نەمەسە اشىنعان قانداستىڭ حاتى

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان كەزدە جۇرەگى بۇلك ەتىپ قۋانباعان قازاق جەر بەتىندە جوق شىعار، ءسىرا. ايتەۋىر، ءوزىم سولاي ويلايمىن. سونداي­­­-اق، وسى بۇلكىلدەگەن جۇرەكتىڭ تەبىنىنە شىداماي، سول جۇرەك وت بوپ جانىپ كەتپەي تۇرعاندا «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەن بابا وسيەتىن تۋ ەتىپ، ءوزىم ءۇشىن الەمدەگى ەڭ ۇلى ەل قازاقستانعا (بىرەۋلەر سىلەكەيى شۇبىرىپ تامساناتىن مەملەكەتتىك قىزمەتىمدى تاستاپ) الىپ ۇشىپ كەلگەن قىتاي قازاعىنىڭ ءبىرىمىن.

اتاقتى ەتنوگراف عالىم جاعدا بابالىقۇلى «تاۋەلسىزدىك كوردىم، ارمانىم جوق» دەپ ولەرىندە اقتىق ءسوزىن ايتىپ كەتىپتى دەپ ەستيمىن. وسى ءبىر جۇيەلى سوزگە يمانداي ۇي وتىرىپ، ءوزىمنىڭ دە ارمانسىز ەكەنىمدى ايتقىم كەلەدى. اللاعا شەكسىز ريزالىعىمدى بىلدىرەمىن. تاۋەلسىزدىكتىڭ اۋاسىن جۇتتىم، كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنىن كوردىم، ۇلى دالامنىڭ تورىندە ماڭ-ماڭ باستىم. بۇدان اسقان راحات بار ما جەر بەتىندە... تويعانىمنان توڭعانىم كوپ، ماي جۇتقانىمنان قارا سۋ ۇرتتاعانىم كوپ، قارا شاي مەن قارا نانعا قاقتالعان كۇنىم ودان كوپ. ماعان وسى – قىزىق، ماعان وسى – ءلاززات. الدەكىم التىننان قاشالعان باسقا وتان جاساپ بەرسە دە بارمايتىنىم جانە شىندىق. ويتكەنى مەنى اللا وسىلاي جاراتقان. دەسە دە، وسى ۇلى ەلدە، باقىتتى ءومىر كەشۋدىڭ وزىندىك قاسىرەتى بارىن مەن بەيباق بۇرىن بىلسەمشى... بالا كەزدە ءبىر حيكايا وقىپ ەدىم. الىپ كەمەدەگى قۇرت كەمەنىڭ ءتۇبىن كەمىرىپ وتىرىپ، اقىرى ونى سۋعا باتىرىپ تىنادى. سول حيكاياداعى قۇرت تەسكەن تەسىكتى ەلەمەي، سۋعا تۇنشىعىپ ولەردە قانجىلاعان ادامداردىڭ ءۇنى، كوزبەن وقىسام دا كوڭىلىمدە اششى زار بولىپ قالىپ قويىپتى. ەندەشە سەن تىڭدا، مەن ايتايىن.

قازىرگى ءبىزدىڭ الىپ كەمەمىز – قازاقستان. سول كەمەمىزدى كەمىرىپ جاتقان قۇرتتار جەتەرلىك. ونىڭ ءبىرى قۇدايى كورشىمىز –  «قىسىق كوزدەر». ەكىنشىسى سول «قىسىق كوزدەرگە» ساتىلعان – «ساتقىن قاراگوزدەر». ءۇشىنشىسى - پاراقور شەنەۋنىكتەر. بۇگىن سىزدەرگە سولار جايلى ازداعان بازىنامدى توكسەم دەيمىن. 

ء«بىز قازاق، قايىر تىلەمەگەن حالىقپىز» دەپ كوپ ماقتانۋشى ەدىم. ەلگە كەلىپ قايىرشى قازاقتى كوردىم. بۇعان دا ءتوزدىم. بىرتىندەپ كوزىم دە ۇيرەندى. «قازاقتان  ساتقىن شىققان جوق» دەپ كەۋدە سوعۋشى ەدىم. مۇنى دا كوردىم. كوردىم دە «شورتانداي شورشىدىم».

ەلگە كەلىپ ازاماتتىق الا الماي جۇرگەن قازاق وتە كوپ. تىركەلە الماي جۇرگەندەرى قانشاما؟ ۋاقىتىندا تىركەلىپ ۇلگەرمەي ساقشىلارعا ۇستالىپ قالىپ، ايلاپ قاماۋدا جاتقاندارى شە؟ جوعالىپ كەتكەندەر دە بارشىلىق.

وتكەن جىلى ءبىر جاماعايىن باۋىرىمدى دەر كەزىندە تىركەلمەگەندىكتەن، ساقشىلار ۇستاپ كەتىپتى. سول اۋدانعا قاتىستى ىشكى ىستەر مەكەمەسىنە بارساق، الدىمەن رۋمىزدى سۇرادى. رۋلاس بولماي شىققانىمىزعا ءسال قاباق شىتىپ، مۇرنىن ءشۇيىرىپ، بىزدەن قىرۋار اقشا تالاپ ەتتى. بەرە المايتىنىمىزدى، ونداي اقشانىڭ بىزدە جوق ەكەنىن ايتىپ ەدىك، كوزىمىزدى باقىرايتىپ قويىپ الگى ءىنىمىزدى قاماۋعا جونەلتىپ جىبەردى. قولىن كوزىرلەپ، «گازەلگە» تىعىپ جاتىپ بىزگە: «مىناعان ايتىڭدار! وتانىم، ەلىم! ەلىمدى ساعىنىپ كەلدىم!» دەپ باستى قاتىرماسىن»، - دەيدى. وسى كەزدە بىرقانشا دوكەي قازاقتار كەلىپ، كوزىمىزشە ساقشىلارعا اقشا تولەپ، «گازەل» تولى ميگرانتتاردىڭ بىرنەشەۋىن بوساتىپ اكەتتى دە، ءىنىمىز كوزى باقىرايىپ رەسپۋبليكا سارايىنىڭ ارتىنداعى تۇرمەگە (ۋاقىتشا قاماۋ يزولياتورى بولۋى كەرەك. - رەد.) جونەلتىلدى. سودان ول ەكى اي سوندا جاتىپ شىقتى. ارتىنشا اكەسى ىزدەپ كەلىپ قىتايىنا الىپ كەتتى دە، ەلگە ورالعالى وتىرعان ءبىر اۋلەتتىڭ كوشى توقتاپ تىندى. زاڭ ورتاق دەپ ءوز-ءوزىمىزدى جۇباتتىق. بىراق، ماسەلەنىڭ ءبارى ساقشىلاردا بولىپ تۇر عوي. قالتاسى قالىڭدارعا – زاڭ جوق، قالتاسى تەسىكتەرگە –  زاڭ قاتال. ەگەر دە ولار پارا تالاپ ەتپەسە، ول جىگىت ەكى ايعا قامالار ما ەدى؟ جوق. اقشاعا ساتىلعان قازاقتاردىڭ اڭگىمەسى مۇنىمەن بىتپەيدى (ساتقىن قازاعىمىزدىڭ ءبىرىنشىسى – ساقشى-شەندىلەر مەن  جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەر دەپ ءتۇرتىپ قويىڭىز).

بۇگىندە قازاقستانعا اسپان استى ەلىنەن حانزۋ ۇلتىنىڭ وكىلدەرى كوپتەپ كەلىپ جاتىر. ولار ەلىمىزدىڭ زاڭى بويىنشا قازاقستانعا ەكى ايعا، ياكي ءۇش ايعا ۆيزامەن كەلەدى. ۆيزاسى بىتكەن سوڭ كەتۋى كەرەك. ەڭ باستىسى زاڭدى تۇردە ىشكى ىستەر بولىمىنە تىركەلۋى شارت. بولماسا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك ارقالايدى. سونداي-اق، تىركەلگەن مەكەننەن اتتاپ باسپاۋى بەلگىلەنگەن. تىركەلگەن جەرىن قۇزىرلى ورگاندار تەكسەرىپ تۇرۋى، تەكسەرىپ بارا قالعاندا ولار تىركەلگەن مەكەننەن تابىلۋى قاجەت. زاڭ جۇزىندە ءبارى – كەرەمەت. بىراق ولار، حانزۋلار ءبىزدىڭ اتا-زاڭىمىزعا پىسقىرىپ تا قارامايدى. ءتىپتى ورەسكەل بۇزىپ تايراڭداپ جۇرە بەرەدى. ەگەر ۇستالا قالسا، ولاردى سۋدان اق، سۇتتەن تازا ەتەر تىرەۋلەرى بار...

سونداي تىرەۋدىڭ بىرەۋىن عانا ايتايىن. الماتى قالاسىنداعى گوگول مەن ءشامشى قالداياقوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا، بيىك عيمارات تۇر. سوندا قىتايشا ايتقاندا «جە ءداي گۋڭ سى» (تىكەلەي ماعىناسى «كۇتىپ الىپ، ارالاتۋ سەرىكتىگى»), ياعني «قىزمەت كورسەتۋ» سەرىكتىگى دەگەن قىتايلاردىڭ كومپانياسى بار. باستىعى –  قىتاي، قىزمەتكەرلەرى قىتايدان كەلگەن قارا كوزدەرىمىز، ياكي قىتاي ءتىلىن وقىعان جەرگىلىكتى قازاقتار. اقيقاتىن ايتقاندا ەكىنشى – «ساتقىن قازاقتارىمىز» وسىلار. ولاردىڭ مىنگەن ماشينالارىنىڭ ماركاسىن ايتىپ، جاعاڭىزدى ۇستاتپاي-اق قويايىن. «ولار كۇنىنە 10 000 اقش دوللارىن ويناپ وتىرىپ تابادى» دەيدى بىلەتىندەر. قىزمەتكەرلەرىن ۇلدە مەن بۇلدەگە وراعان ول كومپانيا نە ىستەيدى دەيسىز عوي؟ قىتايدان قازاقستانعا كەلەتىن قىتايلاردى كۇتىپ الادى (حانزۋلار ورالمان قازاقتار سەكىلدى  قاعاز جيناپ، قۇجات تىركەتۋگە شاپقىلامايدى، وشىرەتكە تۇرمايدى). ءبارىن كومپانيا قىزمەتكەرلەرى تىندىرىپ بەرەدى. بۇل كومپانيا ولارعا قۇجات قانا جاسامايدى، سول كوزى قىسىق «قۇدايى قوناقتاردى» جەزوكشەلەلەرگە اپارادى. مونشاعا ءتۇسىرىپ، تىرناعىن الىپ، قاجەت بولسا ارقاسىن ىسىپ بەرەدى. قوناق ۇيلەرگە، پاتەرلەرگە ورنالاستىرادى. ء«ىشىپ-جەمىن» قامدايدى.  قايدا بارام دەسە، سوندا اپارادى. ءوزارا قازاقستاننىڭ كۇللى ساياساتىن، ىشكى-سىرتقى جاعدايىن، ايتپاۋعا ءتيىستى ماسەلەلەرگە دەيىن تالقىعا سالىپ، تەرەڭ سىر شەرتىسەدى. قىسقاسى قىتايلارعا قازاقستاندا نە ىستەۋگە، قالاي ءومىر سۇرۋگە بولاتىنىن ۇيرەتەدى. «وتانىمىزدى، ەلىمىزدى، حالقىمىزدى ساتىپ جاتىرمىز» دەگەن وي الگى جىگىتتەردىڭ ساناسىنا كىرىپ تە شىقپايدى. قايتا جوعارىداعى ايتىلعان جاعدايلار بارىسىندا ولاردان ەپتەپ اقشا قىمقىرىپ كۇن كورەدى. ءتىپتى كوبىسى ارام اقشامەن بايىعانىنا ءماز بوپ ءجۇر.

"تىركەلمەگەن حانزۋ قالاي ۇستالمايدى؟"," قالاي ەلىنە قايتادى؟" دەيسىز عوي!  «جە ءداي گۋڭ سى» مۇنىڭ دا جولىن تاپقان. قىتايلار ۆيزا بويىنشا ەكى-ءۇش ايعا تىركەلىپ، ۋاقىت بىتكەن سوڭ قايتۋ كەرەك. ولار قالاسا، قايتپاي-اق قويادى. جانە تىركەلمەي جۇرە بەرگەندى دۇرىس كورەدى. (تىركەلگەندەر ۋاقىتى ءبىتىپ كەتسە، ساقشىلارعا وڭاي ۇستالىپ قالادى عوي). ەكى جىل، ءۇش جىل ءتىپتى ودان دا كوپ جۇرەدى. زاڭ بويىنشا تەك الماتىدا تۇرۋى كەرەك بولسا، ولار بۇل ءتارتىپتى ورەسكەل بۇزىپ، استانادا، شىمكەنتتە، اتىراۋدا، تالدىقورعاندا، وسكەمەندە تاعى باسقا جەرلەردە تايراڭدايدى. ولارعا ء«اي» دەيتىن اجە، «قوي» دەيتىن قوجا جوق. كەز كەلگەن قوجانىڭ اۋزىن اقشامەن جابادى. ولار ون جىل بولسىن، اقشا تابۋدىڭ ورايى بولسا بۇعىپ جۇرە بەرۋگە بار. تىنىش جۇرمەي وزدەرىنىڭ كونە مۇرالارىن جەرگە، وزدەرى سالعان قۇرىلىس عيماراتتاردىڭ استىنا كومىپ كەتەدى. بۇل ەرتەڭ «جەر بىزدىكى» دەپ دالەلدەۋى ءۇشىن كەرەك.

مىسالى، ءۇش اي بۇرىن اقتوعايدا قازاق-قىتاي جۇمىسشىلارى اراسىندا قىرعىن قاقتىعىس بولدى. قىتايدا دا، قازاقستاندا دا بۇل جاعدايات بۇركەمەلەنىپ، تام-تۇمداپ ايتىلدى. سول جولى توبەلەس ىشىندە ەكى مىڭ قىتاي بولعانىن، سول ەكى مىڭ قىتايدىڭ تۇگەلگە جۋىعى قازاقستاندا زاڭسىز، ەش تىركەۋسىز  جۇرگەنىن ءتارتىپ ساقشىلارى جىلى جاۋىپ قويا سالدى.

ەگەر دە ەلگە كەلگەن حانزۋلاردى ەشكىم كۇتىپ الماسا، ەشكىم ەشتەڭە ۇيرەتپەسە، قۇجاتىنا كومەكتەسپەسە، ءتىل بىلمەيتىن ولار بىزگە وسىنشالىقتى قاۋىپ توندىرە الار ما ەدى؟.

ول، ول ما، قىتايلار سونشا جىل زاڭسىز جۇرگەننەن كەيىن  «جە ءداي گۋڭ سى-نىڭ» «ساتقىن قازاقتارى» ولاردى اۋەجاي ارقىلى قالاعان ۋاقىتىندا قىتايعا جونەلتە سالادى. مۇنداي قىزمەتتىڭ باعاسى ەكى مىڭ اقش دوللارى تۇرادى ەكەن. ءبىر ازاماتتىڭ اۋىلدا تىعىلىپ جۇمىس جاساپ جاتقان تەحنيك، ينجەنەر قىتايلاردى «جە ءداي گۋڭ سى-مەن» سويلەسىپ، قىتايعا جونەلتكەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم. مۇنىڭ ءبارى جەرگىلىكتى شەنەۋنىك قازاقتارمەن ىمداسىپ جاسالىپ جاتقانى ايداي انىق نارسە. وسىندايدا «تۇرمەگە» تۇسكەن جەگجاتىمدى ەسكە الىپ، كۇرسىنىپ قويامىن. «شىركىن، كوك اقشا تۇبىمىزگە جەتپەسە بولعانى» دەپ جۇرەكسىنەتىنىم تاعى بار.

كەشە تۇندە بىرەۋ تەلەفون شالىپ تۇر. «قىتايدان كەلگەن ءبىر قانداسىمىز (اتى قويشىبەك) بايقاماي تىركەۋى ءوتىپ كەتىپ، ەكى اي بويى تۇرمەدە جاتىپتى. ءوزى جەتىم ەكەن. بىرەۋلەر ارالاسىپ، بوساتىپ الامىز دەپ جاتىر. ءتارتىپ ساقشىلارى ەكى مىڭ اقش دوللارىن سۇراۋدا.  جىلۋ جيناپ جاتىرمىز» دەيدى.

ءبىر قاراعاندا وزگە ەل ازاماتتارىنىڭ قازاقستانعا كەلۋى قيىن سەكىلدى كورىنەدى.  ازاماتتىق الۋدى بىلاي قويىپ، ۆيزا اشتىرۋدىڭ كوپ كەدەرگىسى بار ەكەنى دە ءجيى ايتىلادى. بۇل قازاقتار ءۇشىن عانا. ءبىز قىتايدان كەلەتىن قازاقتاردىڭ جولىن جاۋىپ تاستادىق. ەسەسىنە، قازاقتىڭ ورنىنا حانزۋ مەن ۇيعىرلار كەلىپ، ەلىمىزدە ءورىپ ءجۇر. قىتايلار زاڭىمىزدى اينالىپ وتەر ءتۇرلى جولداردى وڭاي تابادى. ماسەلەن، قىتايشا «لۋي كا»، قازاقشا «ىقتيار حات» دەگەن بار. بىلايشا ايتقاندا، بۇل قۇجاتقا قول جەتكىزسەڭىز جارتىلاي ازاماتتىق العانداي قۋاناسىز. «ىقتيار حاتتى» العان ادام كەز-كەلگەن ۋاقىتتا، كۇندە-كۇندە، ءتىپتى كۇنىگە ون بەس رەت ۆيزاسىز شەكارادان كىرىپ-شىعىپ جۇرۋگە قۇقىلى. زاڭ بويىنشا ول ورالمان زەينەتكەرلەرگە بەرىلۋگە ءتيىس. بۇل – قىتايداعى زەينەت اقىلارىن الۋ ءۇشىن، سونداي-اق، ەكى ەلدە شاشىراپ قالعان بالا-شاعاسىنا كەزەك بارىپ كەلۋ ءۇشىن بەرىلگەن جەڭىلدىك. جانە ول قازاقتارعا عانا ارناپ بەرىلەتىن قۇجات. بىراق، قالاي ەكەنىن قايدام سول «ىقتيار حات» (لۋي كا) الۋدىڭ جەڭىل جولىن حانزۋلار دا تاۋىپ الىپتى. ياعني، ساتقىن قازاقتار، قىتايلار مەن قازاقستاننىڭ كەز-كەلگەن ازاماتىنىڭ اراسىندا (قازاق، ورىس، كارىس، ۇيعىر تاعى باسقالاردى) جالعان نەكە كۋالىك جاساپ، ياكي كەلىسىممەن ۇيلەندىرۋ ارقىلى «ىقتيار حات» الىپ بەرىپ ءجۇر. ال «ىقتيار حات» العان قىتايلار قازاقستانعا اكەسىنىڭ ۇيىنە كىرگەندەي الشاڭداپ كىرىپ، الشاڭداپ كەتىپ ءجۇر. ماسەلەن مەن بىلەتىن ديميتري (ديما) دەگەن ارەڭ جان باعىپ جۇرگەن ءبىر قازاقستاندىق ورىس جىگىتى  ياڭ فاميليالى (ەل ونى ورىسشا كاتيا دەپ اتايدى) قىتايدا سوتتالىپ ارەڭ جانى قالعان (قىتاي زاڭى بويىنشا سوتتى بولعاندار شەكارادان وتۋگە قۇقى جوق) قىتاي ايەلمەن جالعان نەكەگە تۇردى. ياعني، نەكە كۋالىك الدى. جۇمىسقا بىرگە كەلەدى، بىرگە قايتادى. ومىردە باقىتتى ەرلى-زايىپتىلار سياقتى كورىنەدى. ءىس جۇزىندە ەرلى-زايىپتى ەمەس. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ايەلدىڭ قىتايدا وتباسى بار. قازىر «كاتيا» ديمانىڭ ارقاسىندا «ىقتيار حاتپەن» ەكى مەملەكەتتىڭ اراسىندا ۆيزاسىز زاۋلاپ ءجۇر. قازاقستاندا دا، قىتايدا دا تاسى ورگە دومالاپ تۇر. سوسىن، «ياليان» بازارىندا «قىتاي سۋپەرماركەتىن» اشقان حۋاڭ فاميليالى ءارى قىتاي ايەل، قازاقستاندىق ورىسپەن ۇيلەنىپ، «ىقتيار حات» الىپ، ساۋداسىن دوڭگەلەنتىپ وتىر. ال سۋپەرماركەتىندەگى تاۋارلاردىڭ ءبارى  كونتراباندالىق جولمەن كەلەدى. ياعني تاۋارلارىندا «پين-كود» جوق. «كود» بولماعان سوڭ، كەدەندىك راسىمدەۋ جاسالمايدى. ساپاسى تەكسەرىلمەيدى. بالكىم ول تاۋاردىڭ ىشىندە ادام ولتىرەتىن ۋلى زاتتار بار شىعار؟. وعان باس قاتىرىپ جاتقان ەشكىم جوق. بارلىعى – باياعى ساتقىندىقتىڭ سالدارى.

بىزدەگى ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ پاراقورلىعى حانزۋلاردىڭ قازاقستاندا ەركىن جۇرۋىنە ۇلكەن قولايلىلىق تۋدىرىپ وتىر. كەشە عانا ءبىر دوسىمنان جاعا ۇستاتارلىق تاعى ءبىر اڭگىمە ەستىدىم. ءتارتىپ ساقشىلارى ءبىر بولمەلى جالدامالى پاتەردە زاڭسىز تىعىلىپ جاتقان 22 قىتايدى ۇستاپ الىپ، ارتىنشا پارا الىپ، بوساتىپ جىبەرىپتى. وسىنداي جايلاردى ەستىپ-بىلگەن سايىن اشىناسىڭ. مۇڭىڭدى بىرەۋگە شاققىڭ كەلەدى ەكەن.

بالا كەزىم. قىتايداعى تۋعان اۋىلىما ارقاسىنا كوتەرگەن كورپەسى بار، ءحالى مۇشكىل، ازىپ-توزعان بىرنەشە حانزۋ كەلدى. ىشكى قىتايدان جەر اۋىپ كەلىپتى. باسىندا ولار قازاقتارعا جالدانىپ ءجۇردى. تام سالدى، كىرپىش قۇيدى، جەر قازدى، ءسويتىپ ءجۇرىپ ءۇش جىلدا اۋىلىمىزداعى ەڭ باي ادامعا اينالدى دا، كۇللى اۋىلعا قوجا بولىپ شىعا كەلدى. كەيىن قازاقتان جاس ايەل الىپ، جىرعاپ ءومىر ءسۇردى. وسى وقيعادان كەيىن مەنىڭ كوزىم ءبىر اقيقاتقا جەتتى. اۋلاڭا ءبىر كىرگىزگەن اش حانزۋدان ەشقاشان قۇتىلا المايسىڭ. ول سەنەن تاماق، كيىم، اقشا سۇرامايدى. جەر كەپە قازىپ الادى دا، اش ءجۇرىپ-اق، تىرلىك ىستەپ بايىپ شىعا كەلەدى. Cەن سوڭىندا امالسىزدان قۇلعا اينالاسىڭ. سونداي قۇل بولماۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ەندىگى قويىلار ساۋال وسى.

ول ءۇشىن بىرىنشىدەن شەندى، شەكپەندى ساتقىنداردى جازالاۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، حانزۋدىڭ قارجىسىنا قىزىعىپ وتانىن ساتقانداردىڭ موينىنا قىلبۇراۋ سالاتىن كەز كەلدى. ۇشىنشىدەن، الىپ  كەمەنىڭ (قازاقستاننىڭ) ءتۇبىن كەمىرىپ جاتقان حانزۋلاردى تەزگە سالىپ، ەل ەكەنىمىزدى ءبىلدىرۋ قاجەت. ايتپەسە، كەمەنىڭ ءتۇبى تەسىلىپ، ءبارىمىز سۋعا كەتەمىز...

قىزايباي بوتاقاراۇلى

Abai.kz