اسسامبلەيانىڭ ماقساتى - قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قازاق حالقىنىڭ شوعىرلاندىرۋشى ءرولى ارقىلى قازاقستاندىق پاتريوتيزم، قازاقستان حالقىنىڭ ازاماتتىق جانە رۋحاني-مادەني تۇتاستىعى نەگىزىندە قازاقستاندىق ۇقساستىقتى جانە باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت قالىپتاستىرۋ ۇدەرىسىندە ەتنوسارالىق تاتۋلىقتى قامتاماسىز ەتۋ.

سيپاتتاۋ: 1995 جىلعى 1 ناۋرىزدا جاڭا ينستيتۋت – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇرۋ تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىنا قول قويىلدى.

بۇل تاريحي كۇن ەگەمەن قازاقستاندا  قازىرگى زامانعى مەملەكەت قۇرۋدىڭ، جاڭا تۇبەگەيلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وزگەرىستەردىڭ، بەيبىتشىلىك يدەياسىن ىسكە اسىرۋدىڭ، قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى مەن قوعامدىق كەلىسىمىن ساقتاۋدىڭ جاڭا باستاۋى بولدى.

2007 جىلى اسسامبلەيا كونستيتۋتسيالىق ورگان مارتەبەسىن يەلەندى، كەپىلدى پارلامەنتتىك وكىلدىك – قر پارلامەنتى ماجىلىسىنە 9 دەپۋتات سايلاۋ قۇقىعىن الدى.

2008 جىلعى 20 قازانداعى  قر «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى»  زاڭى اسسامبلەيا قىزمەتى مەن قۇرىلىمدارىن، ەلىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي جۇيەسىندەگى ونىڭ ورنى مەن ءرولىن  نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق رەتتەۋدى، كونستيتۋتسيالىق پارلامەنتتىك وكىلدىكتى جۇزەگە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتتى.

اسسامبلەيانىڭ نەگىزگى ستراتەگيالىق قۇجاتتارى – «قازاقستاننىڭ ەل بىرلىگى دوكتريناسى»، «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ (2020 جىلعا دەيىنگى) دامۋ تۇجىرىمداماسى» قابىلداندى.

اسسامبلەيا 20 جىل ىشىندە قوعامدىق كەلىسىمنىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسىنىڭ شەشۋشى بۋىنىنا اينالدى.

2015 جىلى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ءوزىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتەدى. وسى اتاۋلى كۇنگە 2015 جىلدىڭ  بارلىق ءىس- شارالارى ارنالاتىن بولادى، ال 2014 جىلعى 18 ساۋىردە وتكەن اسسامبلەيانىڭ ححI سەسسياسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى، اسسامبلەيا توراعاسى ن.ءا.نازارباەۆ 2015 جىلدى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ جىلى دەپ جاريالادى.

ءتۇيىندى ماسەلەلەر:

قازاقستان حالقىنىڭ قوعامدىق كەلىسىمى مەن ەل بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋ;

قوعامدىق بىرلىكتى ساقتاۋ مەن ءبىر حالىق بولىپ تۇتاسۋ ناتيجەسىندە عانا  ەكونوميكالىق ورلەۋ، الەۋمەتتىك ۇدەرىس جانە دەموكراتيالىق دامۋعا قول جەتكىزۋگە بولادى;

زايىرلى قوعام جانە بيىك رۋحانيلىق;

تاريحتىڭ، مادەنيەت پەن ءتىلدىڭ تۇتاستىعى;

ۇلت قاۋىپسىزدىگى جانە ەلىمىزدىڭ بۇكىلالەمدىك جانە وڭىرلىك ماسەلەلەردى شەشۋگە قوساتىن قوماقتى ۇلەسى.

كارتاەۆا ق. «ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا» ماماندىعىنىڭ 1 كۋرس ماگيسترانتى

الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ قازاقستاندىق مودەلى

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تابىستى دامۋى – بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمنىڭ ءتيىمدى مودەلىن قالىپتاستىرا ءبىلۋى. مەملەكەت ساياساتىنىڭ ماڭىزدى باعىتى رەتىندە كوپ ۇلتتى حالىقتىڭ ءوزارا تاتۋلا ستىعى، بىرلىگى مەن دىنارالىق ديالوگتى اتاۋعا بولادى. 1995 جىلى 1 ناۋرىزدا قر پرەزيدەنتى ءا. نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن ەلدەگى قوعامدىق تۇراقتىلىق پەن ۇلتارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋ ماقساتىندا قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى قۇرىلدى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى – ۇلتارالىق جانە دىنارالىق ديالوگتىڭ تەڭدەسسىز ينستيتۋتى. قازاقستان حالىقتارىن قۇرايتىن جەرگىلىكتى حالىق قازاق حالقى مەن قازاقستاندى مەكەن ەتكەن باسقا ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ جالپى سانى قر ستاتيستيكالىق اگەنتتىگىنىڭ 2014 جىلدىڭ 1 قازانىنداعى رەسمي مالىمەتى بويىنشا بۇل كۇندە 17 353 700 ادامعا جەتىپ وتىر. 2014 جىلدىڭ قاڭتارىنداعى رەسمي مالىمەت بويىنشا ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ سانى – 11 244 547, باسقا ۇلتتار سانى – 6 109 153. سونىڭ ىشىندە الماتى وبلىسى بويىنشا بارلىق حالىق سانى – 1 984 518; سونىڭ ىشىندە قازاقتار – 1 383 345; ورىستار – 301 713; وزبەكتەر – 4627; ۋكرايندار – 5250 ; ۇيعىرلار – 156 004; تاتارلار – 13 829; نەمىستەر – 9117; كورەيلەر – 16 651 ; ءازىربايجاندار – 17 187; بەلورۋستار – 732; تۇرىكتەر – 37 458; دۇنگەندەر – 1848; پولياكتار – 1187; كۇرتتەر – 14 794; شەشەندەر – 5991; تاجىكتەر – 770; باشقۇرتتار – 352; باسقالار – 13 663. ەندى الماتى قالاسى بويىنشا تالداساق، حالىق سانى – 1 507 509; ونىڭ ىشىندە قازاقتار – 845 938; ورىستار – 447 259; وزبەكتەر – 8806; ۋكرايندار – 10 536; ۇيعىرلار – 80 347; تاتارلار – 21 823; نەمىستەر –6458; كورەيلەر – 28 648; ءازىربايجاندار – 9438; بەلورۋستار – 1643; تۇرىكتەر – 6523; دۇنگەندەر – 7507; پولياكتار – 842; كۇرتتەر – 2369; شەشەندەر – 2396; تاجىكتەر – 2510; باشقۇرتتار – 552; باسقالار – 23914. قازىرگى قازاقستان حالىقتاردىڭ قۇرامىن ناقتىلاۋ، ولاردىڭ ءدىنى مەن ءتىلىن، قازاقستان وڭىرلەرىندە قونىستانۋىن ناقتىلاۋ جانە سارالاۋ، ەتنودەموگرافياسى مەن ەتنومادەني بايلانىستارىن انىقتاۋدىڭ قوعام ءۇشىن ماڭىزى ەرەكشە. وسى تۇستا قازاقستان حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا توقتالىپ وتەيىك، سانى جاعىنان كوپ باسقا ۇلت وكىلدەرى: ورىستار، ۋكرايندار، وزبەكتەر، نەمىستەر، تاتارلار، ۇيعىرلار، بەلورۋستار، كورەيلەر، ازەربايجاندار، تۇرىكتەر، پولياكتار، دۇنعاندار، كۇردتەر، چەچەندەر، تاجىكتەر، باشقۇرلار، مولداۆاندار، ينگۋشتار، موردۆالار، ارمياندار، گرەكتەر، چۋۆاشتار، قىرعىزدار، ۋدمۋرتتار، ليتوۆتار، بولگارلار، ەۆرەيلەر، ماريلار، گرۋزيندەر، تسىگاندار، لەزگيندەر، قىتايلار، پارسىلار، تۇرىك-مەسحەتتەر، بالكارلار، وسەتيندەر، ەستوندار، لاتىشتار، تۇركمەندەر، قاراقالپاقتار، اۆارلار، قاراشايلار، قىرىم تاتارلارى. سانى جاعىنان از ۇلت وكىلدەرى: چەحتار، ابازيندەر، ابحازدار، اۆستريلىقتار، اگۋلدەر، ادىگەيلەر، الباندار، الەۋتتار، التايلىقتار، امەريكاندىقتار، اعىلشىندار، ارابتار، اسسيريلىقتار، افگاندار، بەلۋدجدەر، بۋرياتتار، ۆەنگرلەر، ۆەپستەر، ۆەتتەر، گاگاۋزدار، گوللاندىقتار، گرۋزيندىك ەۆرەيلەر، دارگيندەر، دولعاندار، جاپوندار، قىرىم ەۆرەيلەرى، يجورلار، يسپاندىقتار، يتالياندار، يتەلمەندەر، كابارديندەر، قالماقتار، قارايىمدار، كارەلدەر، كەتتەر، كوميلار، كومي پەرمياكتار، كورياكتار، كۋبيندەر، لاكتار، ليۆتار، مانسيلار، مونعولدار، نانايلار، ۇندىلەر مەن پاكيستاندىقتار، نگاناستار، نەگيدالدار، نەنتستەر، نيۆحيلەر، نوعايلار، ورتاازيالىق ەۆرەيلەر، وروكتەر، وروچيلار، رۋمىندار، رۋتۋلدار، رۋشاندار، ساامدار،سەلكۋپتار، سەربتەر، سلوۆاكتار، تاباساران، تالىشتار، تاتتار، تاۋ ەۆرەيلەرى، توفالار، تۋۆيندەر، ۋديندەر، ۋدەگەيلەر، ۋلچتار، فيندەر، فرانتسۋزدار، حاكاستار، حانتتار، حورۆاتتار، تساحۋرلار، چەركەستەر، چەحتار، چۋۆاندار، چۋكچالار، شۆەدتەر، شورتستار، شۋگناندار، ەۆەنكيلەر، ەۆەندەر، ەنتستەر، ەسكيموستار، يۋكاگيرلەر، ياكۋتتار. ارينە، وسىنداي 130 دان استام ۇلت وكىلدەرى توعىسقان مەكەن كوپ ءدىننىڭ دە توعىسقان مەكەنى بولادى. 2009 جىلعى جالپىۇلتتىق ساناعىنىڭ ناتيجەسىنە سايكەس ەلىمىزدە حالىقتىڭ 70,2 %-ى وزدەرىن مۇسىلماندارمىز، ياعني 11 237 900 ادام ءدىني سەنىمى بويىنشا وزدەرىن يسلام ءدىنىنىڭ وكىلدەرىنە جاتقىزاتىندىعىن بىلدىرگەن، 4 190 100 ادام باسقا دىندەگىلەر، سونىڭ ىشىندە 26 %-ى – حريستياندارمىز، 5 300 ادام; 0,03 %-ى – يۋدەيلەرمىز، 14 600 ادام; 0,1 %-ى – بۋدديستەرمىز، 30 100 ادام; 0,2 %-ى – وزگە دىندەردى (كريشنا، ت.ب.) ۇستانۋشىلارمىز دەپ اتاعان. سونىڭ ىشىندە ەشقانداي ءدىندى ۇستانبايمىز دەپ – 450 500 ادام، 2,8 %-ى، جاۋاپ بەرسە، 0,5 %-ى جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتقان. قازاقستان كوپ ۇلتتى حالىقتار كونسوليداتسياسى ولاردىڭ ءدىني قۇقىقتارىن قورعاۋ جانە دامىتۋمەن دە تىعىز بايلانىستى. قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن 2010 جىل مادەنيەتتەردى جاقىن¬داستىرۋدىڭ حالىقارالىق جىلى رەتىندە ءوتتى، ال 2013-2022 جىلداردى يۋنەسكو مادەنيەتتەردى جاقىنداستىرۋدىڭ حالىقارالىق ونجىلدىعى دەپ جاريالادى. 2010 جىلى قازاقستان ەقىۇ-عا تور¬اعالىق ەتىپ، ءوز قىزمەتى بارىسىندا ەلىمىز تولەرانتتىلىقتى نىعاي¬تۋ ما¬سە¬لەسىن باستى باعىت ەتىپ ۇستاپ، ەۋرواتلانتيكالىق جانە ەۋ¬را-زيالىق قاۋىپسىزدىك ول¬شەمدەرىنىڭ سانىن كەڭەيتە ءتۇسۋدى ۇسىندى. ەقىۇ استانا ءسامميتىنىڭ دەكلاراتسياسىندا كونفەسسياارا¬لىق ۇنقاتىسۋدى دامىتۋ، مەملەكەتتەر اراسىنداعى سەنىمدى نى¬عايتۋ تۋرالى سامميتكە قاتىسقان 56 مەملەكەت باسشىلارىنان قولداۋ تاپتى. ودان ءارى قازاقستان Eلiمiز «يcلaم كoنفepeنتسياcى ۇيىمىنىڭ» تoلىق ءمۇشeci رەتىندە 2011 جىلى يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىن باسقارىپ، يسلام ەلدەرى اراسىنداعى ءدىني ماسەلەلەردىڭ باسىم باعىتتارىن رەتتەۋگە ۇلەس قوستى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2011 جىلى قابىلدانعان ء«دىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىندا: «Ocى زaڭ قaزaقcتaن Pecپۋبليكacىنىڭ ءوزiن دeمoكpaتيالىق، زaيىpلى مeملe¬كeت peتiندe opنىقتىpaتىنىن، اpكiمنiڭ ap-oجدaن بocتaندىعى قۇقىعىن pacتaيتىنىن، اpكiمنiڭ دiني نaنىمىنa قapaمacتaن تeڭ قۇقىلى بoلۋىنa كeپiلدiك بepeتiنiن...نeگiزگe aلaدى»، – دeپ aتaپ كوpceتiلدى. ء«دىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ نەگىزىندە 2012 جىلى ءدىني بىرلەستىكتەر مەملەكەتتىك قايتا تىركەۋدەن ءوتتى. ناتيجەسىندە، كەزىندە 4551 دەپ كورسەتىلگەن ءدىني بىرلەستىكتەر سانى، 3088-گە وزگەرگەن. سونىمەن قاتار، ەلىمىزدە تاراعان كونفەسسيالاردى جىكتەۋ جۇيەسىنە كوڭىل ءبولىنىپ، بۇرىن كونفەسسيا قاتارىنا جاتقىزىلعان ءدىني باعىتتاردى تالداۋ ارقىلى، ءدىني كونفەسسيالاردىڭ ناقتى سانى 46 ەمەس، 17 ەكەنى انىقتالعان. سونداي اق، وسى زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن 2229 – يسلام، ورىس پراۆوسلاۆ شىركەۋىنىڭ ميتروپوليالىق وكرۋگىندە – 9 ەپارحيا، 261 پريحودتارى، ارميان-اپوستول شىركەۋى مەن 8 كونە ادەت-عۇرىپتار شىركەۋلەرى، ريم-كاتوليك شىركەۋىنىڭ 79 بىرلەستىگى، يۋدەيلەردىڭ 4 قاۋىمى، 2 بۋدديستىك بىرلەستىكتەر ءدىني بىرلەستىكتەر رەتىندە مەملەكەتتىك قايتا تىركەۋدەن وتكەن. ەلىمىزدە 9 مەدرەسەلەر، 1 يمامداردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ورتالىعى، 2 قاريلار دايىنداۋ ورتالىقتارى، 1 ەپارحيالىق جوعارى ءدىني سەمينارياسى، 1 ەپارحيالىق رۋحاني ۋچيليششەسى جانە 1 يسلام ءدىن ماماندارىن دايىندايتىن «نۇر-مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەتى، ءىرى مەشىتتەر جانىنان اشىلعان كۋرستار مەن شىركەۋ جانىنان اشىلعان جەكسەنبىلىك مەكتەپتەر ءدىني ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى رەتىندە قىزمەت اتقارادى. ال، 2003 جىلعى رەسمي دەرەك بويىنشا قازاقستاندا مۇسىلماندار مەن حريستياندار حالىقتىڭ 97 %-ن قۇرايدى. رەسپۋبليكادا 1648 – يسلام، 230 – پراۆوسلاۆتىق، 300 – باپتيست، 70 – 7 كۇن ادۆەنتيستەرى، 90 – ليۋتەراندار، 106 – يەگۋا كۋاگەرلەرى، 40 – ەلۋلىكتەر، 77 – ريم كاتوليك شىركەۋى، 166 – ءداستۇرلى ەمەستەر، 23 – يۋدايزم، بارلىعى 2750 ءدىني ۇيىمدار بولعان ەدى. ء«دىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ بويىنشا ءداستۇرلى دىندەردى ناسيحاتتايتىن ميسسيونەرلەردە رەسمي تۇردە تىركەۋدەن وتەدى. قازاقستاندا قازاقستاندى ءوز وتانىم دەپ سانايتىن باسقا ءدىني سەنىمدەگى حالىقتاردىڭ قانداي دىنگە جانە ەتنومادەنيەتكە جاتاتىنىنا قا¬راماستان بارلىق قازاقستان¬دىق¬تاردىڭ جالپىۇلتتىق بىرلىگى مەن كەلىسىمىنىڭ ەرەكشە فورمۋلاسىن قالىپتاستىرىلدى. قازاقستانداعى ءاربىر ءدىن – يسلام، پراۆوسلاۆيە، كاتوليتسيزم، پروتەستانتتىق ءدىني ءىلىم، يۋدايزم، بۋدديزم جانە باس¬قالار ۋاعىزدايتىن جوعارى قۇن¬دىلىقتار، ءاربىر ءدىندى ۇستاناتىن قازاقستاندىق – ول تەڭ قۇقىلى ازامات، ءبىرتۇتاس ازامات¬تىق قوعامنىڭ اجىراماس بولىگى دەپ بەلگىلەنىپ، وسىعان وراي 2015 جىلى استانا قالاسىندا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ V سەزدى وتكىزىلمەك. بۇل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بارلىق دىندەرگە دەگەن قۇرمەتىمىزدىڭ ايعاعى بولىپ تابىلادى. قازاقستاندا دىنارالىق قاتىناس ورناتۋدىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى قالىپتاسقان. قازاقستاندا ەتنوسارالىق جانە دىنارالىق كەلىسىمنىڭ تۇراقتى مودەلىنىڭ قالىپتاسۋى مەملەكەت، ازاماتتىق قوعام، ونىڭ ىشىندە ءدىني بىرلەستىكتەر تاراپىنان ۇزدىكسىز قولداۋ كورسەتىپ وتىرۋىمەن بايلانىستى دەسەك بولادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى مەن زاڭدارى ار-وجدان بوستاندىعى مەن ءدىني سەنىمدى قورعاۋعا كەپىل بەرەدى، ءارى ءدىني، ەتنيكالىق جانە باسقا تۇرعىداعى كەمسىتۋشىلىكتەرگە تىيىم سالادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2011 ج. قابىلدانعان ء«دىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەت اتقارۋ اياسىن قۇقىقتىق نەگىزدە جۇزەگە اسىرۋعا جانە قورعاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قازاقستان ماڭىزدى حالىقارالىق كەلىسىمگە جانە ادام قۇقىعىنا قاتىستى شارتتارعا، ونىڭ ىشىندە بۇۇ-نىڭ نەگىزگى حالىقارالىق كەلىسىمدەرىنە (پاكت) قوسىلعان. قازاقستاندا كونفەسسيالاردىڭ ءوز قىزمەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋى ءۇشىن تەڭ جانە قولايلى جاعداي جاسالعان. قازاقستان حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى وزدەرىن مۇسىلمان ساناعانىمەن، باسقا ءدىني سەنىم يەلەرىنىڭ تولىققاندى ءىس-ارەكەت جاساۋىنا كەدەرگى كەلتىرمەيدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى پراۆوسلاۆيەلىك، كاتوليكتىك جانە پروتەستانتتىق قاۋىمنىڭ سانى ارتقاندىعىن جوعارىدا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەر ايعاقتايدى. قازاقستانداعى يۋدەيلەر مەن بۋدديستەردىڭ ۇيىمدارى دا ءوز قۇقىقتارىنا سايكەس قىزمەت جاساپ وتىر. ءدىني كەلىسىم مەن تولەرانتتىلىقتىڭ قازاقستاندىق مودەلى الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ قازاقستاندا باس قوسۋىنان دا كورىنەدى. الەم تانىعان استانا قالاسىندا ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى IV سەزى وتكىزىلدى. 2012 جىل 30 مامىردا وتكەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ IV سەزىنە الەمنىڭ 40 ەلىنەن 85 دەلەگاتسيا قاتىستى. ەڭ العاشقى وتكىزىلگەن سەزگە الەمنىڭ 17 ەلىنەن 17 ءدىني كوشباسشى قاتىسقان ەدى. الەم ءدىني كوشباسشالارىنىڭ قازاقستاننىڭ ەلورداسىندا باس قوسىپ، الەمدىڭ ءدىني كەڭىستىكتەگى وزەكتى ماسەلەلەردى تالقىلاۋى قازاقستاندىق ءدىني تاتۋلاستىققا نەگىزدەلگەن «مودەلدى» مويىنداۋى ەدى. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ حالىقارالىق كەڭەسى قۇرىلىپ، كەڭەس قۇرامىنا الەمنىڭ جە¬تەكشى كونفەسسيالارى – يسلام¬نىڭ، حريستياندىقتىڭ، ءيۋ¬دايزم¬¬نىڭ، بۋد-ءديزمنىڭ، ءين¬دۋيزمنىڭ، ءسين¬تويزمنىڭ، ءزورواس¬تريزمنىڭ وكىل¬دەرى ەنگەن. IV سەزدە ەلباسى ن.نازارباەۆ جاھاندىق تولەرانتتىلىق پەن سە¬نىمدى قالىپتاستىرۋ مەن نى¬عاي¬تۋ پروبلەمالارىنا ارنال¬عان ينتەرنەت-رەسۋرس قۇرۋدى ۇسى¬نىپ، ول G-GLOBAL جالپى ەلەكتروندى پورتالىنىڭ ءبىر بو¬لىگىنە اينالدى. قازاقستان ۇسىنعان G-GLOBAL يدەياسى جاھاندىق ءوزارا تۇسىنىستىك پەن تو¬لەرانتتىلىق ءۇشىن دە جاڭا مۇمكىن¬دىكتەر اشتى. ەلباسى ن.نازارباەۆ 2009 جىلى 1-2 شىلدەدە استانا وتكەن «الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر» كوشباسشىلارىنىڭ ءىىى سەزىندە سويلەگەن سوزىندە: «سىزدەر، ءدىني ليدەرلەر، رۋحانيلىقتىڭ – دۇنيەنىڭ ۇيلەسىمدى دامۋىنىڭ باستى شارتىنىڭ قايتا ورلەۋىنىڭ جۇرگىزۋشىلەرى بولا الاسىزدار»، - دەپ الەم دىندەرىنىڭ باسشىلارىن ۇندەستىكتە جۇمىس جاساۋعا، حالىقارالىق رۋحاني، حالىقارالىق ءدىني، حالىقارالىق كونفەسسيالىق بايلانىسقا شاقىردى. يسلام ءدىنى باسىم دامىعان قازاقستاندا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ وتكەن باسقوسۋلارى مەن قابىلداعان ۇندەۋلەرى دۇنيە جۇزىندە دىنارالىق كەلىسىمنىڭ وركەن جايىپ، وركەنيەتتەردىڭ ءوزارا ۇندەستىك تابۋ ىسىندە ايتارلىقتاي ءرول اتقارادى دەۋگە بولادى. قازاقستان – مۇسىلمان تۇر¬عىندارى باسىمدىققا يە ەل. يسلام ءدىنى وسى ءدىندى ۇستاناتىن قازاقستان حالىقتارىنىڭ رۋحاني تىرەكتەرىنىڭ ءبىرى. بۇگiنگi كۇنi يcلaم دiنi جepشapىنىڭ بapلىق قۇpلىقتapىندa تapaلعaن جانە مۇcىلمaندapدىڭ caنى 2 ميلليapد aدaم ءمولشepiندe دەپ eceپتeلۋدe. ءاcipece, بaتىc xaلىقتapىنaن يcلaمدى قaبىلدaۋشىلapدىڭ caنى تۇpaقتى ءتۇpدe ءوcۋدe. XX عacىpدa مۇcىلمaندapدىڭ caنى 7 ece كوبeيگeن. دۇنيە جۇزىندە حaلقىنىڭ بacىم كوپشiلiگi مۇcىلمaندapدaن قۇpaلaتىن مeملeكeتتepدiڭ caنى 60 شaمacىندa. قورىتا ايتقاندا، قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن وتكەن حالىقارالىق ءدىني كونفەسسيا يدەيالارى بۇكىل الەم ءۇشىن بەتبۇرىستى كەزەڭ بولدى، بۇل الەمدىك ءتارتىپتىڭ جاھاندىق ترانسفورماتسياسى باستاماسى بولدى دەۋگە بولادى. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشى-لارى¬نىڭ سەزى ءححى عاسىردا ادىلەتتى الەم قۇرۋدىڭ نەگىزىن يدەيالىق-رۋحاني قۇرىلىمداۋعا ناقتى باعىتتالعان جەتەكشى ۇنقاتىسۋ تۇعىرناماسىنا اينالدى دەۋگە بولادى.

گۋلنار كوزعامباەۆا. تاۋەلسىز قازاقستان دەموگرافياسىن ارتتىرۋداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ۇلەسى

(اۆتور تۋرالى: قوزعامباەۆا گ.ب. تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت

ء ال –فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتى)

شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى ءوز بەتىمەن ەمەس، تاعدىردىڭ جازۋىمەن، وزبىرلىق ارەكەتتەردەن وزگە ەلدەرگە قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان. وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا تولىق قۇقىقتى مۇشە رەتىندە ەنىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ ەندى ولارعا قول ۇشىن بەرۋى، كۇندەلىكتى ءومىر-تىرشىلىگىنە جاعداي جاساۋى، قانداستارىمىزدىڭ ەلگە قايتىپ كەلۋىنە سەبەپكەر بولۋى ورىندى. قازاق ۇلتىنىڭ ۇشتەن ءبىرى جاقىن جانە الىس شەتەلدەردە ءومىر سۇرەدى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن، قازاق حالقى اراسىندا جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وزگەرىستەردى كۇش قولدانۋ ادىسىمەن قۋعىن-سۇرگىن، قۋدالاۋ سالدارىنان، اشتىقتان باس ساۋعالاپ اتامەكەنىنەن كوشكەندەرگە «وپاسىزدار»، «وتانىن ساتقاندار»، «مال-مۇلكى ءۇشىن قاشقاندار» دەگەن ايدارلار تاعىلدى. شەتمەملەكەتتەردە، اسىرەسە، كاپيتاليستىك ەلدەردە تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ بار ەكەندىگىن مويىنداۋدىڭ ءوزى اۋىر قىلمىس سانالىپ كەلدى. الىس جانە تاياۋ شەتەلدەردەگى 5 ميلليوننان استام قانداستارىمىزدىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى، ولاردىڭ اتامەكەنمەن بايلانىسى، ەلگە ورالۋى جانە تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ دەموگرافيالىق ۇلەسىن ارتتىرۋداعى ماڭىزى سياقتى ماسەلەلەر بۇگىندە وتاندىق تاريحتىن وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى 1991 ج. 16 جەلتوقساندا قازاقستان اۋماعىندا ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن دەربەس بەلگىلەيتىن جانە جۇرگىزەتىن دەموكراتيالىق مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. وسى كەزدەن باستاپ قازاق ەلى ماڭىزدى ەتنوساياسي شارانى جۇزەگە اسىرا باستادى، ونىڭ باستى ايعاعى قازاقتاردىڭ (رەپوتراتسيا) ەلگە ورالۋ ۇدەرىسى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن العاشقى كۇندەرىنەن باستاۋ الدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىك الىپ، العاش رەت دەموگرافيالىق ساياساتىن ءوزى قالىپتاستىرا باستاۋىنىڭ تۇڭعىش كەپىلى- 1992 جىلى 26 مۋسىمدا قابىلدانعان «يمميگراتسيا تۋرالى» زاڭ. بۇل زاڭ بويىنشا ءاربىر جىلعا يمميگراتسيا كۆوتاسى بەلگىلەنىپ وتىردى. وندا يمميگراتسيا ءتۇرى مەن ساندىق مولشەرى بەلگىلەنىپ، قاي ەلدەن كەلەتىندىكتەرى، ولاردى قابىلداۋعا قاجەتتى ماتەريالدىق-قارجىلىق رەسۋرستار، ورنالاستىرۋ مەن ورتاعا بەيىمدەۋ، ولار مەكەندەيتىن ايماقتار مەن ولاردى ەڭبەككە ورنالاستىراتىن شارۋاشىلىق تيپتەرى كورسەتىلدى. كۆوتادا جەكە باسقا بەرىلەتىن جاردەم تولەمدەرى مەن رەپرەسسيا كەزەڭىندە، كۇشتەپ كوللەكتيۆتەندىرۋ مەن ادامگەرشىلىككە جات ساياسي اكتسيا، ورالىپ جاتقان بوسقىندار مەن رەپاتريانتتارعا، ولاردىڭ ۇرپاقتارىنا بەرىلەتىن جەڭىلدىكتەر جۇيەسى ايقىندالىپ بەلگىلەندى. ۇلتتىق دياسپوراعا جانە ونى جاڭا ورىنعا ورنالاستىرۋعا قامقورلىق كورسەتۋ ۇكىمەت پەن كوشى-قون دەپارتامەنتى، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورگاندارىنا جۇكتەلدى. ال 1993جىلى قابىلدانعان «كوشىپ كەلۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى وتە ۇلكەن رول اتقارىپ، كۆوتا جۇيەسى قالىپتاسىپ، باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ، مال، مۇلىك بەرۋ، اۋىلدىق جەرلەردە شارۋاشىلىقپەن اينالىسۋعا جەر تەلىمدەرىن ۇلەستىرۋگە تەتىكتەر قالىپتاستى. ءۇشىنشى رەت 1997 جىلى قابىلدانعان «حالىقتىڭ كوشى – قونى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭى الىس جانە تاياۋ شەتەلدەردەن كەلگەن قانداستارىمىزعا قول ۇشىن بەرىپ كومەكتەسۋدە جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەرگە قاراماستان ءبىرشاما ماسەلەلەردە شەشىمىن تاپتى. دۇنيەجۇزىندە 3 مىڭنان استام ۇلتتار مەن ۇلىستار بولعانىمەن، ءبىر عانا ۇلتتان تۇراتىن بىردە–بىر مەملەكەت جوق. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ جيناعان مالىمەتتەرى بويىنشا 40 شەت مەملەكەتتەردەگى قازاقتاردىڭ سانى 5 ميلليون 600مىڭنان استام ادام، ونىڭ ىشىندە جاقىن شەتەلدەردە – 3 ملن. 137 مىڭ ادام، الىس شەتەلدەردە – 2 ملن. 529 مىڭ 800 ادام. قازاقتار كوپ شوعىرلانعان مەملەكەتتەر – قىتايدا –2.260 مىڭ، وزبەكستاندا –1.500 مىڭ، رەسەيدە –1.100 مىڭ، موڭعوليادا –150 مىڭ، قىرعىزستاندا – 95 مىڭ، تۇركىمەنستان – 150 مىڭ، اۋعانىستاندا – 30 مىڭ، تۇركيادا – 15 مىڭ، اقش-تا – 14 مىڭ، تاجىكستاندا – 10 مىڭ، يراندا – 10 مىڭ، جانە ت.ب. تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستىعى ەلدەرىنىڭ ىشىندە الىس جانە تاياۋ شەتەلدەن قانداستارىن اتامەكەنگە ورالتۋمەن جۇيەلى اينالىسىپ، مەملەكەت تاراپىنىن ءبىرشاما قارجى جۇمساپ وتىرعان ءبىر عانا ەل – قازاقستان، ال دۇنيە جۇزىندە – ءۇش ەلدىڭ بىرەۋى. بۇگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىڭ ۇيىتقى ۇلتى – قازاق ۇلتىنىڭ بۇگىنگى مەن بولاشاعىنا باسا نازار اۋدارىپ قاراستىرۋ كەرەك. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەتىستىگى مەن ەكونوميكالىق دامۋى تمد ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا الدىنعى قاتارلاردان ورىن الادى. ەڭ باستىسىرەسپۋبليكامىزدىڭ سوڭعى جىلدارداعى جەتىستىگى، ول قازاق حالقىنىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ ارتۋى بولىپ تابىلادى. ايتا كەتەرلىگى، قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ اتا-مەكەن جەرلەرىندە ازشىلىقتا بولۋى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن كۇنگە دەيىن ورىن الىپ كەلگەن(1926 جىلى 58,5% ، 1939 ج. -37,8% ، 1959 ج.-30% ، 1989ج. 39,7% ) [1, 45ب.].مىنە بۇل كورسەتىلگەن مالىمەتتەردەن رەسپۋبليكامىزدا تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىنگى قازاقتىڭ پايىزعا شاققانداعى مولشەرى تومەن بولعاندىعىن بايقايمىز.ەگەر 1989 جىلى رەسپۋبليكاداعى قازاقتاردىڭ ۇلەسى 40 پايىزعا جەتەر-جەتپەس بولسا، قازىر بۇل كورسەتكىشتىڭ الدە قايدا وسكەن. ول تۋرالى عالىم م.ح. اسىلبەكوۆ قازاقستانداعى قازاقتار 1989 جىلى 6,5 ميلليوننان 2013 جىلى 1 قاڭتارىنا 11 ميلليونعا جەتتى، ال ۇلەسى 39,7% - دان 65,2% -عا جەتتى...– دەگەن، مالىمەتتەر بەرەدى[2, 42ب.]. 1991 جىلدان (2005ج.) 1 شىلدەگە دەيىن ەلىمىزگە بارلىعى 110 مىڭ 591 ورالماندار وتباسى قونىس اۋداردى. سونىڭ ىشىندە 1991 جىلدان 2007 جىلعا دەيىن بىرعانا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا 19 الىس جانە جاقىن شەتەلدەردەن ورالماندار قونىس اۋدارىپ، ولاردىڭ سانى 39936 وتباسى نەمەسە 136787 ادامعا جەتىپ وتىر. ونىڭ ىشىنەن 10521وتباسى كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىمەن 29415 وتباسى كۆوتادان تىس كوشىپ كەلگەندەر. بۇل رەسپۋبليكاعا كەلگەن ورالمانداردىڭ 28 پايىزىن قۇرايدى [3,96ب.]. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ جىل سايىن نىعايىپ، مەملەكەتتى قۇرايتىن نەگىزگى ۇلت رەتىندە قانداستارىمىزدى اتامەكەنگە كوشىرىپ اكەلۋدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى مۇمكىندىگىنشە جاعداي جاساۋدا. ەگەر 2000 جىلعى كوشىپ كەلۋ كۆوتاسى – 500 ورالمان وتباسىنا ارنالعان بولسا، 2003 جىلعى بۇل كورسەتكىش – 5000 وتباسىن، 2004 جىلعى –10000 وتباسىن قابىلداۋدى قاراستىرعان. ەلباسىنىڭ 2004 جىلعى 27 جەلتوقسانداعى №1508 جارلىعىمەن بەكىتىلگەن 2005 جىلعى كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنا ساي 15000 وتباسىنى قابىلداپ، جايعاستىرۋ كوزدەلىپ وتىر.كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنىڭ مولشەرىنىڭ كوبەيۋى –ۇكىمەتىمىزدىڭ قانداستارىمىزدى تاريحي وتانىنا ورالۋىنا ۇلكەن ءمان بەرۋىنىڭ ايعاعى [4, 96ب.]. ءسويتىپ، ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ سانى 2005 جىلعا قاراي التى ءجۇز مىڭعا جۋىق ادامعا كوبەيدى. تاعى وسى تۇستا قاراستىرىپ كەتەتىن ەرەكشە جايت الەمدە باسقا ۇلتتارمەن سالىستىرعاندا ءاربىر ءۇشىنشى قازاق شەت ەلدە تۇرادى. سوندىقتان ولاردىڭ ءبارىن ءبىر مەزگىلدە تۋعان وتانىنا كوشىرۋگە مۇمكىندىك جوق ەكەندىگى ەلباسىنىڭ سوزىندە اشىق ايتىلدى، الايدا قازاقستاننىڭ قازاق دياسپوراسى باسىم مەملەكەتتەردىڭ ەلباسىلارمەن كەلىسسوزدەردە ولارعا قامقورلىق ەتىلۋىن وتىنەتىنىن دە اتاپ ءوتتى. دۇنيەدە قازاق دەگەن ۇلت بىرەۋ، دەمەك ونىڭ ۇلتتىق بولمىسى، سالت ساناسى، ادەت عۇرپى – بارشا قازاققا ءتان، ونىڭ عاجاپ رۋحاني قازىناسىن دا ءبولىپ جارۋعا جاتپايتىن ورتاق بايلىق. كوشى - قون پوليتسياسى كوميتەتىنىڭ ەتنيكالىق رەپاترياتسيا تۋرالى رەسمي مالىمەتتەرى بويىنشا (2011 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنداعى جاعدايىنا قاراي ) ەلىمىزگە 210225 ورالمان وتباسى نەمەسە 824170 ادام قونىس اۋداردى. اتامەكەنگە ورالعان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ىشىندە سانى جاعىنان ءبىرىنشى ورىندا – وزبەكستاننان كەلگەن قازاقتار تۇر (60,1%), ەكىنشى ورىندا – موڭعوليادان كەلگەندەر (13,3%), ءۇشىنشى ورىندا –قىتايدان كەلگەندەر (10,3%), ءتورتىنشى ورىندا – تۇركىمەنستاننان (7,8%) جانە بەسىنشى ورىندا- رەسەيدەن كەلگەن قازاقتار – 4,3%[1, 46ب.]. رەسپۋبليكامىزعا الىس جانە تاياۋ شەت ەلدەردەن ورالعان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ پايىزعا شاققانداعى كورسەتكىشى بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا وزبەكستاننان كەلگەن قانداستارىمىز تۇرعانىن بايقادىق.وزبەكستاننان كەلگەن ورالماندار قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرى:جامبىل، الماتى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنا، موڭعوليادان كەلگەن ورالمانداردىڭ 63%-ى سولتۇستىك وڭىردە:اقمولا، پاۆلودار، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنا قونىستانعان. قىتايدان كەلگەن ورالمانداردىڭ 89% شىعىس وڭىردەگى: شىعىس قازاقستان وبلىسىنا تاڭداۋ جاساعان. ال، وڭتۇستىك وڭىردە – الماتى وبلىسىندا قونىستانعاندار كوپ. تۇرىكمەنستاننان كەلگەن ورالمانداردىڭ 80% باتىس وڭىرلەرگە:اتىراۋ مەن ماڭعىستاۋ وبلىستارىنا، ال رەسەيدەن كەلگەن ورالمانداردىڭ 76% سولتۇستىك قازاقستان مەن پاۆلودار وبلىستارىندا قونىستانعان[1, 46ب.]. دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ ءىV قۇرىلتايىندا ەلباسى، ن.ءا. نازارباەۆ «بيىل تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە اتامەكەنگە اتباسىن بۇرعان ۇلى كوشكە 20 جىل تولدى.... « ەلگە ەل قوسىلسا قۇت» دەيدى دانا حالقىمىز. ازاتتىقتىڭ ەلەڭ – الاڭىنداعى كۇردەلى كەزەڭگە قاراماستان، كوشىمىز كولىكتى بولدى.سودان بەرى ۇلى ءبىر ساتكە تولاستاعان ەمەس. ات قازىعىن بايلار اتامەكەنگە 20 جىل ىشىندە 300 مىڭعا جۋىق وتباسى كوشىپ كەلدى. وسىلايشا ەل حالقىنىڭ سانى 1 ميلليوننان استام قانداسىمىزبەن تولىقتى. ءبىز دۇنيە جۇزىندە ءوز قانداستارىن ەلىنە شاقىرىپ، قاراجات بولگەن ءۇش-اق مەملەكەتتىڭ بىرەۋىمىز» – دەپ،ايتتى[5, 41 ب.].ەلباسى اتاپ كورسەتكەندەي شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ اتامەكەنگە ورالۋى قازاقتار سانىنىڭ ءبىر ميلليون ادامعا كوبەيۋىنە ىقپال ەتتى. ولاردىڭ ۇلەس سالماعى ءوستى، ياعني بۇگىنگى كۇنى ەتنودەموگرافيالىق، الەۋمەتتىك، كوشى-قون ۇدەرىسىن ەتنوگەندىك نەگىزدە انىقتايدى، حالىقتىڭ مادەني ساباقتاستىعىن قالپىنا كەلۋىنە، تۋعان ءتىلدىڭ، ءداستۇردىڭ، سالتتىڭ، حالىقتىق ونەردىڭ مولايۋىنا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اسىرەسە، سولتۇستىك-شىعىس وڭىرلەردە تارالۋىنا ىقپال ەتۋدە. 1991-2011 جىلدار ارالىعىندا 221,3 مىڭ وتباسى، 860,4 مىڭ قانداستارىمىز قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن. ولاردىڭ 60,5% وزبەكستاننان (520مىڭ), 10,4% موڭعوليادان (86 مىڭ), 12,4% قىتايدان(106 مىڭ) 7,8% تۇركىمەنستاننان (67,5 مىڭ), 5,3% رەسەيدەن (45,5 مىڭ) كەلىپتى. ال قالعان 4 % (34مىڭى) ت.ب ەلدەردەن كەلگەن. ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ وبلىستار بويىنشا ورنالاسۋىنا كوز جۇگىرتەتىن بولساق 24,3% (206 مىڭ) الماتى وبلىسىنا،13,3% (114 مىڭ) ماڭعىستاۋ وبلىسىنا،7% (60مىڭ)جامبىل وبلىسىنا قونىستانعان[6, 277ب.]. قونىس اۋدارعانداردىڭ 54 پايىزعا جۋىعى ەڭبەك جاسىنداعىلار، 26,5 پايىزى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر، نەبارى 4,5 پايىزى عانا زەينەت جاسىنداعىلار[7, 14 ب.].كورسەتىلگەن مالىمەتتەن ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ دەموگرافيالىق ءوسۋى مەن وركەندەۋىنە ەسەلەپ ۇلەس قوساتىندىعىنىڭ دالەلى ەكەندىگىن بايقاۋعا بولادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا شەت ەلدەردەن كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ ىشىندە 70- تەن استام عىلىم دوكتورلارى، 250 عىلىم كانديداتتارى بار ەكەن. قانداستارىمىزدىڭ 40 مىڭنان استامى – جوعارى ءبىلىمدى، 93600ادام – ارناۋلى ورتا ءبىلىمدى، 230 مىڭدايى – ورتا ءبىلىمدى. قازاقستانعا تۇراقتى مەكەندەۋگە كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ كوپشىلىگى اۋىل شارۋاشىلىق قىزمەتكەرلەرى، ولاردىڭ سانى – 86031 ادام، ءبىلىم بەرۋ قىزمەتكەرلەرى – 16997, دارىگەرلەر – 9407, مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر – 1034, كاسىپكەرلەر –11203, باسقا ماماندىق وكىلدەرى – 221670ادام قۇرايدى[7, 17 ب.].بۇگىندە اتاجۇرتىنا كوشىپ كەلگەن باۋىرلارىمىزدىڭ اراسىندا كوپتەگەن عالىمدار مەن جوعارعى ءبىلىمدى ماماندار بار ەكەندىگىن جوعارىدا كورسەتىلگەن مالىمەتتەن بايقادىق. قانداستارىمىزدىڭ دياسپوراسىنىڭ اتامەكەنگە ورالۋى رەسپۋبليكانىڭ دەموگرافيالىق جاعدايىن عانا جاقسارتىپ قويماي سونىمەن قاتار ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ، ادەبيەت پەن ونەردىڭ دامۋىنا دا وزىندىك ۇلەستەرىن قوسىپ كەلەدى. 2009- 2011 جىلدارعا ارنالعان «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ تاپسىرماسىمەن 2007-2015 جىلدارعا ارنالعان كوشى –قون ساياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسىنا ساي جاسالعان بولاتىن. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى بويىنشا 2009- 2011 جىلدارى جۇزەگە اسىرىلىپ، مەملەكەتتىك جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 197 ميلليارد تەڭگە قاراستىرىلعان. ءۇش جىلدا بۇل باعدارلاما بويىنشا 60 مىڭ وتباسىن، ورتا ەسەپپەن 300 مىڭ ادامدى كوشىرىپ الۋ جوسپارلانعان[8, 54 ب.].بىراقتا «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن تەكسەرۋدە ءوز دارەجەسىندە جۇرگىزىلمەي، ءتيىمسىز ىسكە اسىرىلعاندىعى تۋرالى مالىمەتتەر بايقالدى. «2009- 2011 جىلدارى باعدارلاما شەڭبەرىندە 2567 ەتنيكالىق قازاق وتباسىنا تۇرعىن ءۇي بەرىلگەن. باعدارلاما شەڭبەرىندە جالپى قۇنى 2,6 ملرد. تەڭگەدەن استام سوماعا سالىنعان 3223 پاتەردىڭ 622 پاتەرىنە ەل قونىستانباعان. اقمولا وبلىسىنداعى كراسنىي يار اۋىلىندا 138 پاتەر ەكى پاتەرلىك تۇرعىن ءۇي تومەنگى ساپامەن سالىنعان. بوس تۇرعان 51,6 ملن. تەڭگەلىك 18 پاتەر تۇرۋعا جارامسىز، جوندەۋ جۇمىستارىن قاجەت ەتەدى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا قۇنى 42,0 ملن. تەڭگەدەن استام سومانى قۇرايتىن ءبىر پاتەرلىك 10 تۇرعىن ءۇيدىڭ قۇرىلىسى اياقتالماعان» دەپ، باقىلاۋ جاسايتىن قۇزىرلى مەكەمەنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ د.بايمولداۇلى وسى مالىمەتتەردى كەلتىرگەن[8,55 ب.].مەملەكەت تاراپىنىن بولىنگەن قارجىنىڭ تالان-تاراجعا ۇشىراعاندىعىن وسى كەلتىرىلگەن مالىمەتتەردەن - اق بايقاۋعا بولادى. بىراق سوعان قاراماستان الىس جانە تاياۋ شەت مەملەكەتتەردەگى قانداستارىمىز اتامەكەنگە ورالۋدا. شەتەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ اتامەكەنگە ورالۋداعى نيەتتەرىنە قوزعاۋشى كۇش بولعان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىز دامۋىن حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ مويىنداۋى، ەلدىڭ قارقىندى دامۋى، قازاقتىڭ اتا-باباسىنىڭ جەرىندە مەملەكەتتىكتى قالىپتاستىرۋعا قاتىسۋ، ەگەمەندى مەملەكەتتى ساقتاۋ مەن دامىتۋ، بىرىڭعاي ۇلتقا ەنۋ بولىپ تابىلادى. وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ تاعدىرىنا دەگەن الاڭداۋشىلىق جاقىن جانە الىس شەت ەلدەردەگى قازاقتاردىڭ كوڭىلىن جاقىنداستىرادى. الەمنىڭ 40-قا تارتا ەلىندە 5 ميلليونعا جۋىق قازاق، 5 قۇرلىققا بولىنە قونىستانعان. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دەموگرافياسىن جاقسارتۋدا ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى ستراتەگيالىق ساياساتى. ەلباسى حالىقتىڭ سانىڭ 2015 جىلى 20 ميلليونعا جەتكىزۋ تاپسىردى، سوندىقتان قازاق حالقىنىڭ سانىڭ ارتتىرۋدا شەتەلدەردەگى وتانداستارىمىزدى اتامەكەنگە ورالۋعا نيەتى بار قانداستارىمىزعا مەملەكەت تاراپىنان جاعداي جاساۋ، قول ۇشىن بەرۋ باستى مىندەت. بۇگىنگى تاڭدا شەتەلدەردە تۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ تاريحي وتانى – قازاقستانعا ورالۋ ماسەلەسى مەملكەتتىك دەڭگەيدە قارالىپ، زاڭدى نەگىزدەر جاسالىنۋدا. قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ شەتەلدەگى قازاقتارمەن مادەني-رۋحاني سالادا بايلانىس جاساۋعا، ولاردىڭ اتاجۇرتقا ورالۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزۋعا ايراقشا نازار اۋدارىلۋدا جانە ول ماسەلە ءالى دە ءوز دارەجەسىندە جۇرگىزىلۋ جولدارى قاراستىرىلۋدا. پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى: 1.بالتاباەۆا ك.ن. كوشى –قون ۇدەرىسى: قازاقستانعا قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ساندىق وسىمىنەن ولاردىڭ ساپالىق كەلەشەگىنە دەيىن.// قازاقستان قوعامىنىڭ دامۋىنا قانداستارىمىزدىڭ قوسقان ۇلەسى.دقق قۇرىلعانىنا 20 ج. تولۋىنا وراي وتكىزىلگەن رعپك ماتەريالدارى. – پاۆلودار.، – 2012.– 45-50بەتتەر. 2. اسىلبەكوۆ م-ا.ح.، اسىلبەكوۆا ج. م-ا. شەتەل قازاقتارىن زەرتتەۋدىڭ قورىتىندىلارى مەن مىندەتتەرى. // قازاق دياسپوراسىنىڭ جاسامپاز الەۋەتى: تاريحى جانە زاماناۋي كەلبەتى. رعپك ماتەريالدارى.دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى. – الماتى.، – 2013.، – 42– 50 بەتتەر. 3.ماحاتوۆا ج. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى كوشى – قون پروتسەسىنىڭ جاعدايلارىن تالداۋ. // ەرلىكتىڭ باستاۋى ەلدىكتە اتتى كونفەرەنتسيا ماتەريالدار جيناعى. ا، 2007 – 96 – 101 بەتتەر. 4.قازاقتاردىڭ ءىىى دۇنيەجۇزىلىك قۇرىلتايى اياسىندا ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن «ديالوگ الاڭى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ماجىلىسىندە كوشى-قون كوميتەتىنىڭ توراعاسى ج. ابديەۆتىڭ بايانداماسى.-95-157ب.ب. 5.ۋاتقان ب.ۇلتتىڭ ۇلى جيىنى. دەرەكتەر جيناعى. – الماتى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعى، 2012. – 408 بەت. 6.بايمولدا د. قازاق كوشى. – الماتى،«نۇر- پرينت» باسپا ورتالىعى، 2013. – 308 بەت. 7.قايرات ب. رەسپۋبليكاداعى كوشى –قون ءۇردىسى تۋرالى. //قازاقستان قوعامىنىڭ دامۋىنا قانداستارىمىزدىڭ قوسقان ۇلەسى. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 20 ج. تولۋىنا وراي وتكىزىلگەن رعپك ماتەريالدارى. – الماتى.، – 2012.، – 14 – 23 بەتتەر. 8.بايولداۇلى د. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى جانە موڭعوليا قازاقتارى. //قازاقستان قوعامىنىڭ دامۋىنا قانداستارىمىزدىڭ قوسقان ۇلەسى. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 20 ج. تولۋىنا وراي وتكىزىلگەن رعپك ماتەريالدارى. – الماتى.، – 2012.، – 54 – 57 بەتتەر.

گۋلنار كوزعامباەۆا 20.05.2015 10:23:06

تاۋەلسىز قازاقستان دەموگرافياسىن ارتتىرۋداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ۇلەسى قوزعامباەۆا گ.ب. تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت ءال –فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتى شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى ءوز بەتىمەن ەمەس، تاعدىردىڭ جازۋىمەن، وزبىرلىق ارەكەتتەردەن وزگە ەلدەرگە قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان. وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا تولىق قۇقىقتى مۇشە رەتىندە ەنىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ ەندى ولارعا قول ۇشىن بەرۋى، كۇندەلىكتى ءومىر-تىرشىلىگىنە جاعداي جاساۋى، قانداستارىمىزدىڭ ەلگە قايتىپ كەلۋىنە سەبەپكەر بولۋى ورىندى. قازاق ۇلتىنىڭ ۇشتەن ءبىرى جاقىن جانە الىس شەتەلدەردە ءومىر سۇرەدى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن، قازاق حالقى اراسىندا جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وزگەرىستەردى كۇش قولدانۋ ادىسىمەن قۋعىن-سۇرگىن، قۋدالاۋ سالدارىنان، اشتىقتان باس ساۋعالاپ اتامەكەنىنەن كوشكەندەرگە «وپاسىزدار»، «وتانىن ساتقاندار»، «مال-مۇلكى ءۇشىن قاشقاندار» دەگەن ايدارلار تاعىلدى. شەتمەملەكەتتەردە، اسىرەسە، كاپيتاليستىك ەلدەردە تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ بار ەكەندىگىن مويىنداۋدىڭ ءوزى اۋىر قىلمىس سانالىپ كەلدى. الىس جانە تاياۋ شەتەلدەردەگى 5 ميلليوننان استام قانداستارىمىزدىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى، ولاردىڭ اتامەكەنمەن بايلانىسى، ەلگە ورالۋى جانە تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ دەموگرافيالىق ۇلەسىن ارتتىرۋداعى ماڭىزى سياقتى ماسەلەلەر بۇگىندە وتاندىق تاريحتىن وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى 1991 ج. 16 جەلتوقساندا قازاقستان اۋماعىندا ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن دەربەس بەلگىلەيتىن جانە جۇرگىزەتىن دەموكراتيالىق مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. وسى كەزدەن باستاپ قازاق ەلى ماڭىزدى ەتنوساياسي شارانى جۇزەگە اسىرا باستادى، ونىڭ باستى ايعاعى قازاقتاردىڭ (رەپوتراتسيا) ەلگە ورالۋ ۇدەرىسى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن العاشقى كۇندەرىنەن باستاۋ الدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىك الىپ، العاش رەت دەموگرافيالىق ساياساتىن ءوزى قالىپتاستىرا باستاۋىنىڭ تۇڭعىش كەپىلى- 1992 جىلى 26 مۋسىمدا قابىلدانعان «يمميگراتسيا تۋرالى» زاڭ. بۇل زاڭ بويىنشا ءاربىر جىلعا يمميگراتسيا كۆوتاسى بەلگىلەنىپ وتىردى. وندا يمميگراتسيا ءتۇرى مەن ساندىق مولشەرى بەلگىلەنىپ، قاي ەلدەن كەلەتىندىكتەرى، ولاردى قابىلداۋعا قاجەتتى ماتەريالدىق-قارجىلىق رەسۋرستار، ورنالاستىرۋ مەن ورتاعا بەيىمدەۋ، ولار مەكەندەيتىن ايماقتار مەن ولاردى ەڭبەككە ورنالاستىراتىن شارۋاشىلىق تيپتەرى كورسەتىلدى. كۆوتادا جەكە باسقا بەرىلەتىن جاردەم تولەمدەرى مەن رەپرەسسيا كەزەڭىندە، كۇشتەپ كوللەكتيۆتەندىرۋ مەن ادامگەرشىلىككە جات ساياسي اكتسيا، ورالىپ جاتقان بوسقىندار مەن رەپاتريانتتارعا، ولاردىڭ ۇرپاقتارىنا بەرىلەتىن جەڭىلدىكتەر جۇيەسى ايقىندالىپ بەلگىلەندى. ۇلتتىق دياسپوراعا جانە ونى جاڭا ورىنعا ورنالاستىرۋعا قامقورلىق كورسەتۋ ۇكىمەت پەن كوشى-قون دەپارتامەنتى، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورگاندارىنا جۇكتەلدى. ال 1993جىلى قابىلدانعان «كوشىپ كەلۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى وتە ۇلكەن رول اتقارىپ، كۆوتا جۇيەسى قالىپتاسىپ، باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ، مال، مۇلىك بەرۋ، اۋىلدىق جەرلەردە شارۋاشىلىقپەن اينالىسۋعا جەر تەلىمدەرىن ۇلەستىرۋگە تەتىكتەر قالىپتاستى. ءۇشىنشى رەت 1997 جىلى قابىلدانعان «حالىقتىڭ كوشى – قونى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭى الىس جانە تاياۋ شەتەلدەردەن كەلگەن قانداستارىمىزعا قول ۇشىن بەرىپ كومەكتەسۋدە جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەرگە قاراماستان ءبىرشاما ماسەلەلەردە شەشىمىن تاپتى. دۇنيەجۇزىندە 3 مىڭنان استام ۇلتتار مەن ۇلىستار بولعانىمەن، ءبىر عانا ۇلتتان تۇراتىن بىردە–بىر مەملەكەت جوق. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ جيناعان مالىمەتتەرى بويىنشا 40 شەت مەملەكەتتەردەگى قازاقتاردىڭ سانى 5 ميلليون 600مىڭنان استام ادام، ونىڭ ىشىندە جاقىن شەتەلدەردە – 3 ملن. 137 مىڭ ادام، الىس شەتەلدەردە – 2 ملن. 529 مىڭ 800 ادام. قازاقتار كوپ شوعىرلانعان مەملەكەتتەر – قىتايدا –2.260 مىڭ، وزبەكستاندا –1.500 مىڭ، رەسەيدە –1.100 مىڭ، موڭعوليادا –150 مىڭ، قىرعىزستاندا – 95 مىڭ، تۇركىمەنستان – 150 مىڭ، اۋعانىستاندا – 30 مىڭ، تۇركيادا – 15 مىڭ، اقش-تا – 14 مىڭ، تاجىكستاندا – 10 مىڭ، يراندا – 10 مىڭ، جانە ت.ب. تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستىعى ەلدەرىنىڭ ىشىندە الىس جانە تاياۋ شەتەلدەن قانداستارىن اتامەكەنگە ورالتۋمەن جۇيەلى اينالىسىپ، مەملەكەت تاراپىنىن ءبىرشاما قارجى جۇمساپ وتىرعان ءبىر عانا ەل – قازاقستان، ال دۇنيە جۇزىندە – ءۇش ەلدىڭ بىرەۋى. بۇگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىڭ ۇيىتقى ۇلتى – قازاق ۇلتىنىڭ بۇگىنگى مەن بولاشاعىنا باسا نازار اۋدارىپ قاراستىرۋ كەرەك. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەتىستىگى مەن ەكونوميكالىق دامۋى تمد ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا الدىنعى قاتارلاردان ورىن الادى. ەڭ باستىسىرەسپۋبليكامىزدىڭ سوڭعى جىلدارداعى جەتىستىگى، ول قازاق حالقىنىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ ارتۋى بولىپ تابىلادى. ايتا كەتەرلىگى، قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ اتا-مەكەن جەرلەرىندە ازشىلىقتا بولۋى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن كۇنگە دەيىن ورىن الىپ كەلگەن(1926 جىلى 58,5% ، 1939 ج. -37,8% ، 1959 ج.-30% ، 1989ج. 39,7% ) [1, 45ب.].مىنە بۇل كورسەتىلگەن مالىمەتتەردەن رەسپۋبليكامىزدا تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىنگى قازاقتىڭ پايىزعا شاققانداعى مولشەرى تومەن بولعاندىعىن بايقايمىز.ەگەر 1989 جىلى رەسپۋبليكاداعى قازاقتاردىڭ ۇلەسى 40 پايىزعا جەتەر-جەتپەس بولسا، قازىر بۇل كورسەتكىشتىڭ الدە قايدا وسكەن. ول تۋرالى عالىم م.ح. اسىلبەكوۆ قازاقستانداعى قازاقتار 1989 جىلى 6,5 ميلليوننان 2013 جىلى 1 قاڭتارىنا 11 ميلليونعا جەتتى، ال ۇلەسى 39,7% - دان 65,2% -عا جەتتى...– دەگەن، مالىمەتتەر بەرەدى[2, 42ب.]. 1991 جىلدان (2005ج.) 1 شىلدەگە دەيىن ەلىمىزگە بارلىعى 110 مىڭ 591 ورالماندار وتباسى قونىس اۋداردى. سونىڭ ىشىندە 1991 جىلدان 2007 جىلعا دەيىن بىرعانا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا 19 الىس جانە جاقىن شەتەلدەردەن ورالماندار قونىس اۋدارىپ، ولاردىڭ سانى 39936 وتباسى نەمەسە 136787 ادامعا جەتىپ وتىر. ونىڭ ىشىنەن 10521وتباسى كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىمەن 29415 وتباسى كۆوتادان تىس كوشىپ كەلگەندەر. بۇل رەسپۋبليكاعا كەلگەن ورالمانداردىڭ 28 پايىزىن قۇرايدى [3,96ب.]. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ جىل سايىن نىعايىپ، مەملەكەتتى قۇرايتىن نەگىزگى ۇلت رەتىندە قانداستارىمىزدى اتامەكەنگە كوشىرىپ اكەلۋدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى مۇمكىندىگىنشە جاعداي جاساۋدا. ەگەر 2000 جىلعى كوشىپ كەلۋ كۆوتاسى – 500 ورالمان وتباسىنا ارنالعان بولسا، 2003 جىلعى بۇل كورسەتكىش – 5000 وتباسىن، 2004 جىلعى –10000 وتباسىن قابىلداۋدى قاراستىرعان. ەلباسىنىڭ 2004 جىلعى 27 جەلتوقسانداعى №1508 جارلىعىمەن بەكىتىلگەن 2005 جىلعى كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنا ساي 15000 وتباسىنى قابىلداپ، جايعاستىرۋ كوزدەلىپ وتىر.كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنىڭ مولشەرىنىڭ كوبەيۋى –ۇكىمەتىمىزدىڭ قانداستارىمىزدى تاريحي وتانىنا ورالۋىنا ۇلكەن ءمان بەرۋىنىڭ ايعاعى [4, 96ب.]. ءسويتىپ، ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ سانى 2005 جىلعا قاراي التى ءجۇز مىڭعا جۋىق ادامعا كوبەيدى. تاعى وسى تۇستا قاراستىرىپ كەتەتىن ەرەكشە جايت الەمدە باسقا ۇلتتارمەن سالىستىرعاندا ءاربىر ءۇشىنشى قازاق شەت ەلدە تۇرادى. سوندىقتان ولاردىڭ ءبارىن ءبىر مەزگىلدە تۋعان وتانىنا كوشىرۋگە مۇمكىندىك جوق ەكەندىگى ەلباسىنىڭ سوزىندە اشىق ايتىلدى، الايدا قازاقستاننىڭ قازاق دياسپوراسى باسىم مەملەكەتتەردىڭ ەلباسىلارمەن كەلىسسوزدەردە ولارعا قامقورلىق ەتىلۋىن وتىنەتىنىن دە اتاپ ءوتتى. دۇنيەدە قازاق دەگەن ۇلت بىرەۋ، دەمەك ونىڭ ۇلتتىق بولمىسى، سالت ساناسى، ادەت عۇرپى – بارشا قازاققا ءتان، ونىڭ عاجاپ رۋحاني قازىناسىن دا ءبولىپ جارۋعا جاتپايتىن ورتاق بايلىق. كوشى - قون پوليتسياسى كوميتەتىنىڭ ەتنيكالىق رەپاترياتسيا تۋرالى رەسمي مالىمەتتەرى بويىنشا (2011 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنداعى جاعدايىنا قاراي ) ەلىمىزگە 210225 ورالمان وتباسى نەمەسە 824170 ادام قونىس اۋداردى. اتامەكەنگە ورالعان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ىشىندە سانى جاعىنان ءبىرىنشى ورىندا – وزبەكستاننان كەلگەن قازاقتار تۇر (60,1%), ەكىنشى ورىندا – موڭعوليادان كەلگەندەر (13,3%), ءۇشىنشى ورىندا –قىتايدان كەلگەندەر (10,3%), ءتورتىنشى ورىندا – تۇركىمەنستاننان (7,8%) جانە بەسىنشى ورىندا- رەسەيدەن كەلگەن قازاقتار – 4,3%[1, 46ب.]. رەسپۋبليكامىزعا الىس جانە تاياۋ شەت ەلدەردەن ورالعان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ پايىزعا شاققانداعى كورسەتكىشى بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا وزبەكستاننان كەلگەن قانداستارىمىز تۇرعانىن بايقادىق.وزبەكستاننان كەلگەن ورالماندار قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرى:جامبىل، الماتى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنا، موڭعوليادان كەلگەن ورالمانداردىڭ 63%-ى سولتۇستىك وڭىردە:اقمولا، پاۆلودار، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنا قونىستانعان. قىتايدان كەلگەن ورالمانداردىڭ 89% شىعىس وڭىردەگى: شىعىس قازاقستان وبلىسىنا تاڭداۋ جاساعان. ال، وڭتۇستىك وڭىردە – الماتى وبلىسىندا قونىستانعاندار كوپ. تۇرىكمەنستاننان كەلگەن ورالمانداردىڭ 80% باتىس وڭىرلەرگە:اتىراۋ مەن ماڭعىستاۋ وبلىستارىنا، ال رەسەيدەن كەلگەن ورالمانداردىڭ 76% سولتۇستىك قازاقستان مەن پاۆلودار وبلىستارىندا قونىستانعان[1, 46ب.]. دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ ءىV قۇرىلتايىندا ەلباسى، ن.ءا. نازارباەۆ «بيىل تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە اتامەكەنگە اتباسىن بۇرعان ۇلى كوشكە 20 جىل تولدى.... « ەلگە ەل قوسىلسا قۇت» دەيدى دانا حالقىمىز. ازاتتىقتىڭ ەلەڭ – الاڭىنداعى كۇردەلى كەزەڭگە قاراماستان، كوشىمىز كولىكتى بولدى.سودان بەرى ۇلى ءبىر ساتكە تولاستاعان ەمەس. ات قازىعىن بايلار اتامەكەنگە 20 جىل ىشىندە 300 مىڭعا جۋىق وتباسى كوشىپ كەلدى. وسىلايشا ەل حالقىنىڭ سانى 1 ميلليوننان استام قانداسىمىزبەن تولىقتى. ءبىز دۇنيە جۇزىندە ءوز قانداستارىن ەلىنە شاقىرىپ، قاراجات بولگەن ءۇش-اق مەملەكەتتىڭ بىرەۋىمىز» – دەپ،ايتتى[5, 41 ب.].ەلباسى اتاپ كورسەتكەندەي شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ اتامەكەنگە ورالۋى قازاقتار سانىنىڭ ءبىر ميلليون ادامعا كوبەيۋىنە ىقپال ەتتى. ولاردىڭ ۇلەس سالماعى ءوستى، ياعني بۇگىنگى كۇنى ەتنودەموگرافيالىق، الەۋمەتتىك، كوشى-قون ۇدەرىسىن ەتنوگەندىك نەگىزدە انىقتايدى، حالىقتىڭ مادەني ساباقتاستىعىن قالپىنا كەلۋىنە، تۋعان ءتىلدىڭ، ءداستۇردىڭ، سالتتىڭ، حالىقتىق ونەردىڭ مولايۋىنا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اسىرەسە، سولتۇستىك-شىعىس وڭىرلەردە تارالۋىنا ىقپال ەتۋدە. 1991-2011 جىلدار ارالىعىندا 221,3 مىڭ وتباسى، 860,4 مىڭ قانداستارىمىز قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن. ولاردىڭ 60,5% وزبەكستاننان (520مىڭ), 10,4% موڭعوليادان (86 مىڭ), 12,4% قىتايدان(106 مىڭ) 7,8% تۇركىمەنستاننان (67,5 مىڭ), 5,3% رەسەيدەن (45,5 مىڭ) كەلىپتى. ال قالعان 4 % (34مىڭى) ت.ب ەلدەردەن كەلگەن. ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ وبلىستار بويىنشا ورنالاسۋىنا كوز جۇگىرتەتىن بولساق 24,3% (206 مىڭ) الماتى وبلىسىنا،13,3% (114 مىڭ) ماڭعىستاۋ وبلىسىنا،7% (60مىڭ)جامبىل وبلىسىنا قونىستانعان[6, 277ب.]. قونىس اۋدارعانداردىڭ 54 پايىزعا جۋىعى ەڭبەك جاسىنداعىلار، 26,5 پايىزى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر، نەبارى 4,5 پايىزى عانا زەينەت جاسىنداعىلار[7, 14 ب.].كورسەتىلگەن مالىمەتتەن ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ دەموگرافيالىق ءوسۋى مەن وركەندەۋىنە ەسەلەپ ۇلەس قوساتىندىعىنىڭ دالەلى ەكەندىگىن بايقاۋعا بولادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا شەت ەلدەردەن كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ ىشىندە 70- تەن استام عىلىم دوكتورلارى، 250 عىلىم كانديداتتارى بار ەكەن. قانداستارىمىزدىڭ 40 مىڭنان استامى – جوعارى ءبىلىمدى، 93600ادام – ارناۋلى ورتا ءبىلىمدى، 230 مىڭدايى – ورتا ءبىلىمدى. قازاقستانعا تۇراقتى مەكەندەۋگە كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ كوپشىلىگى اۋىل شارۋاشىلىق قىزمەتكەرلەرى، ولاردىڭ سانى – 86031 ادام، ءبىلىم بەرۋ قىزمەتكەرلەرى – 16997, دارىگەرلەر – 9407, مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر – 1034, كاسىپكەرلەر –11203, باسقا ماماندىق وكىلدەرى – 221670ادام قۇرايدى[7, 17 ب.].بۇگىندە اتاجۇرتىنا كوشىپ كەلگەن باۋىرلارىمىزدىڭ اراسىندا كوپتەگەن عالىمدار مەن جوعارعى ءبىلىمدى ماماندار بار ەكەندىگىن جوعارىدا كورسەتىلگەن مالىمەتتەن بايقادىق. قانداستارىمىزدىڭ دياسپوراسىنىڭ اتامەكەنگە ورالۋى رەسپۋبليكانىڭ دەموگرافيالىق جاعدايىن عانا جاقسارتىپ قويماي سونىمەن قاتار ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ، ادەبيەت پەن ونەردىڭ دامۋىنا دا وزىندىك ۇلەستەرىن قوسىپ كەلەدى. 2009- 2011 جىلدارعا ارنالعان «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ تاپسىرماسىمەن 2007-2015 جىلدارعا ارنالعان كوشى –قون ساياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسىنا ساي جاسالعان بولاتىن. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى بويىنشا 2009- 2011 جىلدارى جۇزەگە اسىرىلىپ، مەملەكەتتىك جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 197 ميلليارد تەڭگە قاراستىرىلعان. ءۇش جىلدا بۇل باعدارلاما بويىنشا 60 مىڭ وتباسىن، ورتا ەسەپپەن 300 مىڭ ادامدى كوشىرىپ الۋ جوسپارلانعان[8, 54 ب.].بىراقتا «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن تەكسەرۋدە ءوز دارەجەسىندە جۇرگىزىلمەي، ءتيىمسىز ىسكە اسىرىلعاندىعى تۋرالى مالىمەتتەر بايقالدى. «2009- 2011 جىلدارى باعدارلاما شەڭبەرىندە 2567 ەتنيكالىق قازاق وتباسىنا تۇرعىن ءۇي بەرىلگەن. باعدارلاما شەڭبەرىندە جالپى قۇنى 2,6 ملرد. تەڭگەدەن استام سوماعا سالىنعان 3223 پاتەردىڭ 622 پاتەرىنە ەل قونىستانباعان. اقمولا وبلىسىنداعى كراسنىي يار اۋىلىندا 138 پاتەر ەكى پاتەرلىك تۇرعىن ءۇي تومەنگى ساپامەن سالىنعان. بوس تۇرعان 51,6 ملن. تەڭگەلىك 18 پاتەر تۇرۋعا جارامسىز، جوندەۋ جۇمىستارىن قاجەت ەتەدى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا قۇنى 42,0 ملن. تەڭگەدەن استام سومانى قۇرايتىن ءبىر پاتەرلىك 10 تۇرعىن ءۇيدىڭ قۇرىلىسى اياقتالماعان» دەپ، باقىلاۋ جاسايتىن قۇزىرلى مەكەمەنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ د.بايمولداۇلى وسى مالىمەتتەردى كەلتىرگەن[8,55 ب.].مەملەكەت تاراپىنىن بولىنگەن قارجىنىڭ تالان-تاراجعا ۇشىراعاندىعىن وسى كەلتىرىلگەن مالىمەتتەردەن - اق بايقاۋعا بولادى. بىراق سوعان قاراماستان الىس جانە تاياۋ شەت مەملەكەتتەردەگى قانداستارىمىز اتامەكەنگە ورالۋدا. شەتەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ اتامەكەنگە ورالۋداعى نيەتتەرىنە قوزعاۋشى كۇش بولعان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىز دامۋىن حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ مويىنداۋى، ەلدىڭ قارقىندى دامۋى، قازاقتىڭ اتا-باباسىنىڭ جەرىندە مەملەكەتتىكتى قالىپتاستىرۋعا قاتىسۋ، ەگەمەندى مەملەكەتتى ساقتاۋ مەن دامىتۋ، بىرىڭعاي ۇلتقا ەنۋ بولىپ تابىلادى. وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ تاعدىرىنا دەگەن الاڭداۋشىلىق جاقىن جانە الىس شەت ەلدەردەگى قازاقتاردىڭ كوڭىلىن جاقىنداستىرادى. الەمنىڭ 40-قا تارتا ەلىندە 5 ميلليونعا جۋىق قازاق، 5 قۇرلىققا بولىنە قونىستانعان. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دەموگرافياسىن جاقسارتۋدا ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى ستراتەگيالىق ساياساتى. ەلباسى حالىقتىڭ سانىڭ 2015 جىلى 20 ميلليونعا جەتكىزۋ تاپسىردى، سوندىقتان قازاق حالقىنىڭ سانىڭ ارتتىرۋدا شەتەلدەردەگى وتانداستارىمىزدى اتامەكەنگە ورالۋعا نيەتى بار قانداستارىمىزعا مەملەكەت تاراپىنان جاعداي جاساۋ، قول ۇشىن بەرۋ باستى مىندەت. بۇگىنگى تاڭدا شەتەلدەردە تۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ تاريحي وتانى – قازاقستانعا ورالۋ ماسەلەسى مەملكەتتىك دەڭگەيدە قارالىپ، زاڭدى نەگىزدەر جاسالىنۋدا. قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ شەتەلدەگى قازاقتارمەن مادەني-رۋحاني سالادا بايلانىس جاساۋعا، ولاردىڭ اتاجۇرتقا ورالۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزۋعا ايراقشا نازار اۋدارىلۋدا جانە ول ماسەلە ءالى دە ءوز دارەجەسىندە جۇرگىزىلۋ جولدارى قاراستىرىلۋدا. پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى: 1.بالتاباەۆا ك.ن. كوشى –قون ۇدەرىسى: قازاقستانعا قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ساندىق وسىمىنەن ولاردىڭ ساپالىق كەلەشەگىنە دەيىن.// قازاقستان قوعامىنىڭ دامۋىنا قانداستارىمىزدىڭ قوسقان ۇلەسى.دقق قۇرىلعانىنا 20 ج. تولۋىنا وراي وتكىزىلگەن رعپك ماتەريالدارى. – پاۆلودار.، – 2012.– 45-50بەتتەر. 2. اسىلبەكوۆ م-ا.ح.، اسىلبەكوۆا ج. م-ا. شەتەل قازاقتارىن زەرتتەۋدىڭ قورىتىندىلارى مەن مىندەتتەرى. // قازاق دياسپوراسىنىڭ جاسامپاز الەۋەتى: تاريحى جانە زاماناۋي كەلبەتى. رعپك ماتەريالدارى.دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى. – الماتى.، – 2013.، – 42– 50 بەتتەر. 3.ماحاتوۆا ج. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى كوشى – قون پروتسەسىنىڭ جاعدايلارىن تالداۋ. // ەرلىكتىڭ باستاۋى ەلدىكتە اتتى كونفەرەنتسيا ماتەريالدار جيناعى. ا، 2007 – 96 – 101 بەتتەر. 4.قازاقتاردىڭ ءىىى دۇنيەجۇزىلىك قۇرىلتايى اياسىندا ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن «ديالوگ الاڭى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ماجىلىسىندە كوشى-قون كوميتەتىنىڭ توراعاسى ج. ابديەۆتىڭ بايانداماسى.-95-157ب.ب. 5.ۋاتقان ب.ۇلتتىڭ ۇلى جيىنى. دەرەكتەر جيناعى. – الماتى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعى، 2012. – 408 بەت. 6.بايمولدا د. قازاق كوشى. – الماتى،«نۇر- پرينت» باسپا ورتالىعى، 2013. – 308 بەت. 7.قايرات ب. رەسپۋبليكاداعى كوشى –قون ءۇردىسى تۋرالى. //قازاقستان قوعامىنىڭ دامۋىنا قانداستارىمىزدىڭ قوسقان ۇلەسى. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 20 ج. تولۋىنا وراي وتكىزىلگەن رعپك ماتەريالدارى. – الماتى.، – 2012.، – 14 – 23 بەتتەر. 8.بايولداۇلى د. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى جانە موڭعوليا قازاقتارى. //قازاقستان قوعامىنىڭ دامۋىنا قانداستارىمىزدىڭ قوسقان ۇلەسى. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 20 ج. تولۋىنا وراي وتكىزىلگەن رعپك ماتەريالدارى. – الماتى.، – 2012.، – 54 – 57 بەتتەر.

گۇلنار كوزعامباەۆا

ءاوج 375(10) گ.ب.قوزعامباەۆا، ن.ك.الپىسباەۆا موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قۇرىلىمىنداعى كوشپەلىلەر وركەنيەتى تەورياسى ء(حىح ع. سوڭى - حح ع. باسى)

ماقالادا، XIX عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باس كەزىندە موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ كۇردەلىلىگى قاراستىرىلعان. موڭعوليا قازاقتارى تسين يمپەرياسى قاراماعىنا وتكەننەن كەيىن دە، ولاردىڭ ەل بيلەۋ جۇيەسىندەگى حاندىق بيلىكتى جويدى. تسين اكىمشىلىگى بۇرىنعى حان، سۇلتان، بولىس، اۋىل باسى، بيلەر سوتى دەگەن باسقارۋ جۇيەسىن جويىپ، ءوز ۇلگىسىمەن التى ساتىدان تۇراتىن جاڭا اكىمشىلىك بيلەۋ جۇيەسىن ەنگىزدى. مانچجۋر-قىتايلىق بيلەۋ جۇيەسىن تسين يمپەرياسى ەنگىزگەنىمەن قازاقتىڭ ەل بيلەۋ جۇيەسى ءبىرجولا جويىلىپ كەتپەگەن، ول كوبىنە قازاقتاردىڭ ىشكى ماسەلەلەرىن شەشۋمەن اينالىساتىن بولعاندىعى قاراستىرىلعان. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنداعى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى زەرتتەۋلەردەگى كوزقاراستار تالقىلانعان. قازاق ەلىنىڭ الەۋمەتتىك ءومىرى فورماتسيا تەورياسى تۇرعىسىنان زەرتتەۋگە بولمايتىنىن پراكتيكانىڭ ءوزى دالەلدەپ بەرىپ وتىر. وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى عالىمدار قازاقستانمەن قوعامدىق قۇرىلىسى ۇقساس ەلدەردىڭ ورتاعاسىرداعى الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ سيپاتىن زەرتتەگەندە «كوشپەلىلەر وركەنيەتى» دەگەن تەوريانى باسشىلىققا الۋدى ۇسىنىپ وتىر. ناتيجەسىندە موڭعوليا قازاقتارىنىڭ كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى اتامەكەندەگى قازاق حالقىنان تىس ەرەكشەلىگى بولماعان دەگەن قورىتىندى جاسالعان. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ XIX عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باسىنداعى قوعامدىق، الەۋمەتتىك ءومىرى تۋرالى تاقىرىپتى زەرتتەگەندە كوشپەلىلەر وركەنيەتى تەورياسى باسشىلىققا الىنعاندىعى قامتىلعان. ءتۇيىن سوزدەر: دياسپورا، ەكونوميكا، ساياسات،كوشپەلى وركەنيەت،سوتسياليزم گ.ب.قوزعامباەۆا، ن.ك.الپىسباەۆا تەورييا كوچەۆوي تسيۆيليزاتسي ۆ سوتسيالنو –ەكونوميچەسكوي ي وبششەستۆەننوي جيزني كازاحوۆ مونگولي (XIX – XX ۆۆ). ۆ ستاتە راسسماتريۆايۋتسيا ترۋدنوستي پوليتيچەسكوي ي سوتسيالنو-ەكونوميچەسكوي جيزني كازاحوۆ مونگولي ۆ كونتسە XIX – ناچالە XX ۆۆ. پوسلە ۆحوجدەنيا مونگولي ۆ سوستاۆ تسينسكوي يمپەري بىلا ليكۆيديروۆانا حانسكايا ۆلاست.تسينسكايا ادمينيستراتسيا ۋپرازدنيلا تراديتسيوننىە ينستيتۋتى ۆلاستي كازاحوۆ – ۆلاست حانا، سۋلتانوۆ، ۆولوستنىح ي اۋلنىح ۋپراۆيتەلەي، ا تاكجە سۋد بيەۆ. ۆمەستو نيح بىلا ۆۆەدەنا شەستيستۋپەنچاتايا سيستەما ادمينيستراتيۆنوگو ۋپراۆلەنيا. ودناكو، تراديتسيوننايا كازاحسكايا سيستەما ۋپراۆلەنيا نە يسچەزلا، ەە ەلەمەنتى سوحرانيليس دليا رەشەنيا پروبلەم ۆنۋترەننەگو حاراكتەرا. ۆ ستاتە اناليزيرۋيۋتسيا ترۋدى، پوسۆياششەننىە سوتسيالنوي سترۋكتۋرە كوچەۆوگو سكوتوۆودچەسكوگو حوزيايستۆا كازاحوۆ. ساما پراكتيكا دوكازىۆاەت، چتو سوتسيالنۋيۋ سترۋكتۋرۋ كوچەۆوگو كازاحسكوگو وبششەستۆا نەلزيا يزۋچات س پودحودوۆ فورماتسيوننوي تەوري. ۆ سۆوە ۆرەميا ۋچەنىە-وبششەستۆوۆەدى ستاراليس راسسماتريۆات وبششەستۆەننىي ستروي كازاحوۆ س پوزيتسي «كوچەۆوگو فەوداليزما»، ۆ سۆيازي سو سحوجەستيۋ س درۋگيمي سرەدنەۆەكوۆىمي وبششەستۆامي. ۆ رەزۋلتاتە، رازۆيتيە كوچەۆوگو سكوتوۆودستۆا كازاحوۆ مونگولي راسسماتريۆالوس ودنوبوكو، ۋكازىۆالوس، چتو كازاحسكوە حوزيايستۆو نە وبلادالو سپەتسيفيچنوستيۋ. ۆ ناشەم يسسلەدوۆاني وبششەستۆەننوي جيزني كازاحوۆ مونگولي كونتسا XIX ناچالا XX ۆۆ. ۆ رۋكوۆودستۆو برالسيا پرينتسيپ تەورييا كوچەۆوي تسيۆيليزاتسي. G.B.Kozgambaeva, N.K.Alpsbaeva The social-economical structure of nomad civilization of Mongol Kazakhs in in the late XIX and early XX centuries The article is considered the difficulties of political and socio-economic life of Mongolia Kazakhs in the late XIX - early XX centuries. After accession of Mongolia to the Empire, the Khan's power was liquidated. تسين administration abolished the traditional institutions of the Kazakh authorities - Khan, sultans, township and village managers, as well as the court of biys. Instead of it, it was done six-speed administrative system. However, we couldn’t say that traditional Kazakh administrative system was disappeared, its elements were preserved to solve internal problems. The article analyzes the researches of social structure of the nomadic Kazakhs. The practice proves that the social structure of the nomadic Kazakh society cannot be studied with the formation of the theory. At past time, social- scientists tried to consider the social life of Kazakhs from the position of "nomadic feudalism", due to the similarity with other medieval societies. As a result, the development of nomadic Kazakhs of Mongolia was considered one-sided, it was shown that the Kazakh economy was lacked specificity. Our research is guided the principle of theory nomadic civilization of the social life of Kazakhs from Mongolia in the late XIX early XX centuries. Key words: diaspore, economic, politica, nomadic civilization, socialism. XIX عاسىردىڭ 70 ء–شى جىلدارىنىڭ باسىندا قىتايدىڭ شىڭجان ولكەسىنىڭ التاي ايماعىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى5 موڭعوليا تەرريتورياسىنا كوشىپ كەلىپ ورنالاستى. قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى شىعىس تۇركىستان ولكەسىن مەكەندەپ تۇرعان كەزىندە دە، موڭعول جەرىنە وتكەننەن كەيىن دە، ولاردىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق الەۋمەتتىك ءومىرى مەيلىنشە كۇردەلى بولدى. XX عاسىردىڭ باسىنان باستاپ تسين يمپەرياسى قازاقتاردىڭ ساياسي ومىرىنە ءبىراز وزگەرىستەر جاسادى. «تسين يمپەرياسى ءوزىنىڭ فەودالدىق-حاندىق مەملەكەتىنىڭ اكىمشىلىك جۇيەسى گۋبەرناتورلىق اسكەري-اكىمشىلىك مەكەمە قۇردى. مانچجۋر-قىتاي يمپەرياسى التاي قوبدا قازاقتارىنا رۋ باسشىسى ارقىلى ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ كەلدى» [1, -25 ب.]. ەڭ اۋەلى تسين اكىمشىلىگى بۇرىنعى حان، سۇلتان، بولىس، اۋىل باسى، بيلەر سوتى دەگەن باسقارۋ جۇيەسىن جويىپ، ءوز ۇلگىسىمەن جاڭا اكىمشىلىك بيلەۋ جۇيەسىن ەنگىزدى. بۇل جۇيە گۇن، امبىن، ۇكىرداي، زاڭگى، كۇندۋ، بوشىق سياقتى التى ساتىدان تۇردى. تسين نمپەرياسىنىڭ قازاق اراسىنداعى وكىلى سايلانباي ول جوعارىدان تاعايىندالاتىن بولعان. گۇن يمپەراتوردىڭ ۇكىمدەرىن جەرگىلىكتى جەرلەردە جۇزەگە اسىرۋعا مىندەتتى بولعان. گۇننىڭ ۇسىنىسىمەن امبىن تاعايىندالدى. امبىننىڭ جانە ۇكىردايلاردىڭ مىندەتى حالىقتان يمپەريانىڭ قاجەتىنە سالىق جيناۋ، حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيى، حال-جاعدايى تۋرالى، جوعارعى ورىندارعا حابارلاپ وتىرۋ بولعان. ال زاڭگى، كۇندە، بوشىق سياقتى ۇساق شەنەۋنىكتەر امبىن مەن ۇكىردايدىڭ ۇكىمدەرىن حالىق اراسىندا ورىنداپ وتىرۋ مىندەتىن اتقاردى[1,-27ب.]. تسين يمپەرياسى ءوز تۇسىندا مانچجۋر – قىتايلىق بيلەۋ جۇيەسىن ەنگىزگەنىمەن قازاقتىڭ بيلەۋ جۇيەسى ءبىرجولا جويىلىپ كەتپەگەن. اباق كەرەيدى XIX عاسىردىڭ باسىندا تورە ۇرپاعىنان شىققان حاندار بيلەيتىن ەدى. 1826 جىلى اباق كەرەيدى باسقارىپ كەلگەن ابىلاي اۋلەتىنەن شىققان ابىلقازى ۇلى كوگەداي دۇنيە سالىپ، بيلىك ونىڭ بالاسى ءاجى تورەگە وتەدى. 1830 جىلى بۇل جۇيەنى ءتورت بي دەگەن جۇيەمەن الماستىرعان كەزدە دە، ءتورت بيگە تورە تۇقىمىنىڭ وكىلدەرى تاعايىندالاتىن. قازاقتاردىڭ ء«تورت ورىن» دەپ اتاپ كەتكەن بۇل جۇيەسى مانچجۋر-قىتاي جۇيەسىمەن قاتارلاسا جۇرگىزىلىپ، كوبىنە قازاقتاردىڭ ىشكى ماسەلەلەرىن شەشۋمەن اينالىساتىن بولعان. قازاق اراسىنداعى سوت بيلىگىن بيلەر جۇرگىزگەنى بەلگىلى[2,50ب.]. موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ دا اراسىندا بيلەر سوتى بولدى. بيلەر سوتى بۇكىل قازاق اراسىندا شاريات جانە ادەپ-عۇرىپ نەگىزىندە داۋلاردى شەشىپ وتىردى. موڭعولياداعى قازاق دياسپوراسى دا اتامەكەندەگى قانداستارى سياقتى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. بۇكىل قازاق حالقى سياقتى موڭعول ەلىن مەكەندەگەن قانداستارىمىزدىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى جونىندەگى ماسەلەگە عىلىمي تۇرعىدان تالداۋ جاساۋ – تاريح عىلىمىنىڭ الدىندا قويىلىپ وتىرعان مىندەتتىڭ ءبىرى. مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن كوشپەلى حالىقتىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى تاقىرىبىنا قالام تارتقان عالىمدار از ەمەس. بۇل تاقىرىپتا جازىلعان ەڭبەكتەر دە جەتەرلىك. وسى عالىمدار اتالمىش تاقىرىپتى ماركستىك-لەنيندىك تەوريا تۇرعىسىنان، اتاپ ايتقاندا، فورماتسيالىق تەوريا تۇرعىسىنان زەرتتەدى[3].ءبىز ماركسيزم-لەنەنيزمدى بىردەن ءبىر شىن عىلىمي باعىت دەۋدەن دە، ونى عىلىمي باعىت ەمەس دەۋدەن دە اۋلاقپىز. ماركسيزم – لەنينيزمدى ادامزات قوعامىنىڭ وتكەنى، كەلەشەگى تۋرالى الدىڭعى قاتارلى ويشىلداردىڭ جاساعان عىلىمي باعىتتارىنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىز. سوندىقتان قوعامدىق جاعدايى تۋرالى عىلىمي جۇمىسپەن شۇعىلداناتىندار، زەرتتەپ وتىرعان تاقىرىبىنا سايكەس تەوريانى وسى باعىتتاردىڭ اراسىنان نەمەسە ولاردىڭ قوسىندىسىنان ىزدەپ تەوريالىق باسشىلىققا العاندىعى تاريحي زەرتتتەۋلەردەن ءمالىم.كوپ جىلدار بويى تەك جالعىز عىلىمي باعىتتا جۇمىس جاساپ، ماركسيزم-لەنەنيزمدى بىردەن-ءبىر شىن عىلىم دەپ جاريالاپ،كوپشىلىگىمىز وسى باعىتتىڭ شىندىعىنا سەندىك. ودان قول ءۇزىپ كەتۋ، ونى تەوريالىق باسشىلىققا الىپ، وعان مەيلىنشە داعدىلانعان سوتسياليزم ءداۋىرىنىڭ عالىمدارى مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارى ءۇشىن ءتىپتى دە قيىن مىندەت. ەڭ اۋەلى ماركسيزم-لەنينيزم قاعيدالارىن كىمنىڭ تاجىربيەسىنە نەگىزدەلىپ، تۇجىرىمدالعانىنا كوڭىل ءبولۋ قاجەت. وسى تۇرعىدان قاراعاندا بۇل قاعيدالار، ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تاجىربيەسىنە سۇيەنگەنى بەلگىلى. ماركستىڭ فورماتسيالىق تەورياسى بارلىق ەلدەرگە،بارلىق جاعدايدا سايكەس كەلمەيتىنى بەلگىلى ەكەنى ءمالىم. مۇنى باسقا فورماتسيالاردى قويا وتىرىپ، «فەوداليزم» اتتى فورماتسيا تەورياسى ارقىلى دالەلدەۋگە بولادى. فورماتسيا تەورياسى بويىنشا فەودال جانە باسىبايلى دەگەن ەكى تاپتان قۇرىلاتىن ءوندىرىستىڭ نەگىزگى قۇرال جابدىعى – جەر فەودالداردىڭ مونوپوليالىق مەنشىگىندە، باسىبايلىلار جەر مەنشىگىنسىز بولاتىن قوعامدى فەودالدىق دەپ اتاعانى بەلگىلى[4,47ب.]. مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ەلدەردە، سونىڭ ىشىندە، قازاق جەرىندە مال جايىلىمىنىڭ كەڭ بايتاق بولۋىنا بايلانىستى اتالعان جايىلىمدارعا جەكە مەنشىك قۇقىعىنىڭ قالىپتاسۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. جايلاۋعا وڭتۇستىكتەن، قاراتاۋ وڭىرىنەن سولتۇستىككە دەيىن، كەي جاعدايدا ءبىر مىڭ شاقىرىمعا دەيىن كوشىپ باراتىن كەڭ بايتاق جەردى قالاي جەكە مەنشىككە بەرۋگە بولادى؟ قىستاۋدىڭ جەكە مەنشىكتىك كەيبىر بەلگىلەرىنە قاراي، قىستاۋعا دەگەن جەكە مەنشىكتىڭ شارتتى تۇردە بولعانىن اتاپ كەتكەن ءجون. ىشكى وردانىڭ حانى جاڭگىر حان ءحىح عاسىردىڭ باسقى شيرەگىندە جەرگە، سونىڭ ىشىندە قىستاۋ مەن شابىندىق جەرلەرگە جەكە مەنشىك ەنگىزگەنى بەلگىلى. جاڭگىر حاننىڭ بۇل رەفورماسى زور ماڭىزدى شارا، سونداي-اق كوشپەلى ەلدەردىڭ تاريحىنداعى تۇڭعىش ارەكەت بولعانىمەن ناتيجەسىز اياقتالعانى دا بەلگىلى. بۇل تاجىريبيە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان ەلدەردە جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋگە بولمايتىندىعىن دالەلدەيدى. مۇنان كەيىنگى ۋاقىتتا كوشپەلى ەلدەردە وسىنداي تاجىريبە قايتالانعانى تۋرالى مالىمەت جوق. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان ەلدەردە جايىلىمدى قاۋىمداسىپ پايدالاندى. جايىلىمدىق جەردىڭ مولشەرى مالدىڭ سانىنا پروپورتسيونال، بىلايشا ايتقاندا، بايلاردىڭ جايىلىم جەر مولشەرى ورتاشالاردان، كەدەيلەردەن كوپ بولدى. ورتاشا مەن كەدەي شارۋاعا ءوزىنىڭ مالىنا قاجەتتى جايىلىمنان ارتىق جەردىڭ قاجەتى دە جوق ەدى. جەرگە جەكە مەنشىك بولماعان جاعدايدا شارۋالاردى جەرگە قاداپ، بەكىتىپ وتىراتىن مۇمكىندىكتە بولمايدى. سونىڭ سالدارىنان مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن كوشپەلى ەلدەردە باسى بايلىلار بولعان جوق. ول ەلدەردە باي قوجالىقتار شارۋاشىلىعى ەركىن شارۋالاردى جالداۋ ارقىلى ۇيىمداستىرىلدى. مۇنداي جاعدايدا قاناۋدىڭ فەودالدىقتان گورى كاپيتاليستىك ءتۇرى باسىم بولدى. ەركىن شارۋالار بايلاردىڭ مالىن باعىپ باسقاداي جۇمىسىن ىستەگەندە ونى باسى بايلى بولعاندىقتان ەمەس، ەكونوميكالىق مۇقتاجدىق نەگىزگى ءرول اتقاردى. بايلاردىڭ مالىن باققان شارۋالار مال تۇرىندە اقى الاتىندىعىن ءاربىر قازاق بىلەدى. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ەلدەردە جەرگە جەكە مەنشىك قالىپتاسپادى دەگەن ءسوز بۇل ەلدەردە ەشقانداي جەكە مەنشىك بولمادى دەگەن ۇعىم تۋعىزباسا كەرەك. اتالمىش ەلدەردە جەكە مەنشىكتىڭ وەكتىسى مال بولدى. ادامنىڭ باي-كەدەيلىگى ونىڭ جايىلىم جەرىنىڭ مولشەرىمەن ەمەس، مالىنىڭ سانىمەن ولشەنەدى[5,-629ب.]. مال بارلىق ۋاقىتتا جەكە قوجالىقتىڭ جەكە مەنشىگىندە بولدى. تەك كەڭەس وكىمەتى عانا مالدى قاۋىمدىق مەنشىككە اينالدىردى. جەتپىس جىل ەل بيلەۋدە كەڭەس وكىمەتى مالعا جاساعان قاۋىمدىق مەنشىك تاجىريبيەسى ناتيجەسىز اياقتالعانى بەلگىلى. مال ءوندىرىستىڭ قۇرال – جابدىعى عانا ەمەس، تۇتىنۋ زاتىنىڭ ءرولىن اتقارعاندىقتان، ول تەك قانا جەكە مەنشىكتە بولۋعا ءتيىس، جەر تەك ءوندىرىس قۇرال-جابدىعىنىڭ ءرولىن اتقاراتىندىقتان،ونىڭ قاۋىمدىق مەنشىكتە بولۋىنا مۇمكىندىك بار. جەر ەش ۋاقىتتا تۇتىنۋ زاتىنىڭ ءرولىن اتقارعان ەمەس. جوعارىدا ايتىلعاندارعا قاراعاندا، ورتاعاسىرداعى قازاق قوعامىندا كلاسسيكالىق تۇردەگى فەودال جانە باسىبايلىلار تابى بولعان جوق. قاناۋشى فورماتسيا دەپ اتالاتىن قوعامدىق قۇرىلىمدا ونىڭ نەگىزگى بەلگىسى قاناۋشى، قانالۋشى تاپ بولماعاندىقتان ورتاعاسىرداعى قازاق قوعامىن فەودالدىق فورماتسيا دەپ اتاۋعا بولمايدى. ماركستىك-لەنيندىك فورماتسيا تەورياسىنا قايشى كەلەتىندىكتەن دە ءومىر شىندىعىن بۇرمالاپ، ودان شىعاتىن جول ىزدەۋ قاجەت بولدى. اسىرەسە، بايلاردى تاركىلەۋ ناۋقانى كەزىندە مۇنداي قاجەتتىكتىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى. وسىنداي ىزدەنىستىڭ ناتيجەسىندە پاتريارحالدىق فەوداليزم، جارتىلاي فەوداليزم، جارتىلاي فەودالدار، بايلار-مولدالار، تاعى باسقا اتاۋلار ومىرگە كەلدى. 1921 جىلى شاقىرىلعان ركپ(ب) –نىڭ X سەزى پارتيانىڭ ۇلت-ازاتتىق ورناعان ەلدەردەگى ماقساتى تۋرالى ماسەلە قاراي كەلە، تۇڭعىش رەت «پاتريارحالدىق فەوداليزم» دەگەن اتاۋدى دۇنيەگە اكەلدى. بۇل ماركستىك-لەنيندىك تەوريا مەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن كوشپەلى ەلدەردىڭ ءومىر پراكتيكاسىنىڭ ارالىعىنداعى الشاقتىقتى جويۋ ارەكەتى ەدى. وسى تۇجىرىمعا سۇيەنە وتىرىپ، عالىمدار ءارتۇرلى اتاۋلار ويلاپ تابۋعا ءماجبۇر بولدى. قوعامدىق قۇرىلىمى پراكتيكالىق فەوداليزم بولماعاندىقتان وعان سايكەس كەلۋگە ءتيىس ۇستەم تاپ تا تولىققاندى فەودال بولا المايتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. قازاقستاندا جيىرماسىنشى جىلدىڭ سوڭىندا جارتىلاي نەمەسە پاتريارحالدى فەودالداردى تاركىلەۋ ءۇشىن ولاردى ومىردەن ىزدەپ تابۋ قاجەت بولدى. قازاق دالاسىندا جەكە مەنشىگىندە كوپ مالى بار، مالىنىڭ سانىنا سايكەس جايىلىم جەرلەرىن پايدالاناتىن بايلار دەگەندەر بولدى. بايلاردىڭ جاعدايى پايدالانىپ وتىرعان جايىلىم جەرىنىڭ مولشەرىمەن ەمەس، مالىنىڭ سانىمەن بەلگىلەنىپ وتىرعان. بايلار شارۋالاردى قاناپ وتىرعانىن جوققا شىعارا المايمىز،ولاردىڭ قاناۋىنىڭ سيپاتى فەودالدىققا قاراعاندا كاپيتاليستىك ادىسكە كوبىرەك ۇقسايتىنىن جوعارىدا ايتقانبىز. ءسويتىپ، قازاق دالاسىندا فەودال اتتى قاناۋشى تاپ بولعان جوق. احمەت بايتۇرسىنوۆ 1919 جىلى «جيزن ناتسيونالنوستەي» جۋرنالىندا جاريالانعان ماقالاسىندا سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك ومىرىنە تالداۋ جاساي وتىرىپ، «قازاق دالاسىندا تاپتىق جىك جوق»، – دەگەن قورىتىندى جاساعان بولاتىن [6]. قاناۋشى تاپتى تاركىلەۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، قازاقستاننىڭ اكىمشىلىك ورىندارى ولاردىڭ فەودال ەكەندىگىن مالىنىڭ سانى ارقىلى انىقتاۋ ءادىسىن تاڭداپ الدى. قازاق اكسر-نىڭ وا كوميتەتىنىڭ 1928 جىلى قابىلدانعان دەكرەتى بويىنشا اۋدانداردىڭ كوپشىلىگىنە وتىرىقشىلىعىنا بايلانىستى ءجۇز ەلۋ-ءتورت ءجۇز ءىرى قارا مالى بارلار فەودال، ءىرى بايلار دەپ ەسەپتەلىنىپ، تاركىلەنەتىن بولدى [7]. بۇل تەوريا تۇرعىسىنان دا، پراكتيكا تۇرعىسىنان دا قاتە ەدى، ءجۇز ەلۋ-ءتورت ءجۇز ءىرى قارا مالى بار ادامداردىڭ بارلىعىن فەودال تابىنا جاتقىزۋعا بولمايدى. ولاردىڭ ىشىندە ءوز ەڭبەگى ارقىلى بايىعان اۋقاتتى شارۋالار كوپ بولدى. 1939 ج. بۇكىل كەڭەس وداعى بويىنشا جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعى بويىنشا، قازاق كسر بويىنشا 99,3 پايىز شارۋالار كولحوزعا كىرىپ، 100 پايىز ەگىستىك جەرلەر سولاردىڭ قاراماعىندا بولعان [8, -26ب.]. سوندىقتان، بايلاردى تاركىلەۋ ناۋقانى قازاق جەرىندە ساياسي-ەكونوميكالىق سالادا ۇلكەن قاتەلىكتەر مەن بۇرمالاۋشىلىقتارعا اكەلىپ سوققانى بەلگىلى. جوعارىدا ايتىلعانداردان قازاق ەلىندە ورتاعاسىرلاردا دا، ودان كەيىن دە كلاسسيكالىق تۇردەگى فەودالدىق قوعام بولعان جوق، سوندىقتان قازاق ەلىنىڭ ساياسي الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءومىرىن فورماتسيالىق تەوريا تۇرعىسىنان زەرتتەۋ قاتە تۇجىرىمدار جاساۋعا اكەپ سوعادى دەگەن، قورىتىندى شىعادى. قازاق ەلىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى تۋرالى ماسەلەگە كوبىرەك توقتالعانىمىزدىڭ سەبەبى، قىتاي مەن موڭعول ەلىندەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنىڭ سيپاتى تۋرالى سۇراۋعا جاۋاپ ىزدەۋ ەدى. مۇندا دا جەرگە جەكە مەنشىك بولعان جوق، وسىعان بايلانىستى قوعام فەودالدار، باسىبايلىلار دەگەن قاراما-قارسى ەكى تاپقا بولىنبەدى. قوبدا جەرىن مەكەندەگەن قازاقتاردا جەكە مەنشىگىندە كوپ مالى بار بايلار، مالى از، ورتاشا جانە كەدەي شارۋالار بولدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقتاردىڭ قوعامدىق الەۋمەتتىك قۇرىلىمىن فورماتسيالىق تەوريا تۇرعىسىنان زەرتتەۋگە بولمايدى، بۇل تەوريا ولاردىڭ قوعامدىق الەۋمەتتىك كۇرىلىمىنىڭ سيپاتىن انىقتاۋعا دارمەنسىز دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى. فورماتسيالىق تەوريانىڭ اۆتورى، ك.ماركس ءوزىنىڭ تەورياسىن ازيا ەلدەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن كوشپەلى ەلدەردىڭ الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ ەرەكشەلىگىن زەرتتەۋگە سايكەس كەلمەيتىنىنە كوڭىل بولگەنى بەلگىلى. ول ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا بەس فورماتسيادان تىس تاعى ءبىر فورماتسيانىڭ ادامزات تاريحىندا بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاساپ، وعان «ازيالىق ءوندىرىس ءادىسى» دەگەن ات بەرگەن. سوڭعى كەزدە قوعامتانۋشى عالىمدار ادامزات قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك ءومىرىن زەرتتەۋ تەورياسى رەتىندە فورماتسيالىق تەورياعا كۇماندانا قارايتىن بولدى. بۇل كۇمان فورماتسيالىق تەوريانى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن كوشپەلى ەلدەردىڭ الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ سيپاتىن ايقىنداۋعا كەلگەندە كۇشەيە ءتۇسىپ وتىر. فورماتسيالىق تەوريا تاريح عىلىمىنىڭ تەوريالىق نەگىزى رەتىندە تۇيىققا تىرەلگەن، وسىنداي جاعدايدا قوعامتانۋشى عالىمدار «وركەنيەت تەورياسى» دەگەن باعىتتى ۇسىنىپ وتىر. قازاق ەلىنىڭ وتكەن ومىرىنە كوز جۇگىرتسەك، بۇل ەل بەس فورماتسيانىڭ بىرەۋىن عانا باسىنان كەشىرگەنى بەلگىلى. قازاقتا قۇلدىق قوعام بولعان جوق، فەوداليزم تۋرالى جوعارىدا ايتىلدى، قازاق ەلى كاپيتاليزم ساتىسىنا اياق باسا باستاعاندا بۇل جولدان قازان توڭكەرىسى بۇرىپ اكەتتى، سوتسياليستىك ەكسپەريمەنت ءساتسىز اياقتالدى. ءسويتىپ، قازاق ەلىنىڭ الەۋمەتتىك ءومىرى فورماتسيا تەورياسى تۇرعىسىنان زەرتتەۋگە بولمايتىنىن پراكتيكانىڭ ءوزى دالەلدەپ بەرىپ وتىر. وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى عالىمدار قازاقستان سياقتى ەلدەردىڭ الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ سيپاتىن زەرتتەگەندە «كوشپەلىلەر وركەنيەتى» دەگەن تەوريانى باسشىلىققا الۋدى ۇسىنىپ وتىر. بۇل تەوريا جان-جاقتى زەرتتەلىپ، تۇجىرىمدالىپ، ۇلگەرە الماعانى بەلگىلى. بىراق جوعارىدا ايتىلعان «ازيالىق ءوندىرىس ءادىسى» تەورياسىمەن ۇندەسەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، كوشپەلى ەلدەردىڭ قوعامدىق الەۋمەتتىك ءومىرىن كوشپەلىلەر وركەنيەتى تۇرعىسىنان زەرتتەۋ، بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە جەتكىزەتىن باعىت. بىزدە، موڭعوليانى مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن – XX عاسىردىڭ باسىنداعى الەۋمەتتىك ءومىرى تۋرالى تاقىرىپتى زەرتتەگەندە «كوشپەلىلەر وركەنيەتى تەورياسىن» باسشىلىققا الدىق. ونى باسشىلىققا الۋ دەگەندە ءسوز، اتالعان كەزەڭدە قازاقتاردىڭ ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزى مال شارۋاشىلىعى بولعانىن، ءوندىرىستىڭ نەگىزگى قۇرال-جابدىعىن قۇراۋشى مال ءاربىر وتباسىنىڭ جەكە مەنشىگىندە، جايىلىم جەر قاۋىمدىق مەنشىكتە بولعانىن ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. وندىرىستىك قاتىناستىڭ وسىنداي ەرەكشەلىكتەرىنە ساي قوعامدا مالى كوپ بايلار، مالى از شارۋالارعا ءبولىندى. ەۋروپا ەلدەرىندەگىدەي فەودال، باسىبايلىلار تابى بولعان جوق، بايلاردىڭ شارۋالاردى قاناۋى فەودالدىك ەلدەردەگىدەي ەكونوميكادان تىس كۇشتەۋ ادىسىمەن جۇرگىزىلدى، قوعامنىڭ ساياسي، رۋحاني جانە ت.ب. كورىنىستەرىنىڭ سيپاتى كوشپەلىلىك وركەنيەت بەلگىلەرىمەن ايقىندالىپ وتىر دەپ، قورىتىندى جاساۋعا نەگىز بار. ادەبيەتتەر: 1.      ساراي ا. بايان-ولگەي ايماقتىڭ قازاق حالقى تاريحىنىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى. – ولگەي: محر-عىلىم تاراتۋ قوعامىنىڭ بايان-ولگەيلىك ءبولىمى، 1968. – 22-26 - ب. 2.        تورەقۇلوۆ ن.، قازبەكوۆ م. قازاقتىڭ بي-شەشەندەرى. – الماتى: جالىن، 1993. – 50 - ب.; سوزاقباەۆ س. تاۋكە حان. جەتى جارعى. – الماتى: سانات، 1994. – 48 - ب.; كەنجاليەۆ ز. كوشپەلى قازاق قوعامىنداعى ءداستۇرلى قۇقىقتىق مادەنيەت. – الماتى: جەتى جارعى، 1997. –260 ب. 3.            زلاتكين ي.د. يستوريا دجۋنگارسكوگو حانستۆا. 1635-1758. – م.: ناۋكا، 1983. – 332 س.; گۋرەۆيچ ب.پ. مەجدۋنارودنىە وتنوشەنيا ۆ تسەنترالنوي ازي ۆ XVII – پەرۆوي پولوۆينە XIX ۆ. – م.: ناۋكا، 1983. – 309 س.; مويسەەۆ ۆ.ا. دجۋنگارسكوە حانستۆو ي كازاحي (XVII – ءXVIIى ۆۆ.). – الما-اتا: عىلىم، 1991. – س. 238; سۋلەيمەنوۆ ر.ۆ.، مويسەەۆ ۆ.ا. يز يستوري كازاحستانا XVIII ۆەكا (و ۆنەشنەي ي ۆنۋترەننەي پوليتيكە ابلايا). – الما-اتا: ناۋكا، 1988. – 144 س.; ابۋسەيتوۆا م.ح. كازاحستان ي تسەنترالنايا ازيا ب حV-ءحVىى ۆەكا: يستوريا، پوليتيكا، ديپلوماتيا. – الماتى: دايك-پرەسس، 1998. – س.194-207. 4.      ەرەنوۆ ا. ك. وچەركي پو يستوري فەودالنىح زەمەلنىح وتنوشەني ۋ كازاحوۆ. – الما-اتا.،- 1960.– 158س.; زيمانوۆ س.ز. و پاتريارحالنو-فەودالنىح وتنوشەنياح ۋ كوچەۆنيكوۆ-سكوتوۆودوۆ // ۆوپروسى يستوري. – 1955. – №12; سونىكى. وبششەستۆەننىي ستروي كازاحوۆ پەرۆوي پولوۆينى ءحىح ۆ. – الما-اتا: يزد-ۆو ان كازسسر، 1958. – 296 س.; تولىبەكوۆ س.ە. و پاتريارحالنو-فەودالنىح وتنوشەنياح ۋ كوچەۆىح نارودوۆ // ۆوپروسى يستوري. – 1955. – №1. – س.75-83. 5.          تولىبەكوۆ س.ە. كوچەۆوە وبششەستۆو كازاحوۆ ۆ ءXVIى – ناچالە ءحىح ۆەكا: پوليتيكو-ەكونوميچەسكي اناليز. الما-اتا: ناۋكا، 1971. – 633 س. – س. – 628 – 631. 6.          جيزن ناتسيونالنوستەي. – 1919. – 3 اۆگۋستا. 7.            وماربەكوۆ ت. گولوششەكين قازاقستاندا // لەنينشىل جاس. – 1990. – 5 تامىز. 8.     يستوريا كازاحسكوي سسر. 5-ت.، – الماتى.، – 1980. – س.– 695. Peferences: 1. Sarai A. Bayan – Olgei aimaktyn kazak halky tarihynyn keibir maseleleri. –Olkei: MHR-gylym taratu kogamynyn Bayan-Olgeilik bolimi,1968.-22-26b 2. Torekulov N.، Kazbekov م. Qazaqtyn bi-sheshenderi. – Almaty: Zhalyn, 1993. – 50 - b.; Sozakbaev S. Tauke khan. Zheti zhargy. – Almaty: Sanat, 1994. – 48 - b.; Kenzhaliev Z. Koshpeli qazaq qogamyndagy dasturli quqyqtyq madeniet. – Almaty: Zheti zhargy,1997. –260 b. 3. Zlatkin I.D. Istoria Djungarskogo khanstva. 1635-1758. – M.: Nauka, 1983. – 332 s.; Gurevich B.P. Mezhdunarodnye otnosheniya v Centralnoi Azii v XVII – pervoi polovine XIX v. – م.: Nauka, 1983. – 309 s.; Moiseev V.ا. Djungarskoe khanstvo (XVII – ءXVIIى vv.). – Alma-Ata: Gylym, 1991. – S. 238; Suleimenov R.V.، Moiseev V.ا. Iz istoriy Kazakhstana XVIII veka (و vneshney I vnutrenney politike Ablaya). – Alma-Ata: Nauka, 1988. – 144 s.; Abuseitova م.H. Kazakhstan i Centralnaya Azia B حV-ءحVىى veka: istoria, politika, diplomatia. – Almaty: Daik-Press, 1998. – S.194-207. 4. Erenov ا. ك. Ocherki po istorii feodalnyh zemelnyh otnosheniy u kazahov. – Alma-Ata.،- 1960.– 158 s.; Zimanov S.Z. و patriarhalno-feodalnyh otnosheniah u kochevnikov-skotovodov // Voprosy istoriy. – 1955. – №12; Sonyki. Obshestvennyi stroi kazahov pervoi poloviny ءحىح v. – Alma-Ata: Izd-vo AN KazSSR, 1958. – 296 s.; Tolybekov S.ە. و patriarhalno-feodalnyh otnosheniah u kochevyh narodov // Voprosy istoriy. – 1955. – №1. – S.75-83. 5. Tolybekov S.ە. Kochevoe obshestvo kazahov v ءXVIى – nachale ءحىح veka: politiko-ekonomicheskiy analiz. Alma-Ata: Nauka, 1971. – 633 s. – S.628-631. 6. Zhizn nacionalnostei. – 1919. – 3 avgusta. 7. Omarbekov ت. Goloshekin Qazaqstanda // Leninshil zhas. – 1990. – 5 tamyz. 8.Histor Kazak CCR. – 5t. – Almaty.، – 1980. –B. –695.

گۇلنار قوزعامباەۆا

موڭعوليا قازاقتارىنىڭ مال شارۋاشىلىعىمەن قوسالقى كاسىپتەرى

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ت.ع.ك.، دوتسەنت قوزعامباەۆا گ.ب. تۇيىندەمە:

 ماقالاداالتاي ولكەسىنەن موڭعول جەرىنە قونىستانعان قازاقتاردىڭ نەگىزى شارۋاشىلىعى، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك تىرەگى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولعاندىعى قاراستىرىلعان. قوبدا بەتىنەمال جايىپ، كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن قازاقتار ولكەنىڭ تابيعاتىنىڭ قولايلىلىعىن، حالىقتىڭ سيرەك كونىستانعانىن بايقاپ، موڭعول جەرىنە قونىستاندى.موڭعوليا ەلىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى مال شارۋاشىلىعىمەن انالىسىپ، ءتورت تۇلىك مالدى وسىرۋدە جىل مەزگىلدەرىندە كوشىپ قونىپ ءجۇرىپ، مالعا ءشوبى شۇيگىن جەرلەردى مەكەندەگەن. مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار اڭ اۋلاۋ كاسىبىمەن دە شۇعىلدانعانىمەن، ولاردىڭ نەگىزگى شارۋاشىلىعىنىڭ قاينار كوزى مال شارۋاشىلىعى بولدى. كىلت سوزدەر: دياسپورا، گۇن، ۋريانحاي، ۇكىرداي، تايپين، حوشۋن،ارات،حوت ايل. XIX عاسىردىڭ اياعى – XX عاسىردىڭ باسىندا التاي تاۋىنىڭ تەرىسكەي جاعىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ نەگىزى شارۋاشىلىعى، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك تىرەگى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولدى. قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ بۇل وڭىرگە كوشىپ كەلىپ،قونىستانۋدىڭ باستى سەبەبى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنا قاجەت جايىلىم جەرلەر بولدى. قىتايدىڭ مانچجۋريالىق تسين يمپەرياسى موڭعول ەلىن ءXVIIى عاسىردان – XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن وتارشىلدىق ەزگىدە ۇستادى. موڭعول حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىنىڭ ناتيجەسىندە موڭعوليا تسين يمپەرياسىنىڭ بوداندىعىنان 1911 جىلى بوسانىپ، ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. موڭعوليا تسين يمپەرياسىنىڭ قاراۋىندا بولعاندىقتان قىتاي مەن موڭعول ەلى اراسىندا رەسمي شەكارا بولماعان. قازاقتاردىڭ كەيبىر رۋلارى وسى جاعدايدى پايدالانىپ، XIX عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنان بۇرىن دا موڭعول جەرىنە مال باعىپ، اسىرەسە، جاز ايلارىندا جايلاۋ رەتىندە پايدالانعان. كەرەي تايپاسىنىڭ شەرۋشى، جانتەكەي رۋلارى موڭعول جەرىنىڭ كەڭدىگى مەن مالعا جايىلىم رەتىندە قىزىعىپ، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كوشىپ كەلىپ، مەكەندەي باستايدى. قازاقتىڭ اباق – كەرەي رۋلارىنىڭ مال جايىلىمىنىڭ جاعدايى تۋرالى گ.ف. استافەۆ «وسىناۋ ەلدى مەكەننىڭ كەيبىر جەرلەرىنە كوشىپ قونىپ مال جايىلۋىنا قولايلى. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىمەن اينالىسۋدا نەگىزىنەن جىل مەزگىلىنىڭ قىسى مەن جازىنا سايكەس مال جايىلىمى بولۋى قاجەت. مىسالى، الاكول ويپاتى مال قىستاۋعا وتە قولايلى بولعانىمەن، جايلاۋعا ءجايسىز بولاتىن» دەپ، اتاپ كورسەتكەن[1, 41ب.]. موڭعوليانىڭ تابيعاتىنىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى قازاقتار مال شارۋاشىلىعىن جارتىلاي كوشپەلى تۇردە ۇيىمداستىردى. ءاربىر قازاق اۋىلىنىڭ بەلگىلى قىستاۋ قوراسى قالىپتاستى. قىستاۋدى كوپ جىل پايدالانىپ يەمدەنگەن وتباسى كەلە-كەلە، سول جەرگە ءوزىنىڭ مەنشىگى رەتىندە قارادى. ونداعى جەر سول وتباسىنىڭ اتىمەن اتالدى، وعان باسقا بىرەۋدىڭ كەلىپ قونۋىنا، ءشوبىن مالىنا جەگىزۋگە رۇقسات بولمادى. ونداعى قورا، ونىڭ ءشوبى قاتال تۇردە قورعالدى. ادەتتەگى قۇقىق-ەرەجەلەرى جەكە وتباسىنىڭ قىستاۋعا دەگەن قۇقىعىن قورعايتىن بولعان.ءسويتىپ، قىستاۋ-قورا ءاربىر وتباسىنىڭ جەكە مەنشىگى رەتىندە قالىپتاستى. قىستاۋ-قورانىڭ يەسى قىستاۋىن ءوز بالالارىنا مۇراگەرلىكپەن بەرۋگە، ءوز قىستاۋىن باسقا وتباسىنا بەرۋىنە كۇقىلى بولدى. موڭعوليانى مەكەندەگەن قازاقتار اراسىندا قىستاۋدى ساتۋ نەمەسە ساتقانى تۋرالى مالىمەت كەزدەسپەيدى. قىستاۋ جەكە وتباسىنىڭ مەنشىگىنە بەرىلگەندىگىن دالەلدەيتىن رەسمي مالىمەتتە جوق. بۇل ايتىلعاندار، سول ەلدى مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ ءبىرى بولىگى كەرەيلەردىڭ اراسىندا قىستاۋعا جارتىلاي جەكە مەنشىك بولدى دەگەن قورىتىندى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قازاقتاردىڭ اراسىندا مالعا جەم ءشوپ دايىنداۋ كەڭ ءورىس جايعان جوق. ويتكەنى قوبدا ءوڭىرىنىڭ تابيعاتى مال جايىلىمىنا قولايلىلىعى جانە ونىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى بولدى. ءوڭىردىڭ جايىلىمىنىڭ كوپشىلىگى تاۋ-تاستى جەرلەردە بولعاندىقتان، جاپپاي الاتىن جەرلەر از بولدى، جايىلىم نەگىزىنەن مالدىڭ ءوز اياعىمەن جايىلۋىنا بەيىمدەلگەندىگىن اڭعارتادى. قىستاۋدىڭ جايىلىمىن قورىپ، ودان ازعانتاي ءشوپ شاۋىپ العانىمەن، ول قىس بويى بارلىق مالدى جەمدەۋگە جەتپەدى. تەك، جازعىتۇرىم ارىق مالداردى جەمدەيتىن بولعان. جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە كوشىپ –قونۋ، قىستاۋدان باسقا ءۇش كەزەڭىندە قازاقتار ۇنەمى كوشەتىن بولعان. قوبدا بەتىنە اسقان قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى، قازاقتىڭ باسقا دا رۋ ۇلىستارى سياقتى ءتورت تۇلىك مال ۇستادى. ەكونوميكانىڭ ناتۋرالدى سيپاتتا بولۋى، حالىقتىڭ باسقا دۇنيەدەن توماعا-تۇيىق بولۋىنا اكەپ سوقتى دا، تاۋار – اقشا قاتىناسىنىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولدى. ەكونوميكانىڭ ناتۋرالدى سيپاتتا بولۋى اقشا اينالىمىنىڭ دامۋىنا، ساۋدانىڭ ءورىس الۋىنداعى كەدەرگىگە قاراماستان، XX عاسىردىڭ باسىندا قازاقتاردىڭ اراسىندا ىشكى ساۋدا مەن نارىقتىڭ دامۋى ەداۋىر ورىن الدى. جەكە قوجالىقتاردىڭ اراسىنداعى ساۋدا- ساتتىق ايىرباس ساۋدامەن شەكتەلدى دە، ول قازاقتاردىڭ مال شارۋاشىلىعى مەن قولونەرىنىڭ ونىمدەرىن سىڭىرە المادى. بۇل قازاقتاردى كورشىلەس ورىس، قىتاي ەلدەرىمەن ساۋدا قاتىناسىن دامىتۋعا يتەرمەلەدى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان رەسەيدە، حح عاسىردىڭ باسىنان قىتايدا كاپيتاليستىك قاتىناستاردىڭ دامۋى، بۇل ەكى ەلگە ونەركاسىپ ونىمدەرىن وتكىزەتىن رىنوك، اۋىلشارۋاشىلىق شيكىزاتىنىڭ قورىن ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتتى. ەكونوميكا سالاسىندا مۇنداي جاڭا كورىنىس وربيتاسىنا موڭعول ەلىن مەكەندەگەن قازاقتار دا تارتىلا باستادى. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدىڭ موڭعول ەلىن مەكەندەگەن قازاقتارمەن شەكارالاس جەرىندە جىل سايىن اشىلاتىن سارىمساقتى جارمەڭكەسى ولاردىڭ ەكونوميكالىق جاعىنان دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. كونەكوز قارتتاردىڭ ەستەلىگىنە قاراعاندا، جارمەڭكە جىل سايىن جەلتوقساندا اشىلىپ، ون كۇن بويى ساۋدا جاسايتىن بولعان.جارمەڭكەگە قازاقتار جىل سايىن سوعىم سويىپ، وسى اپارىپ ساۋدا جاساعان. ولار تەرى، ءجۇن، كيىز، اڭ تەرىسى سياقتى شيكىزاتتاردى ورىس اقشاسىنا ساتىپ، وعان وزدەرىنە قاجەتتى بۇيىمدار العان. قازاقتاردىڭ الاتىن باستى تاۋارلارى: استىق، شاي، ءارتۇرلى ماتا، تەمىر-تەرسەك سياقتى كۇندەلىكتى تۇتىنىس بۇيىمدارى بولدى[2, 87-88ب.]. موڭعولياداعى قازاقتار قىتايمەن دە، ونداعى قازاق تۋىستارىمەن دە ساۋدا-ساتتىق قاتىناستاردى دامىتىپ وتىردى. گ.ن. ءپوتانيننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، التاي بەتىن مەكەندەگەن كەرەيلەر XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان ەگىنشىلىك كاسىبىمەن اينالىسا باستاعان. قارا ەرتىستىڭ بويىندا ارپا،بيداي ەككەن، بۇل ولكەدە ون شاقتى ءۇي ديىرمەندەرى بولعان، مۇندا تارتىلعان ۇن، قوبدا بەتىنە اسقان قازاقتارعا دا جەتكىزىلگەن[3, 38 ب.]. گ.ن. پوتانين 1876 جىلى ارقايسىسى ەكى اتقا كيىز، شاي، ماتا ارتقان، ونى قىرانعا اپارىپ ساتىپ، استىق العالى بارا جاتقان جيىرما شاقتى قازاققا كەزدەسكەنى تۋرالى جازادى[1, 39ب.].مۇنىمەن قاتار قازاقتار مەكەندەگەن موڭعول ەلىنىڭ باتىس ولكەسىنە ورىس، قىتاي ساۋداگەرلەرى كەلىپ ساۋدا جاساعان. گ.ن. ءپوتانيننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كەرەيلەردىڭ اراسىندا ورىس ساۋداگەرلەرىنىڭ بىرنەشە تاسىمال ساۋدا ورىندارى جۇمىس ىستەپ تۇرعان[3, 75 ب.].قوبدا بەتىن مەكەندەگەن قازاقتار ەكى ءتۇرلى الىم-سالىق تولەپ وتىردى. ونىن ءبىرى تسين يمپەرياسىنىڭ جەرگىلىكتى ورىندارىنا، ەكىنشىسى قازاقتاردىڭ ءوز ىشىندەگى لاۋازىم يەلەرىنە تولەيتىن سالىق ەدى. 1911 جىلى موڭعوليادا جەڭگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا دەيىن تسين يمپەرياسىنىڭ ەڭ اۋىر سالىعىنىڭ ءبىرى لاۋ سالىعى ەدى. موڭعول ەلىندە ءسوز بولىپ وتىرعان كەزەڭدە قاتىناس كولىگىنىڭ ءرولىن اتقاراتىن جولاۋشى تاسۋ مىندەتى موڭعولشا ورتەن، قازاقشا لاۋ دەپ اتالدى. ءاربىر وتباسى جىل سايىن بەلگىلى ءبىر مەرزىمدە ءوز ات كولىگى، ءۇيى، ازىق-تۇلىگىمەن بەلگىلەنگەن ورتەن جەرگە كەلىپ، ءبىر اي بويى لاۋ سالىعىن وتەدى. ەكى ورتەننىڭ اراسى وتىز-قىرىق شاقىرىم بولدى دا، لاۋشى قازاق وسى ەكى اراعا جولاۋشى تاسۋعا مىندەتتى بولدى. مەملەكەت اراسىنداعىلار، لاۋ اتىن مىنەتىن كۋالىك العان شەنەۋنىكتەر ات مىنگەنى، تاماق ىشكەنى، ورتەن ۇيىنە قونعانى ءۇشىن اقى تولەمەيتىن ەدى. قوبدا قالاسىنان ويعىر باسىنا دەيىن سەگىز ورتەن بولدى. وسى ورتەندەردە قازاقتار لاۋ مىندەتىن اتقاردى[2, 89 ب.].تسين يمپەرياسىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قازاقتار جىل سايىن يمپەريا اسكەرلەرىنىڭ ات كولىگىنە ارناپ مىڭ جىلقى تولەدى، مۇنى قازاقتار «سارى نوقتا سالىعى» دەپ اتادى. قىتايلار جىلقىنى سارى قايىس نوقتامەن بايلايتىن بولعاندىقتان وسىلاي اتالادى. قازاقتار وكىمەتكە جانە جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەرگە الىم-سالىقتار تولەپ تۇردى، قازاقتار «قازان المان»، «سويىس» دەپ مال ونىمىنەن، ال «عۇشىر»، ء«پىتىر» دەپ ەگىن ونىمىنەن سالىق تولەپ تۇراتىن. التاي قازاقتارىنان جىل سايىن ون مىڭ قوي، بەس مىڭ ءىرى قارا، ءبىر مىڭ تۇيە، ەكى مىڭ كەسەك كيىز (ۇزىندىعى 10 م، ەنى 5 م كەلەتىن) المان الىپ وتىرعان[4, 19 ب.]. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ەلدەردە شارۋاشىلىقتى ۇيىمداستىرۋدىڭ باستى فورماسى موڭعولداردا «حوت ايل»، قازاقتاردا «اۋىل» بولىپ تابىلدى. اۋىل جايىلىمعا باعىنىپ، كوشى –قونىن رەتتەيتىندىكتەن، ءبىر جەردە ۇزاق وتىرمايدى، جايىلىمدى قىستاۋ، كۇزەۋ، جايلاۋ، جازعىتۇرىمعى قونىس دەپ بولىسپەن پايدالانادى[5, 37 ب.]. مالدىڭ ءوسۋى جايىلىمعا بايلانىستى بولعاندىقتان ونى بولىسكە سالعاندىقتان مال جان وسە كەلە جاڭا جايىلىمدار ءۇشىن ۇنەمى قاقتىعىسىپ وتىرعان. ۇستەم تاپ وكىلدەرى اراسىندا جەرگە بايلانىستى كوبىنە داۋ-دامايلار بولىپ، ۇنەمى قاقتىعىستار دا بولىپ تۇرعان. قازاقتىڭ ۇستەم تاپ وكىلدەرى العاش ۋريانحايلاردان جالعا العان جەرلەرىن بولىسكە سالىپ، التاي تاۋىنىڭ قويناۋ، سىلەمدەرىن ۇزاق جىلدار بويى ءۇرىم – بۇتاعىمەن پايدالانىپ كەلگەندىكتەن بىرقاتار جەرلەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ اتىمەن اتالىپ كەلگەندىگى ايقىن. ماسەلەن بايان– ولگەي ايماعىنىڭ التاي سۇمىن ولكەسىندە العاش قونىستانعان كوبەشتىڭ اتىمەن اتالعان «باتىر اشاسى»، سامىرحان، جاڭگىرلەر مەكەندەگەن «تورە جايلاۋى»، ۇكىرداي، مۇرىندىق مەكەندەگەن «ۇكىرداي سايى»، رىسباي بايدىڭ ۇلكەن بالاسى قوراباي مەكەندەگەن «قوراباي اشاسى» سونداي –اق «مامىرباي داراسى»، «وسەرباي داراسى»، تسەنگەەل، ساگساي سۇمىنى ولكەسىندە بوزتاي بايدىڭ اتىمەن اتالعان «بوشەكەڭ جايلاۋى»، ۇلتاراق باي قونىستانعان «ۇلتاراق جارىعى»، «داكىلباي داراسى»، «قۇلىباي ارالى» سەكىلدى تۇنىق سۋلى، ورمان – توعايلى، قۇنارلى جايىلىمدى ولكەلەردى كوپتەپ اتاۋعا بولادى. وسى ولكەلەر جوعارىداعى ادامداردىڭ يەلەنىپ كەلگەن جەرلەرى رەتىندە ءىز قالدىرعان[5, 38 ب.]. قوبدا بەتىن مەكەندەنگەن قازاقتار جازدا دايان، سىرعالى، سۇڭگىتى، التاي سياقتى مالعا جايلى، ءشوبى شۇيگىن جەرلەردى جايلاسا، قىستىڭ سۋىعىندا قار از تۇسەتىن قاراتاۋ، ءشۇياششى، تولبو، ءدالۇىن قاتارلى كوپتەگەن جايلى جەرلەردى تاڭداپ قىستادى. بۇل جەرلەرگە قار از تۇسەتىندىكتەن، مالدى قولدان جەمدەمەي، تابيعي جايىلىمدا ۇستاۋعا قولايلى جەرلەر بولىپ كەلدى. بىراق قىستا قاردىڭ از تۇسۋىنە قاراماستان كەي جىلدارى قىس ۇزاق بولۋى سالدارىنان مال جۇتقا ۇشىراپ حالىقتىڭ جاعدايىن اۋىرلاتىپ جىبەرەتىن جاعدايلار دا كەزدەسەدى. بۇل ولكەگە قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى قاراشا ايىنىڭ باسىندا كەلىپ قونىپ ساۋىرگە دەيىن بولاتىن. كوكتەۋدە مال شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزگى ماڭىزدى كەزەڭى بولىپ سانالادى. ويتكەنى مالدىڭ تولدەۋى جاۋاپتى كەزەڭ بولىپ ەسەپتەلگەن. مالدىڭ ءتولىن امان –ەسەن الۋى، سول وتباسىنىڭ مال سانىنىڭ ارتىپ، ەكونوميكاسىنىڭ جاقسارۋىنا اكەلەتىن بولعان. ال جايلاۋعا شىعۋ ۋاقىتى سول مەكەننىڭ كليماتتىق جاعدايىنا بايلانىستى بولعانىمەن دە، نەگىزىنەن جازدىڭ – ماۋسىم، شىلدە، تامىز ايلارىندا بولدى. التاي تاۋىنىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى قازاقتىڭ اباق – كەرەي رۋلارىنىڭ جىلقىسىنىڭ دەنە ءبىتىمى كەلىستى، باسى اسەم،كەۋدەسى جۋان، قارنى تاتىڭقى، تەرىسى جۇقا، ءجۇنى قىسقا، جىلتىر نەگىزىنەن اقشىل، قارا، قارالاۋ ءوڭدى بولعانىن گ.ە. گرۋمم – گرجيمايلونىڭ ەڭبەكتەرىندە ايتىلعان. ال قويدان ەت بەرەتىن تەگەنە قۇيرىقتى قوي وسىرگەن. موڭعول ەلىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ وسىرگەن قويلارىنىڭ دەنە ءبىتىمى شاعىن،سارى، قىزعىلتتاۋ ءوڭدى باسىنىڭ ماڭدايى ۇلكەن، مۇرنى دوڭەس، استىنعى ەرنى ىلگەرى، قۇلاعى ۇزىن، بەل ارقاسى تەگىس، كەۋدەسى جۋان، تۇياعى تىك، جازدا دەنەسىنە مايدى مول جينايتىن تۇقىمنان بولعان، ەشكى مالىن از وسىرگەن. تاريحشى – عالىم ز.قيناياتۇلى 1860 جىلدارى قازاقتىڭ ازعانتاي اۋىلى العاش مۇندا 30 مىڭنان اسا قوي، 10 مىڭنان اسا جىلقى، 6 مىڭنان اسا سيىر، 2 مىڭ تۇيەمەن، كەلسە، 1989 جىلدىڭ مالىمەتى بويىنشا جالپى بايان-ولگەي ايماعى 1284,0 مىڭ باس مال ساناتقان. ونىڭ 0,8 پايىزى تۇيە، 6,5 پايىزى جىلقى، 8,7 پايىزى سيىر، 60 پايىزى قوي، 24 پايىزى ەشكى تۇلىگى تۇگەلىمەن بايىرعى قازاق قويىنىڭ تۇقىمى، – دەپ كورسەتكەن[6, 128 ب.]. موڭعولياداعى قازاقتار مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار اڭ اۋلاۋمەن دە شۇعىلدانىپ كەلگەن. اڭ اۋلاۋ كاسىبى كوشپەلى قازاق شارۋاشىلىعىنىڭ ەجەلگى كاسىپتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. اڭشىلار قاسقىر، تۇلكى، قويان، سۋىر، بورسىق، قارساق، ارقار، سارشۇناق، كۇزەن جانە ت.ب. اڭداردى اۋلاعان.سونىمەن قاتار اڭدى بۇركىت، قارشىعا، سۇڭقار سالۋ ارقىلى دا اۋلاعان. «قازاقتار ءوزارا بۇركىت ساۋداسىن جاسايتىن. ولاردىڭ ءبىر –بىرىنە بۇركىتتى 200 قويعا دەيىن ساتقانىن كوزىممەن كورگەنىم بار. باسقاشا ايتقاندا سول كەزدەگى باعامەن 500 رۋبل. ويتكەنى بۇركىتتى باپتاۋعا اسا مول ەڭبەك جۇمسالادى» -دەپ، جازادى گرۋمم –گرجيمايلو[7, 38 ب.]. اڭدى بۇركىت، قاقپان، ازداعان ءشيتتى مىلتىقپەن اۋلاپ كەلدى.ولار بۇركىت، سۇڭقار، قارشىعامەن تۇلكى، قارساق سەكىلدى ۇساق اڭدار اۋلادى. سونىمەن قاتار اڭ تەرىسىن ورىس، قىتاي كوپەستەرىنە ايىرباس جانە اقشا –تاۋار ارقىلى وتكىزىپ وتىردى، ال كەيبىرىن ۋرانحايلارعا جەر تولەمىنىڭ اقىسىنا بەرەدى. اۋقاتتى ادامدار اڭ اۋلاۋدى سەرۋەن كورىپ، قاتارىنان بىرنەشە بۇركىت تە ۇستادى، كەيدە اڭشىلىققا شىققاندا وزدەرىمەن قوسا كوپ ادامداردى ەرتە جۇرگەن. حح عاسىردىڭ باسىندا قازاقتار سۋىردى كوپتەپ اۋلاي باستادى. ا.ن. كازناكوۆ: «سوڭعى جىلدارى ورىس ساۋداگەرلەرى سۋىر تەرىسىن كوپ الاتىن بولدى. وسىدان بولار حالىق اراسىندا سۋىر اۋلاۋ ءورىس الدى» -دەپ، جازدى. [8, 6 ب.]. التاي تاۋىنىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىعىندا اڭشىلىقتىڭ ماڭىزى تومەن بولمادى. ولار اڭ اۋلاپ، ەتىن جەپ، تەرىسىنەن كيىم جاساۋمەن قاتار باعالى اڭ تەرىلەرىن ساتىپ وتىردى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا موڭعول ەلىن مەكەندەگەن قازاقتار كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار اڭشىلىقپەن دە اينالىسىپ، كوپتەگەن اڭداردىڭ تۇرلەرىن اۋلاعان. موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ ەكونوميكاسىنىڭ قاينار كوزى ەجەلدەن كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى ەكەندىگىن ا.ساراي، ءا.ءمىنىس، ز.قيناياتۇلى، ي.قابىشۇلى تاعى باسقا دا عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە ايتىلىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن شارۋاشىلىقتىڭ وسى تۇرىمەن اينالىساتىندىعى جازىلعان. 1940 جىلى موڭعوليادا مەكەندەگەن قازاقتار ءوز الدىنا جەكە شاڭىراق كوتەرىپ، اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق بايان-ولگەي ايماعىنىڭ ورناۋى بۇل وڭىردەگى قازاقتاردىڭ قوعامدىق-ەكونوميكالىق ومىرىنە ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلدى.1941 جىلدان باستاپ مال شارۋاشىلىعى مەن ءوندىرىس ونىمدەرىن ارتتىرۋ جولعا قويىلدى. سونىمەن قاتار بۇل وڭىردەگى قازاقتاردىڭ قوعامدىق-ەكونوميكالىق ومىرىندە دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭى بولدى. 1941 جىلدان مال شارۋاشىلىعى، ءوندىرىس ونىمدەرىن ارتتىرۋ، ەكسپورت مولشەرىن ءوسىرۋ، ءجۇن دايىنداۋ، سارىماي، ۇن، نان وندىرۋگە نازار اۋدارىلدى. ءسويتىپ، 1941 جىلدان باستاپ بايان-ولگەي ايماعى قازاقتارىنىڭ ەكونوميكالىق ءومىرى مەملەكەتتىڭ بىرىككەن ەكونوميكالىق ساياسات، جوسپار اۋماعىندا ءوربىدى. 1947-1952 جىلدار ارالىعىندا حالىق شارۋاشىلىعى مەن مادەنيەتىن دامىتۋدىڭ العاشقى بەس جىلدىق جوسپارلارىندا بايان-ولگەي ايماعى قازاقتارىنىڭ ەكونوميكاسىنا بايلانىستى كەيبىر ماقساتتار بەلگىلەنىپ، ىسكە اسىرىلىپ كەلدى. قازاقتار ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالاسۋمەن قاتار ءوندىرىس، بايلانىس، كولىكبايلانىسى جانە ت.ب. كاسىپورىندار سالاسىنداعى جۇمىستاردى دا اتقاردى. ەل ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزى كۇشى مال شارۋاشىلىعى 2 قايتا ءوستى. مال ءوسىرىپ، سانىڭ ارتتىرۋ مۇمكىندىكتەرى تۋدى. ماشينا مەن ءشوپ شاباتىن ستانتسيا، مال دارىگەر ۇيىمدارى مەن مامان دارىگەرلەردىڭ سانى ارتتى. اۋىل شارۋالىعىندا ۇجىمداسقان بىرلەستىكتەردىڭ سانى جۇزدەن اسىپ، ءوندىرىس، ەت كومبيناتتارى، باسپا ءىسى، ازىق-تۇلىك ءوندىرىسى جانە ت.ب. كوپتەگەن ءىرى ءوندىرىس ورىندارىنىڭ سانى جىلدان جىلعا ءوسىپ، حالىقتى كۇندەلىكتى تۇتىناتىن زاتتارمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىردى. قورىتىندىلاي كەلە، موڭعوليا ەلىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى مال شارۋاشىلىعىمەن انالىسىپ، تورتتۇلىك مالدى وسىرۋدە جىل مەزگىلدەرىندە كوشىپ قونىپ ءجۇرىپ، مالعا ءشوبى شۇيگىن جەرلەردى مەكەندەگەن. مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار اڭ اۋلاۋ كاسىبىمەن دە شۇعىلدانعانىمەن، ولاردىڭ نەگىزگى شارۋاشىلىعىنىڭ قاينار كوزى مال شارۋاشىلىعى بولدى. پايدالانعان ادەبيەتتەر: 1.استافەۆ گ.ف. ناتسيونالنىي سوستاۆ ۆ كيتاە. – م.: پوليتيزدات، 1971. –س. – 399 2.ارداگەرلەر ەسكەرتكىشى اتتى جيناق // بايان-ولگەي ايماعىنىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ ءارحيۆى. – 87-89 بەت. 3.پوتانين گ.ن. وچەركي سەۆەرو-زاپادنوي مونگولي. – ۆىپ ءىى. – س.38-39. 4.تورتاەۆا ءا. شىعىس تۇركىستان قازاقتارى. // قازاق تاريحى. – 1998. – № 1. – – 17 – 21 ب. 5.ساراي ا. رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى قازاق حالقى. – ولگەي – 1991.، – 146 بەت. 6.قياناتۇلى ز. موڭعولياداعى قازاقتار. – الماتى: دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى، – 2001.– 215 ب. 7.گرۋمم-گرجيمايلو گ.ە. زاپادنايا مونگوليا ي ۋريانحايسكي كراي. – ت. 2. – يستوريچەسكي وچەرك ۆ سۆيازي س يستوريەي سرەدنەي ازي. – ل.: ۋچەنىي كوميتەت منر، 1926. – 840 س.; ت.3. – انتروپولوگيچەسكي ي ەتنوگرافيچەسكي وچەرك ەتيح ستران. تورگوۆايا ي كولونيزاتورسكايا ۆ نيح دەياتەلنوست كيتايتسەۆ ي رۋسسكيح. دوپولنەنيا ي پوپراۆكي. – ل.: ۋچەنىي كوميتەت منر، 1930. 8.كازناكوۆ ا.ن. مونگوليا ي كيم. - سپب.: رۋس. گەوگر. وب-ۆو، 1907. – 320 س.

Abai.kz