قۇراندا، ەجەلگى تاۋراتتا بايان ەتىلگەن پايعامبارلار ىبرايىم، سماعۇل، ىسقاق، جاقىپ، ءجۇسىپ، ءداۋىت، سۇلەيمەن، نۋح، لۋت، مۇسا، يسا تۋرالى اڭگىمەلەر قايتالانىپ، ەجەلگى عۇلامالاردىڭ بارلىعى وسى پايعامبارلار ەسىمدەرىنە قازىرەتى ء(سوز ءتۇبىرى، ءوز ءتۇبى، اتاسى از (ازيا), قاز (قازاق)) دەگەن اتا-تەگىن قوسىپ وتىرادى. دەمەك، قۇران ءماتىنى تۇنىپ تۇرعان تاريح. شاريعات، تاريحات، اقيقات ساتىلارىنان وتپەگەن جاندارعا قۇران سىرلارىنىڭ ەسىگى ماڭگى جابىق بولماق. جاراتۋشى جالعىز اللانى مويىنداماي، ۇلى اتالارىمىزدىڭ تاريحىن (جاقسىسىن دا، جاعىمسىزىن دا) بىلمەي، اقيقات دەلىنەتىن ءۇشىنشى ساتىدان ءوتىپ ماعريپاتقا (عىلىم مەن بىلىمگە) جەتە المايسىڭ.

قۇران – ءبىلىمنىڭ قاينار بۇلاعى. عالىمداردىڭ شامالاۋىنشا، قازىرگە دەيىن قۇران ءماتىنىنىڭ نەبارى 10 پايىزدايىنىڭ عانا ءمانى اشىلعان، قالعان 90 پايىزدايى ءوز ۋاقىتىن كۇتىپ جاتىر.

نەگە بۇلاي؟ بار ماسەلە اللانىڭ حاقتىعىندا جانە ونىڭ ەلشىسى مۇحاممەد پايعامبار  ارقىلى قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ بىزگە جەتۋىندە.

«قۇران» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى دە «وقۋ» دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى. اللا تاعالادان مۇحاممەد (ع.ا.س.) ارقىلى ءبىرىنشى تۇسكەن الاق سۇرەسىنىڭ ءوزى «وقى» دەگەن سوزدەن باستالادى:

«جاراتقان يەنىڭ اتىمەن وقى! ادامدى ول ۇيىعان قاننان جاراتتى. وقى! سەنىڭ ءتاڭىرىڭ – ەڭ جومارت! ول قالاممەن جازۋ ۇيرەتتى. ادامدارعا بىلمەگەنىن ءبىلدىردى» (قۇران كارىم، الاق سۇرەسى. 1-5 اياتتار).

اللا تاعالا ادامزاتتى ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ قوجاسى، يەسى ەتىپ جاراتا وتىرىپ، بۇلاردى يگەرۋگە شاقىرادى. قۇران كارىمدە كورسەتىلگەن تابيعي قۇبىلىستار، ءارتۇرلى اعىمداعى ىلىمدەر، كوزقاراستار، ويلار ادامداردىڭ عىلىمدى يگەرۋىنىڭ ناتيجەسىندە حيميا، فيزيكا، ماتەماتيكا، استرونوميا، بيولوگيا، تاعى سول سياقتى عىلىم سالالارى بولىپ بولىنگەن. يسلام ءدىنىنىڭ ءبىر عانا ورتا ازيا مەن قازاقستاندا ورنىعۋى وسى ولكەلەردەن دۇنيەجۇزىنە تانىمال قورقىت اتا، ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، قوجا احمەت ياسساۋي، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، ماحمۇت قاشقاري،  ابۋعالي يبن سينا (اۆيتسەننا), ءال-بيرۋني، نوۆاي، نيزامي، جۇگىنەكي، ءال-حورەزمي، ءجۇسىپ بالاساعۇني، بەكەت اتا  ت.ب. كوپتەگەن عۇلاما-عالىمداردىڭ شىعۋىنا جول اشتى.

بۇكىل الەمدە وزگە دىندەگى سان مىڭداعان عۇلاما-عالىمدار مەن وقىمىستىلار، ادەبيەت پەن ونەر قايراتكەرلەرى يسلام دىنىنە بەرىلىپ، قۇران-كارىمدى وقىپ، ونىڭ تاڭعاجايىپ عيبراتىنا تاڭ قالىپ، سونىڭ نەگىزىندە شىعارمالار جازدى. قۇران كارىمنىڭ ءبىر اياتىندا بىلاي دەلىنگەن: «ادامدارعا بايان ەتكەن بۇل مىسالداردى عالىمدار عانا تۇسىنە الادى». (ق.ك.ءال-انكابۋت سۇرەسى، 43 ايات). حاديستەردە: «پەندەلەردىڭ ىشىندە اللادان شىن مانىندە عالىمدار عانا قورقادى» دەلىنگەن.

بۇل جاعدايلاردى قازاقتىڭ ۇلى عۇلاماسى قوجا احمەت ياساۋي اتامىز بىلايشا تولعاعان:

«...ءوتتى عۇمىرىم شاريعاتقا جەتە المادىم،

شاريعاتسىز تاريحاتقا وتە المادىم.

حاقيقاتسىز ماعريپاتقا باتا المادىم،

جولى قاتتى ءپىرسىز قالاي وتەر، دوستار» (ديۋاني حيكمەت). وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، اللانىڭ حاق جولىنداعى جانداردىڭ وتۋىنە ۇلى جاراتۋشىمەن  مۇمكىنشىلىك بەرىلگەن ادامي قاسيەتتىڭ ساتىلارى: شاريعات، تاريحات، اقيقات جانە ماعريپات دەپ، رەتتىك جۇيەمەن بەرىلىپ جانە ول ءپىر (ۇستاز)  ارقىلى ىسكە اسادى دەلىنىپ وتىر.  

 «...ءانبيالاردىڭ اقىرى

راسۋلى مۇحاممەد

ابزالى ارتىق نۇر وتكەن،

ارتىنان كەلىپ ءتورت يمام

شاريعات جولىن كۇزەتكەن،

ءپارۋار ءپىردىڭ باسشىسى

قوجا احمەت ياسساۋي (ياسساۋي اتامىزدى جاي عانا ءپىر ەمەس، سول پىرلەردىڭ دە ءپىرى (ۇستازى) دەپ وتىر.

تۇركىستاندا بۇ دا وتكەن

تۋىنا جۇرتتى تۇنەتكەن

...ايتقانى زىكىر-سالاۋات

قاشسىن دەپ شايتان ماڭىمنان. (زىكىر ايتىلعان جەرگە شايتان جولاي المايدى. قازىرگى كەيبىر زىكىردى جامانداعىش «بىلگىشتەردىڭ» ءبارى شايتاني جولدا جۇرگەن بولىپ تۇر).

...پىرلەردەن ىزگى دۇعا الىپ

جاماعاتتار، قۇرالىپ

ورازا، ناماز تۇتالىق

اقيقات حاقتان سۇرانىپ، (اقيقاتتى اللادان سۇراپ)

قۇداي جالعىز، قۇران شىن،

اقيقات راس ول انىق.

احيرەتتى ويلاماي،   (شاريعات، تاريحات، اقيقات جانە ماعريپاتتىڭ سوڭىنان احيرەت (انا دۇنيە) كەلەدى دەپ وتىر).

اقىلى قىسقا پەندەمىز

دۇنيەگە ءجۇرمىز جۇبانىپ.

...حازىرەتى يشاننان

شاريعاتتىڭ جولىندا

...شاريعات ايتقان تىڭداتىپ،

ازاننان تۇرعان ىڭلاتىپ،

تاعلىم، تاسپيح، سالاۋات،

زىكىر ايتقان ءتۇن قاتىپ. (اتالارىمىز ءتۇن قاتىپ زىكىر سالعان بولىپ وتىر).

...پايعامبار ايتقان حاديستە:

«قۇرمەتتەسەڭ عالىمدى

سۇيىكتى ماعان ۇمبەت» دەپ،

موينىمىزدا ءارتۇرلى

ويلاساق، بورىش مىندەت كوپ.

شارعىدا بايان ەتۋلى – (شاريعاتتى ايتىپ وتىر).

ەڭ اۋەلى پەندەگە

يماندى دۇرىس بىلمەك دەپ،

پارىز دەيدى عالىمعا

بۇقاراعا كورسەتىپ

شاريعات جولىن ۇيرەتپەك.

اللادان كەلگەن حابار بار:

ءامىرىمدى ىستەمەي

تارك ەتسەڭىز، ماحشاردا

تارتارسىڭ عازاپ-بەينەت» دەپ.

استانا حالىق ىشىندە

بىلىمگە تەرەڭ جۇيرىك كوپ،

شايتان دەگەن زور دۇشپان

اداستىرىپ بىزدەردى

باسقا جولعا سۇيرەتپەك.

...زىكىر ەتىپ اللاعا

تاۋەكەل ەتىپ تاڭىرگە

شاريعات جولدان تايمادى.

...تاۋەكەل ەتىپ تاڭىرگە

تاريحات جولدان تايمادى،

سەسكەنتكەندەي سەرپىلىپ

شايتانعا بولدى ايبارى. (تاريحات جولىنداعىلار ەشقاشان شايتانعا اربالماعان. جات جولعا ءتۇسىپ، جات اعىمعا ەرمەگەن. شايتاني جولداعىلاردىڭ تاريحاتتان زارەسى ۇشاتىندارىنىڭ سىرى وسى بولسا كەرەك).

...ىسرافيل سۇرگىن ۇرگەن كۇن

جان-ماقۇلىق قىرىلماق،

كۇناھارلار سول كۇندە

وتقا تۇسەر شىرىلداپ.

تامۇققا ءتۇسىپ قالعاندار،

شىرىلداپ وتقا جانعاندار-

بۇلاردى كىم دەپ سۇراساڭ،

ءامىرىن حاقتىڭ تارك ەتىپ

بىرەۋدىڭ حاقىن العاندار،

اۋزىنا حارام سالعاندار. (ۇرى-قارى، پاراقورلار، جەبىر-جەمقورلار، ياعني كىسى حاقىن جەگەندەردىڭ ءبارىنىڭ باراتىن جەرى توزاق دەپ وتىر).

ورىن الار ءجانناتتان

بىرلىگىنە اللانىڭ

اقيقات كامىل نانعاندار. (يمانى كامىل ادامداردىڭ ورنى ۇجماقتا).

ۇجماقتان ءۇمىت ەتسەڭىز

ىزگىلىكتەن تانباڭدار،

جاندارىڭدى شىبىنداي

ولمەي تۇرىپ قامداڭدار (يماندى ادام بالاسى تەك قانا جاقسىلىققا جارىسۋعا ءتيىس).

...بۇرىنعى شايحى، يمامدار

جۇرگىزگەن ەكەن جۇرتىنا

شاريعاتتىڭ حۇكىمىن،

ۇستاعان ءدىننىڭ ءبۇتىنىن.

تاريحاتتىڭ جولىنان

اۋدارماي كوڭىل پىكىرىن

قويماعان ءدايىم زىكىرىن» دەمەك، ۇلى اتالارىمىز «اللا ھاي» زىكىرىن ەشقاشان اۋىزدارىنان تاستاماعان. ال ونى ەستىگەن بالالار ءوز قۋانىشتارىن «الاقاي» دەپ بىلدىرەتىن بولعان. (ساتتىعۇل جانعابىلۇلى «امانات» الماتى -1996. 253-265 بەتتەر).

تۇسىنىكتەمە: ساتتىعۇل جانعابىلۇلى (1876-1966) – ماڭعىستاۋلىق اقىن، اتا-تەگى اداي – كەلىمبەردى – مۇڭال – جاۋلى – جارى بولىپ تاراتىلادى. بۇل رۋدان سوڭعى ەكى مىڭجىلدىقتىڭ ەڭ ۇلى تۇلعاسى دەپ بۇكىل الەم ەلدەرىمەن (يۋنەسكو) مويىندالعان شىڭعىس قاعان شىققان. 

«...وسىلاردى ۇلگى ەتكەن

كەرەمەتتى ءپىر دە وتكەن.

جەتى زىكىر ءتامامداپ،

تاريحات جولىن ۇلگەرتكەن،

شاريعات جولىن ۇيرەتكەن.

شاريعات پەن تاريحات،

اقيقاتتى بىرگە ەتكەن-

ماعريفاتقا قول جەتكەن» (ىبىرايىم احۋن قۇلىبايۇلى). تۇسىنىكتەمە: ماڭعىستاۋلىق ىبىرايىم احۋن قۇلىبايۇلى (1886-1982). يسلام ءدىنىنىڭ ۇلى عۇلاما، شەجىرەشىسى. اتا-تەگى:  اداي – كەلىمبەردى – توبىش – كوپەس - ەدىل – قاراش بولىپ تاراتىلادى. بۇل باياعى ءۇ عاسىرداعى بۇكىل الەمدى بيلەگەن ايگىلى ەدىل (اتتيلا) پاتشانىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. بۇل اۋلەتتەن (توبىشتاردان) ەدىل پاتشادان دا باسقا بۇكىل الەمدى بيلەگەن الىپ ەر توبىش (لاقاپ اتى افراسياب، بۇدان 2700 جىلدار بۇرىن بالاساعۇن قالاسىن سالدىرعان، بۇگىنگى ەۆروپاداعى الىپ ء(الپى) تاۋى سول اتالارىمىزدىڭ اتىنان قالعان), ايگىلى وعىز (وگىز) قاعان، ايگىلى وراق باتىر، ەر ماماي (بۇگىنگى رەسەي جەرىندەگى ماماي قورعانى سول اتامىزدىڭ اتىندا), قاراساي، قازي اتتى قوس باتىرلار (بۇلاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ «باتىرلار جىرىنىڭ» باستى كەيىپكەرلەرى), پارسىنىڭ كير پاتشاسىن تالقانداعان تۇمار حانىم (توميريس), ۇلى ءدىن عۇلاماسى قوجا احمەت ياسساۋي، قوي مەن قويشىنىڭ ءپىرى شوپان اتا ت.ب. شىققان.

بۇل جايلى ادايدىڭ «بەس جۇيرىگى» اتانعان جىر دۇلدىلدەرىنىڭ ءبىرى اقتان كەرەيۇلى (1850-1912) بىلايشا جىرلاعان:

«اۋليە بەكەت ءپىرىمنىڭ

وعىلاندىدا وشاعى –

جالىنى شالقىپ شاقىرعان.

شاريعاتتىڭ جولىندا

باسپاعان قادام عاپىلدان.

تاريحاتتىڭ جولىندا           

ساھاردان سابا ساپىرعان.

ءمۇريتى قويداي ماڭىراپ،

سوڭىنان ەرىپ قاپىلعان.

ەرتەلى-كەش ەڭىرەپ،

زىكىر ايتىپ اھ ۇرعان.     

ءدارىس ايتقان ۇستازى –

حيۋادا باقىرجان.

ۇيرەنگەن ۇلگى جولى بار

قۇل قوجا احمەت تاقسىردان،

اللاسى قالاپ اۋەلدە،

ۋاليلەرگە باس قىلعان. (پىرلەردىڭ ءپىرى دەگەن ماعىنادا).

ميعراجدا نۇرىن كورگەن سوڭ،

حاق ءراسۋللى پاش قىلعان.

ارىستان باپتاي دوسىنا

امانات-قۇرما تاپسىرعان...

سولاردىڭ ۇلگى جولىمەن

بەكەتىم شىقتى ءدىن تۇزەپ،

كوكىرەك كوزىن اشتىرعان...»

دەمەك، تەك ء«تىرى جان» بولماي، ناعىز ادام، ياعني قازاق بولۋ ءۇشىن:

كاپىر ەمەس مۇسىلمان بولىپ، شاريعاتقا (يسلام) جۇگىنىپ، ونىڭ قاعيدالارىن تولىق ورىنداۋىمىز كەرەك ەكەن. اتا-بابالارىمىز ەڭ العاشقى الىنشا حاننان بەرى مۇسا پايعامباردىڭ جولى مۇسىلماندىقتى مويىنداعان. ەشبىر ءدىندى مويىندامايتىنداردى «كاپىر» دەپ اتاعان (بىراق بۇل ۇعىم كەيىننەن وزگەرىسكە ۇشىراعان، ياعني يسلام دىنىنە وتپەي قالعانداردى دا سولاي اتاعان).

اتا-بابالارىمىزدىڭ وتكەن تاريحى مەن شەجىرەسىن ءبىلۋىمىز قاجەت. قازاقتا بۇل جايلى «تەگىن بىلمەگەن تەكسىز»، «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز»، «جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل، جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر; جەتى اتاسىن بىلمەگەن، قۇلاعى مەن جاعىن جەر» دەلىنەدى. تاريح بولعاندا، قازىرگى تاريحشىلاردىڭ ايتىپ تا، جازىپ تا جانە ەڭ باستى ماقسات ەتىپ قويىپ جۇرگەندەرىندەي، تەك قانا سوعىستى ۋاعىزداۋ ەمەس (قازىرگى زامان تاريحى سوعىستان باسقا ەشتەڭە جازبايدى، بۇل تاريحتى وقىپ وتىرىپ ادام بالاسى مىنا ومىرگە تەك قانا سوعىسىپ ءولۋ ءۇشىن كەلگەندەي بولىپ سەزىنەرى حاق), سونىمەن قاتار  ۇلى اتالارىمىزدىڭ تۋعان نەمەسە ولگەن كۇندەرى ەمەس، ولاردىڭ بۇگىنگى الەم مادەنيەتىنە قوسقان ۇلەستەرىن جانە ولاردىڭ اتى-جوندەرىن ءبىلىپ، ەل ءۇشىن ەتكەن ەرەن ەڭبەگىن ۇلىقتاپ، سولار ءۇشىن ماقتانا دا ءبىلۋىمىز شارت. كەلەر ۇرپاق سول ۇلى اتالارىنىڭ ىزگى ىستەرىن العا جالعاستىرىپ، سولاردان ۇلگى الىپ، سولارعا ۇقساپ باعۋعا ءتيىس.

قازىرگى كوپتەگەن قۇران وقيتىنداردىڭ قۇراندى تۇسىنبەي جۇرگەندەرىنىڭ باستى سەبەبى، ولاردىڭ تاريحاتتى مويىندامايتىندىعىندا جاتىر. ال، قۇران بولسا تۇنىپ تۇرعان ناعىز تاريح پەن عىلىم. وندا ادام بالاسىنىڭ 70 000 جىلعى تاريحىنان حابار بەرەتىن قانشاما دەرەكتەر كەلتىرىلىپ، قانشاما پايعامبارلاردىڭ، ۇلى عۇلامالار مەن ۇلى پاتشالاردىڭ اتقارعان يگى ىستەرى مەن ەسىمدەرى جانە اللانى مويىنداماي، حالىققا قيانات جاساعانداردىڭ دا قيانات ىستەرى مەن ەسىمدەرى قوسا اتالادى. دەمەك تاريحاتقا جۇگىنىپ، ونى بىلمەسەڭ قۇراندى ەشقاشان تۇسىنە المايسىڭ.

تاريح تاعلىمى: اتا-بابا تاريحىنىڭ جاقسىسىن دا، قاتەلەسكەن جەرلەرىندە بىلۋگە ءتيىسپىز. بۇل بىزگە اتالارىمىز جىبەرگەن قاتەلىكتەرگە ۇرىنباي، جاقسىسىن جالعاستىرۋ ءۇشىن قاجەت.

قۇداي مەن قۇراندى مويىنداماي، اتا-بابالارىڭنىڭ تاريحىن بىلمەي ادام بالاسىنىڭ كوزى ەشقاشان اقيقاتقا جەتپەيدى. ارقاشاندا اقيقاتتى ءبىلىپ، اقيقاتقا جۇگىنگەن ادام عانا اللانىڭ سۇيگەن قۇلى. «اللانىڭ جولى اقيقات» دەلىنەتىنى دە وسىدان. شىندىعىندا دا، جەر بەتىندە اقيقات پەن ادىلەتتى ىزدەمەيتىن ادام جوق. ءتىپتى ءومىر بويى اللانى مويىنداماي، ادام بالاسىنا جاقسىلىق جاساپ كورمەگەن، ەڭ ادىلەتسىز ادامنىڭ ءوزى باسىنا ءىس تۇسكەندە ادىلەت ىزدەيتىنى كىم-كىمگە دە بەلگىلى ەمەس پە؟! دەمەك، جوعارىدا اتتارى اتالعان ءۇش ساتىدان (شاريعات، تاريحات، اقيقات) ءوتۋ ءار ءبىر قازاق ازاماتى ءۇشىن پارىز، مىندەت بولىپ تابىلادى.

وسى جوعارىدا كورسەتىلگەن ءۇش ساتىدان وتكەندە ادام بالاسىنىڭ الدىنان «ماعريپات»، ياعني عىلىم مەن بىلىمگە كەڭ جول اشىلادى. ادام بالاسى ءوز جانىنان عىلىم شىعارا المايدى، جارالىپ، جاسالىپ قويعان نارسەلەردى سەزەدى، كوزبەن كورىپ، اقىلمەن بىلەدى. ياعني، تەك قانا ۇلى جاراتۋشىعا ايان دۇنيەلەرگە كوزى جەتەدى.    

ءۇش ساتىدان (شاريعات، تاريحات، اقيقات) ءوتىپ جاسالعان عىلىم حالىققا قىزمەت جاسايدى. ولار ەشقاشان ادامزاتتى اپاتقا ۇرىندىراتىن ارەكەتكە بارمايدى. ال بۇل ساتىلاردان وتپەي جاسالعان عىلىم ونىڭ ءبارىن كەرىسىنشە جاسايدى. مىسالى، يادرولىق، حيميالىق، باكتەرولوگيالىق قارۋ جاساۋشىلار. بىرىنشىلەرىنىڭ اتىن ۇرپاقتارى ۇلىقتاپ، ماڭگى باقي اتىن اۋىزدارىنان تاستامايدى. ەكىنشىسىنە قارعىس ايتىلادى.

بارلىق ماڭعىستاۋلىق اۋليەلەردىڭ «تاريحات» جولىن ۇستانۋشىلار ەكەنىنە نازار اۋدارساق، 360 اۋليە اتاۋىنىڭ دا وتكەن تاريحقا قاتىستى ەكەنى داۋعا جاتپاسا كەرەك. سەبەبى، ادام بالاسىن «اۋليە» دارەجەسىنە جەتكىزەتىن ءتورت ساتىسىنىڭ (شاريعات، تاريحات، اقيقات پەن ماعريپاتتىڭ) ەكىنشى ساتىسى وسى تاريحات. ماعىناسىنا قىسقاشا شولۋ جاسار بولساق، ءبىرىنشى شاريعاتتى (يسلام ءدىنىن) مويىنداۋىڭ، ەكىنشى اتا-بابامىزدىڭ رۋلىق شەجىرەسى مەن  تاريحىن ءبىلۋىڭ شارت. وسى ەكى ساتىدان وتكەننەن كەيىن الدىڭنان اللانىڭ اق جولى «اقيقاتقا» جەتەسىڭ، ياعني  ادىلەتتىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەتىن بولاسىڭ. سوسىن سوڭعى ساتى عىلىم مەن بىلىمگە دە كەڭ جول اشىلادى.  اۋليە اتانعانداردىڭ بارلىعى دا وسى ءتورت ساتىدان وتكەندەر. ويتپەگەن دە شە؟ ولاردىڭ ادام جانىن زەرتتەيتىن «حال ءىلىمى (ار ءىلىمى دەپ تە اتالادى)» مەن ادام اتا ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسىن سوناۋ ادام اتادان باستاپ تاراتاتىنىن ماڭعىستاۋلىق اقىن-جىراۋلاردىڭ بارلىق شىعارمالارىنان تابامىز. شىندىعىن دا «عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ» تورەسى، بۇگىنگىلەر ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەندەي «راكەتا» جاساۋ ەمەس، ادام جانىنىڭ مۇمكىنشىلىكتەرىن زەرتتەپ، شىنايى ماحاببات پەن شىن باقىتتىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن سەزىندىرۋ عوي. بۇعان ايعاق ىزدەپ، الىسقا ات ايداۋدىڭ قاجەتى جوق. كەيبىر باتىس ەلدەرى مەن سولاردىڭ جولىن قۋعان ەلدەر مايمىل سياقتى جالاڭاشتانىپ، ەركەككە ەركەك، ايەلگە ايەل ۇيلەنىپ، جەزوكشەلىككە سالىنىپ، ءبىرىن – ءبىرى سىيلاۋدان قالىپ، اتا-انالارىن قارتتار ۇيىنە تاپسىرىپ،  «باقىتتان» باسى اينالىپ، ومىردەن ءتۇڭىلىپ، ءوزىن-ءوزى ءولتىرىپ  (سۋيتسيد) جاتقاندا، تاريحات جولىن ۇستانۋشىلار دا بۇنداي ارەكەتتەر بولماق تۇگىلى، ونداي تۇسىنىك تە بولماعان.

ەجەلگى جىر-داستانداردىڭ بارىندە دە، ءتىپتى كۇنى بۇگىنگى جەرگىلىكتى ماڭعىستاۋ حالقىنىڭ سوزىندە  وسى تۇبەكتى  مەكەندەگەن 360 اۋليەنىڭ ىشىندەگى ەڭ ەرەكشە قاستەرلىسى  ء«از اۋليە» دەلىنەدى. كۇنى بۇگىنگى سوزدىك قورىمىزدا دا «ول نە سونشاما، ءاز اۋليە مە؟»، «تاستاشى، ءارى ءاز اۋليە قىلماي» نەمەسە «نەگە سەن ونى سونشاما، ءاز اۋليە قىلىپ وتىرسىڭ» دەگەن ءسوز تىركەستەرى بار. دەمەك، مانقىستاۋدى مەكەندەگەن 360 اۋليەنىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى دە، ەڭ ۇلىسى دا، ەڭ ارداقتىسى دا  قازاق دەگەن اتپەن بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن وسى ەلدىڭ نەگىزىن قالاعان، ءتۇپ اتامىز وسى ءاز اۋليە. سوندىقتان دا، قازاقتا كۇنى بۇگىندە دە وسى ءتۇپ اتامىزدىڭ اتى دانىشپان، ءازيز (اياۋلى) جان دەگەن ماعىنا دا قولدانىلادى.

قازاقتىڭ اسىل ۇلدارىنىڭ وزدەرىنىڭ تەگى ەتىپ جازىپ العان نەمەسە حالىق قۇرمەتتەپ بەرگەن لاقاپ (ماداق) اتى وسى ء«از»  اتامىز بولىپ تابىلادى. مىسالى، ءاز ناۋرىز، ءاز تۇرىك،  ءاز جانىبەك، ءاز تاۋكە، ازىرەتى سۇلتان (قوجا احمەت ياسساۋي), ازىرەتى راسۋل (مۇحاممەد پايعامبار ع.ا.س.), قازىرەتى ءابۋ باكىر، ازىرەتى ءالي، ازىرەتى وسپان، ازىرەتى ومار، بابا تۇكتىنىڭ اكەسى  شاشتى ءازيز، الاشا حاننىڭ اكەسى كەرەمەت ءازىز،  ءابدۋل ءازيز باب، قارابۋرا ءاز اۋليە (بۋراحان ءازى), قازىرەتتىڭ قاراتاۋى، قازىرەتتىڭ الاتاۋى ت. ب. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. وسى ءاز دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي قاز-دا، قازىرەتى دەپ قولدانىلا بەرەدى.

اقيقاتتىڭ اتاسى قازاق. اقيقاتتىڭ ءتۇبىرى (اتاسى) «اقتىڭ» قازدىڭ سوڭىنا جالعانىپ قاز-اق اتانىپ جۇرگەنىمىزدىڭ سىرى وسى. بۇگىنگى قازاق حالقىنىڭ ەجەلدە بىرەسە قازان (قاز مانننىڭ اتاسى), بىرەسە قازار (قازاق اردىڭ اتاسى), بىرەسە قازاق (قازاق اقيقاتتىڭ (شىندىقتىڭ) اتاسى جانە تاعى ءبىر ماعىناسى قازاق الەم ەلدەرىنىڭ اعاسى) اتانىپ جۇرگەنىنىڭ سىرى وسى.

نۇق پايعامبار كەمەسىنىڭ توقتاعان جەرى قازىق جۇرت (قازىعۇرت) تاۋى دەپ اتالسا، پەرعاۋىن (ەگيپەت فاراوندارى) اسكەرلەرى دە «قازىق» دەپ اتالعان. كيەلى قۇران كارىمدە دە وسىلاي جازىلعان. قازىق پەن قازاق سينونيم. قاز دەگەن ەلدىڭ اتاۋى ءسوزدىڭ تۇبىرىندە تۇر. ال، «ىقتىڭ» ماعىناسى سۋ (مىسالى. قۇدىق – قۇت سۋ، جايىق – جاي اعاتىن سۋ، قايىق – سۋ كەبىسى، سۇيىق، سۋىق، ارىق (قولدان قازىلعان سۋ اعاتىن ور) ت.ت. بولسا، «اق» ءسوزى جوعارىدا ايتقانىمداي، اقيقات پەن اعا دەگەن ماعىنا بەرەدى. ياعني قازاق اقيقاتتىڭ اتاسى جانە سونىمەن قاتار بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ اعاسى دەگەندى بىلدىرەدى. ساقتىڭ  ءسوز ءتۇبىرى اق بولاتىنى وسىدان. قاز ساق جانە قازاق دەگەنىمىزدەگى قازدىڭ اعا مەن اقيقاتتان جانە ساقتان بۇرىن اتالاتىنىنىڭ سىرى وسى. دەمەك، قازدىڭ شىعۋ تەگى ساق اتالارىمىزدان دا ءارى  جاتىر. ەسكە ۇستا! قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسىندا ۇرپاعىنىڭ اتى اتاسىنان، اكەسىنەن جانە اعاسىنان بۇرىن اتالمايدى.  

قۇران تازا قازاق ءسوزى.  ۇر، قۇر، ان دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن قۇرالىپ، قۇران بولىپ شىعادى.  ءسوز تۇبىرىندە تۇرعان قۇر دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى دە قۋ جانە ۇر دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن قۇرالعان.

 اداي اتا شەجىرەسىندە «قۋ» - ادايدىڭ ەكى ۇلىنىڭ ۇلكەنى قۇدايكە (قۋ اداي اكە) ەسىمىمەن بەرىلگەن. العاشىندا ادامدار اتالارىن وسىلاي تانىعان. مىنا سولتۇستىكتەگى كورشىلەرىمىزدىڭ «ۆو يميا وتتسا، سىنا ي سۆياتوگو دۋحا» (اكەنىڭ، بالانىڭ جانە ولاردىڭ كيەلى رۋحىنىڭ اتىنان) دەپ سىيىنىپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى. ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزداعى قۋ تۇبىرىنەن جاسالاتىن قۇداي، قۇدا، قۇداعاي، قۋ ادام (بالاماسى قۋ تۇلكى), قۋمان، قۋراي، قۇرايىش، قۇز (شىڭ), قۇقىق، قۇس، قۇت  ت.ت. ۇعىمداردىڭ شىعۋ تەگى وسى.

ال «ۇر» تۇبىرىنەن ەجەلگى شۋمەرلەردىڭ ۇران تايپاسىنىڭ ەسىمىن جانە ولاردىڭ ۇرپاعى بۇگىنگى تۇركى جۇرتى اتانعان ەلدى كورەمىز. «ۇر» مەن ء«ۇر» سينونيم. قۇراننىڭ تاعى ءبىر ءتۇبىرى «ۇران» بولاتىنى دا وسىدان.

قۇر – قۇر تۇرۋ (بوس تۇرۋ), قۇر قالۋ (بوس قالۋ), قۇر ءجۇرۋ (بوس ءجۇرۋ), قۇر تۇرماس (بوس تۇرماس) ت.ت. بولىپ، بۇل ءسوزدىڭ نەگىزگى ماعىناسى ءىشى قۋىس، بوس تۇرعان دۇنيە بولىپ تۇر. بۇل ءسوز سونىمەن قاتار ءبىلىمسىز قۋىس كەۋدە، ءىشى بوس تۇرعان ۇڭگىر، ءىشى قۋىس ىدىس ت.ت. سياقتى بالاما ۇعىمدار رەتىندە قولدانىلا بەرەدى.

ال «ان»-عا كەلسەك، بۇل ءسوز ءوزىمىزدىڭ مان اتامىزدىڭ ءسوز ءتۇبىرى جانە سونىمەن قاتار انا دەگەن قاسيەتتى ۇعىمىمىزدىڭ دا ءتۇبىرى بولىپ، ادام دەگەن ۇعىمىمىزعا بالاما ماعىنا بەرىپ تۇر.

دەمەك، قۇران دەگەنىمىز شاريعاتپەن بىرگە تۇنىپ تۇرعان شەجىرە مەن تاريح. وندا (قۇراندا) قانشاما پايعامبارلاردىڭ، ۇلى عۇلامالاردىڭ، ەل بيلەگەن دانا مەن دانىشپانداردىڭ; سونىمەن قاتار اللانىڭ دا، ادام بالاسىنىڭ دا قارعىسىنا ۇشىراعانداردىڭ اتتارى اتالادى. دەمەك، تاريحاتتى (شەجىرە مەن تاريحتى) مويىنداي الماساڭ، قۇران كارىمدى دە تۇسىنە المايسىڭ.

قازىرگى كەيبىر ازاماتتارىمىزدىڭ قۇراندى تۇسىنە الماي، ءار ءتۇرلى اعىمدارعا ەرىپ، اتا سالتىمىزدان، داستۇرىمىزدەن، دىنىمىزدەن بەزىپ، جاڭساقتىققا ۇرىنىپ جۇرگەندەرىنىڭ نەگىزگى سەبەبى، شاريعات پەن تاريحاتتىڭ ءبىرتۇتاس دۇنيە ەكەندىگىن تۇسىنۋگە بىلىمدەرى جەتپەي، ء بولىپ قاراعاندىقتارىنان بولىپ وتىر. دەمەك، ءاربىر ادام بالاسى ءوز  ساناسىن وسى ەكى ىلىممەن قاتار تولتىرۋلارى كەرەك. سوندا عانا ادام بالاسىنىڭ كوزى اقيقاتقا ايقىن جەتىپ، ادىلەت دەگەن ۇعىمنىڭ نە ەكەنىن باعامداپ، ادامي قاسيەتتىڭ ءۇشىنشى ساتىسى اقيقاتقا وتە الادى.

ەگەر دە سول قۇر (بوس) تۇرعان كەۋدەڭدى (جۇرەگىڭدى، جانىڭدى) قاسيەتتى قۇران بىلىمىمەن تولتىرىپ، شاريعات، تاريحات، اقيقات اتتى ءۇش ساتىدان وتە الماساڭ، ول جەرگە (قۇر تۇرعان جۇرەگىڭە)  شايتان ۇيا سالادى.

 ىشىنە شايتان ۇيا سالعانداردىڭ ءبارى ادام اتامىزدىڭ  شەجىرەسى مەن تاريحىنا (تاريحاتقا) قارسى شىعاتىن بولادى. ءبىز قازىر تۋرا وسى جاعدايلاردى باسىمىزدان وتكەرىپ جاتىرمىز. كەيبىرەۋلەرىمىزدىڭ «ادام مايمىلدان (ايۋاننان) جاراتىلعان»، ء«بىزدىڭ اتامىز مايمىل» دەپ شاپقىلاپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ سىرى وسى.

       دەمەك، ۇلى جاراتۋشى – اللانىڭ ادام بالاسىنا جىبەرگەن ەڭ ۇلى سىيى قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ ىشىندە تەك قانا شاريعات ەمەس، ونىڭ ىشىندە تاريحاتتا، اقيقاتتا جانە ماعريپاتتا (عىلىم مەن ءبىلىم) بار. اتام قازاقتىڭ سوزدىك قورىنداعى قۇراننىڭ ءتۇبىرى «قۇر»-دان جاسالاتىن «قۇراندى» (بىرنەشە سالانىڭ بىرىگىپ، ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرىلۋى), «قۇراما» (قۇراما ەلدەر، بۇل دا سول ماعىنادا) دەگەن ۇعىمداردىڭ بولۋى وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

اتام قازاقتىڭ «مادينە دە مۇحامبەت، تۇركىستان دا قوجا احمەت، ماڭعىستاۋ دا ءپىر بەكەت» دەپ وسى اتالارىمىزدىڭ اتتارىن اسپەتتەپ، ۇلىقتايتىندىقتارىنىڭ سىرى وسى. ءدىننىڭ «تەورياسى اراب تا، تاجىريبەسى قازاق تا» دەگەن تۇجىرىمدى عالىمدارعا مويىنداتقاندار دا وسى ۇلى تۇلعالار. قازاق حالقى وسى «تاريحات جولى» ارقىلى يسلامدى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قابىلدادى.  

ۇلى جاراتۋشى - اللا وسى جولداردى وقىعان بارىڭىزگە يمان بەرگەي!

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz