بۇل جەردەگى دە كۇيىم ءماز بولماعان سوڭ، ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن قايتادان الماتىعا جول تۇزەدىم. تۇندە ءبىر ءتۇپ بۇتانىڭ اراسىنا بارىپ قوندىم. تۇسىمە اكەم مەن اعالارىم كىردى: ءبىر وردىڭ ار جاعىندا تۇر، وردىڭ بەر جاعى سىم تەمىرمەن قورشالعان ەكەن، ماعان كۇلە سويلەپ: «كەل، كەلە عوي!» دەپ قولدارىن بۇلعاپ شاقىرادى. ۇلدىڭ ەڭ كىشىسى بولعاندىقتان با، اكەم مارقۇم مەنى قاتتى ەركەلەتەتىن، قاسىنان تاستامايتىن، سوعان وراي ءوزىم دە شولجاڭ بولىپ ءوستىم: اكەم مەنى ءبىر جەرگە الماي كەتسە، ىزالانىپ، دولداناتىنمىن، ءتىپتى ءپىسىپ تۇرعان قازاننىڭ ىشىنە ءسيىپ تە جىبەرەتىنمىن. بىلەمىن، اكەم ءبارىبىر مەنىڭ بار قىلىعىمدى كەشىرەتىنىن...
سول ەركەلىگىمە سالدىم دا، اكەمنىڭ شاقىرۋىنا بارماي، جالت بۇرىلىپ، قاشا جونەلدىم. ويانىپ كەتسەم، ءتۇسىم ەكەن. قايتادان جولعا شىقتىم. اقسايعا جەتە بەرە جولدىڭ جيەگىندە اسىلىپ تۇرعان، استىنا وت جاعىلعان قازاننىڭ قاسىندا بۇكشەڭدەپ جۇرگەن ەركەك پەن ايەلدى كورىپ، «بۇلار ماعان تاماق بەرەر مە ەكەن» دەپ دامەتىپ، سولارعا قاراي ءجۇردىم. ايەل مەنى كورىپ، ساسىپ قالدى دا، سونان سوڭ «كەلە عوي بەرمەن، كەلە عوي، بالام!» دەپ ماعان قارسى ءجۇردى. ەر كىسى دە باسىن كوتەردى، بەت-الپەتى قاپ-قارا ەكەن، كوزدەرى دە جىندانعان ادامنىڭ جانارىنداي قورقىنىشتى. ءىشىم ءبىر نارسەنى سەزگەندەي، زۋ ەتتى. قاشا جونەلدىم. جاڭا عانا جىلى شىرايمەن جۇمساق سويلەپ تۇرعان ايەل ەركەگىنە وكتەم داۋىسپەن «ۇستا انانى!» دەپ بۇيىردى. ەكۋى دە ارتىمنان تۇرا جۇگىردى.
قاشىپ كەلەمىن، ولار ەنتەلەپ كەلەدى. ەكى وكپەم ءوشىپ، «ەندى ۇستالدىم-اۋ!» دەگەندە ءبىر ءدوڭنىڭ باسىنا شىعىپ ۇلگەردىم. قاراسام، ءدوڭنىڭ استى جول ەكەن، سول جولدا قاسىندا كەمپىرى مەن بالا-شاعاسى بار، ساقالى بەلۋارىنا جەتكەن ءبىر ورىستىڭ شالى ات جەككەن اربامەن شوقاڭداتىپ كەلە جاتىر ەكەن. سولارعا قاراي جۇگىردىم. الگى ەكەۋى ورىستاردى كورە سالا، جەرگە وتىرا قالىپ، شوپشەك تەرىپ جۇرگەندەي كەيىپ كورسەتتى. مەن توقتاماي، سايدان بىراق جۇگىرىپ ءوتتىم. ورىستار دا مۇدىرمەستەن ءوز جولىمەن كەتتى، جاڭاعى ەكى ادامجەگىش تە كورىنبەي كەتتى... ءبىر اجالدان قۇتىلدىم، بىلەم، سول جولى... ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، الماتىدا قايىر سۇراپ، بىرنەشە تاۋلىك كۇنەلتكەن سوڭ، مەنى ميليتسيا ۇستاپ الىپ، سەرگيوپولدەگى (قازىرگى اياگوز) بالالار ۇيىنە وتكىزىپ جىبەردى. ەكى جىلدان كەيىن عانا بارلىق بالالارى اشتان ءولىپ، ءوزى عانا ءتىرى قالعان قارعالىداعى سەكەر اپكەم ءار جەرگە حات جازىپ ءجۇرىپ، مەنى تاۋىپ الىپ، قولىنا الدى.
ءسويتىپ، اشارشىلىقتا اكەمنەن، ەكىنشى اپكەم ىنتىق پەن ونىڭ بارلىق بالالارىنان، ۇلكەن اعالارىم مۇعالي مەن ابباستان (ەڭ ۇلكەم اعام ءمادي اۋىل كەڭەسىنىڭ توراعاسى ەدى، 1931 جىلى اشارشىلىق ءا دەپ باستالعاندا، ونى «بيداي ۇرلادى» دەپ ايىپتاپ، اتۋ جازاسىنا كەسكەن بولاتىن) ايرىلدىم. شەشەم مەن قارىنداسىم كۇلسىمنىڭ نە ءولى، نە ءتىرى ەكەنىن دە بىلمەدىم...
وسىدان باستاپ سەكەر اپكەمنىڭ قولىندا بولدىم، ورتا مەكتەپتىڭ جەتى سىنىبىن ءبىتىردىم. 1942 جىلدىڭ كۇزىندە سوعىسقا شاقىرىلىپ، كەڭەس-تۇرىك شەكاراسىندا ءبىر جىل قىزمەت جاساعان سوڭ، 1943 جىلدىڭ قاراشاسىندا قىلمىس كودەكسىنىڭ 58 بابىنىڭ 12 تارماعىنا سايكەس «انتيسوۆەتتىك ۇگىت-ناسيحات جاسادى» دەگەن جالعان ايىپپەن 10 جىل باس بوستاندىعىنان ايرىلۋعا كەسىلدىم. سول كەزدە تارالعان انەكدوت بار ەمەس پە ەدى:
- نە ءۇشىن وتىرسىڭ تۇرمەدە؟
- ەش جازىعىم جوق، كىناسىزبىن!
- وتىرىك! كىناسىز بولساڭ، ساعان ون جىل بەرەر ەدى! ال سەندە ون بەس جىل!
ۆوركۋتا مەن حالمەر-يۋ قالالارىنىڭ ماڭىنداعى لاگەرلەردە شاحتىدا بەلشەمنەن سۋىق سۋعا باتىپ كومىر قازدىم، قاراعاي قۇلاتتىم. ەلگە 1951 جىلدىڭ قىسىندا عانا قايتىپ كەلدىم».
مارقۇم اكەمنىڭ حيكاياسى وسىنداي. كەيىنىرەك، ەس جيناپ، ءۇيلى-باراندى بولىپ، التى بالا سۇيگەننەن كەيىن، 1968 جىلى اكەم قىرعىزستانعا بارىپ قايتقان ەدى: «شەشەم باياعىدا قايتىس بولىپ كەتتى عوي، الايدا كۇلسىم قارىنداسىم ءتىرى شىعار، سونى تاۋىپ الايىن» دەپ. قاسىنا ءبىر جەڭگەسىن ەرتىپ الدى، «قارىنداسىم اكەمە ۇقساعان اققۇبا ەدى، مەنىڭ جادىمدا اكەمنىڭ بەينەسى كومەسكىلەنىپ قالدى عوي، قارىنداسىمدى تانىسا، اكەمدى كەلىن بولىپ تۇسكەننەن كورگەن وسى جەڭگەم تانيتىن شىعار» دەپ. قىرعىزستاندا اكەم ءبىر ايداي ءجۇردى، بىراق قارىنداسىن تابا المادى: ەشكىم دە ەستىمەگەن، بىلمەگەن بولىپ شىقتى. بىراق اكەم ىزدەۋىن توقتاتپادى: حاتتار دا جازدى، ىلعي دا بىرەۋلەر ارقىلى سۇراستىرىپ تا ءجۇردى. ءتىپتى «ءۇمىتسىز - شايتان» دەدى مە، قايدام، دىنگە بەرىك اكەم، بال اشۋدىڭ كۇنا ەكەندىگىن بىلە تۇرا، اۋىلداعى تانىس بالگەرگە قارىنداسى تۇرعىسىندا بال اشتىرىپ تا ەدى. بالگەر: «قارىنداسىڭ ءتىرى: تۇرمىس قۇرعان، التى بالاسى بار ەكەن» دەپ اكەمدى ۇمىتتەندىرىپ قويعان دا.
اكەم بىرەۋلەردىڭ «قىرعىز دەگەن قازاق سياقتى اڭعال ەمەس، ولار ارالارىندا بولعاندى ەشكىمگە دە ءتىس جارىپ ايتپايدى. ال بالا اسىراپ العاندا، قارا قويدى سويىپ، بارلىق تۋعان-تۋىس جيىلىپ، قويدىڭ ىشەك-قارنىنا قولدارىن سالىپ، «بۇل ءجايتتى ەندى ءبىر ادامعا دا ايتپايمىز!» دەپ سەرتتەسەدى ەكەن. سوندىقتان دا قارىنداسىڭىزدى بەكەر ىزدەيسىز: ءبارىبىر تاپپايسىز!» دەگەن سوزدەرىن دە ەلەمەدى. ىزدەۋ سالا بەردى... تەك ءوزىنىڭ قايتىس بولارىنان ءبىر جىل بۇرىن (اكەم 1995 جىلى اقپان ايىندا قايتىس بولىپ ەدى) باسقا ءبىر بالگەر «قارىنداسىڭ دۇنيەدەن قايتقان ەكەن» دەپ بىلدىرگەن ساۋەگەيلەنگەننەن كەيىن عانا، بەيسەنبى-جۇما كۇندەرى ارۋاقتارعا باعىشتاپ قۇران وقىعاندا، اكەم كۇلسىم قارىنداسىن دۇعالارىنا قوسا باستادى...
تاپ وسىنداي بولماسا دا، وسى سىندى تاعدىرلار مەن وقيعالار ءار قازاق وتباسىندا بولىپ، سول كەزدەگى ءار قازاقتىڭ باسىنان ءوتتى دەپ ايتۋعا تۇرارلىق ەمەس پە؟! بۇل مەنىڭ اكەمنىڭ تاعدىرى عانا ەمەس - بۇكىل حالىقتىڭ تاعدىرى...
مەنىڭ جۇرەگىمدە اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ جازىقسىز تاعدىرى، قانى، كوز جاسى، قاسىرەتى ءدۇرس-ءدۇرس سوعىپ تۇر... مازالاي بەرەدى... تىنشىتپايدى.
مارتيرولوگ
اشارشىلىق قاسىرەتىندە جازىقسىز جاپا شەگىپ، كەلمەسكە كەتكەندەردىڭ ارتىنان شاشىن جايىپ، جوقتاۋ ايتىپ اڭىراعان قارىنداس پەن اق تاياققا سۇيەنە، «وي، باۋىرىمداپ!» جەرگە شوككەن اعايىن بولماعان دا شىعار سول سۇراپىل زاماندا...
ومىرلەرى ءۇزىلىپ، قىرشىن كەتكەن 4 ميلليون قازاق جادىمىزدا قالدى ما؟.. ەندى ءتىپتى بولماسا سولاردىڭ اتى-ءجونى جادىمىزدا قالسا...
مارتيرولوگ دەگەنىمىز قازا بولعانداردىڭ ءتىزىمى. اشارشىلىقتا ءومىرى قيىلعانداردىڭ ەسىمدەرىن ءتىزىپ سول ارقىلى ولاردى ۇمىت قالۋدىڭ شىڭىراۋىنان الىپ تا شىعارمىز، جادىمىزعا ويىپ جازعانداي بولارمىز...
بۇل تىزىمگە اشارشىلىقتا شىبىن جانى ۇزىلگەندەردىڭ ەسىمىن، تۋعان جىلى مەن مەكەن-جايىن، قازا تاپقان كۇنى مەن جەرىن كەلتىرسەك...
قۇرمەتتى وقىرمان! مارتيرولوگتىڭ قارالى ءتىزىمىن ءوز اتا-بابالارىڭىز بەن تۋعان-تۋىستارىڭىزدىڭ ەسىمدەرىمەن جالعاستىرۋدى سۇرايمىز...
مارتيرولوگتى مەن ءوزىمنىڭ اتا-بابامنان باستايىن، ءسىز ءوزىڭىز بىلەتىن ادام ەسىمدەرى مەن دەرەكتەرمەن تولىقتىرا بەرىڭىز...
تەمىرۇلى ءالىم 1874 جىلى تۋعان، قازىرگى الماتى وبلىسى، قاراساي اۋدانى، ەڭبەكشى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، اۋىل مولداسى - 1933 جىلدىڭ اقپان ايىندا قىرعىزستاندا شۋ وزەنىنىڭ بويىندا كوز جۇمعان.
الىمكەلىنى سەيسەپ 1884 (؟) جىلى تۋعان، قازىرگى الماتى وبلىسى، قاراساي اۋدانى، ەڭبەكشى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى - 1933 جىلدىڭ اقپان ايىندا قىرعىزستاندا جوعالىپ، حابار-وشارسىز كەتكەن;
ءالىمۇلى ءمادي 1904 (؟) جىلى تۋعان، قازىرگى الماتى وبلىسى، قاراساي اۋدانى، ەڭبەكشى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، اۋىلدىق كەڭەس حاتشىسى - 1931 جىلدىڭ جازىندا «سوتسياليستىك مۇلىكتى شىعىنداۋ ءۇشىن» («ءبىر قاپ بيداي ۇرلاعان» دەگەن ايىپ تاعىلعان) سوتقا تارتىلىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن;
ءالىمۇلى مۇعالي 1916 جىلى تۋعان، قازىرگى الماتى وبلىسى، قاراساي اۋدانى، ەڭبەكشى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى - 1933 جىلدىڭ جازىندا بورالداي تۇبىندە قايتىس بولعان;
الىمقىزى ىنتىق 1909 (؟) جىلى تۋعان، قازىرگى الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى، قارعالى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى - 1932 جىلى قايتىس بولعان، قايتىس بولعان جەرى بەلگىسىز;
ءالىمۇلى ابباس 1918 جىلى تۋعان، قازىرگى الماتى وبلىسى، قاراساي اۋدانى، ەڭبەكشى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى - 1933 جىلدىڭ اقپان ايىندا قىرعىزستاندا كوز جۇمعان;
الىمقىزى كۇلسىم 1925 جىلى تۋعان، قازىرگى الماتى وبلىسى، قاراساي اۋدانى، ەڭبەكشى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى - 1933 جىلدىڭ اقپان ايىندا قىرعىزستاندا جوعالىپ، حابار-وشارسىز كەتكەن;
بۇل ءتىزىم ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان جالعاستىرۋدى قاجەت ەتەدى...
اسحات ءالىموۆ,
اكادەميك جولداسبەكوۆ اتىنداعى ينستيتۋتتىڭ رەكتورى
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت
