ۇمىتىلا باستاعان سالت-داستۇرلەر
سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ كەيبىرى حالىق اراسىندا كەڭىنەن پايدالانىلىپ جۇرگەن بولسا (ايدار تاعۋ، قوناق كادە، باستاڭعى جانە ت.ب.), كەيبىرى ۇمىت قالىپ بارادى. اسىرەسە جاستارىمىز بىلە بەرمەيتىن سالت-داستۇرلەرىمىز جەتەرلىك. اتا-بابالارىمىزدان مۇرا بوپ قالعان سالت-داستۇرلەر ءاردايىم يگى ماقساتتار ءۇشىن قولدانىستا بولعان. سول سەبەپتى ولاردى بىلە ءجۇرۋ، كەي-كەيدە ومىردە ىسكە اسىرۋ دا ارتىق ەتپەس.
اقسارباس اتاۋ. قاۋىپ-قاتەرگە ۇشىراعانىندا «ا، قۇدايىم وڭداسىن! مەنى وسى قيىندىقتان قۇتقارا گور! اقسارباس!» دەپ قۇدايى اتايتىن بولعان. مۇنداي جاعدايدا «اقسارباس!» دەپ ءۇش رەت ايقايلاعان. سوسىن قاۋىپ-قاتەردەن امان قالعانىندا الگى ادام اۋىل ايماعىن شاقىرىپ قۇدايى بەرگەن. اقسارباسقا شالىناتىن مالدار: بوزقاسقا (قوي), كوكقاسقا (جىلقى), قىزىل-قاسقا (سيىر). ادام اقسارباس اتاعاندا قاي مالىن ايتسا، سونى قۇدايىعا سويۋعا ءتيىس.
اساتۋ. بۇل ءداستۇر ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «حالىق مۇراسى» دەگەن كىتابىندا تولىق باياندالعان. داستارقان باسىندا ەت جەپ وتىرعاندار توعايا باستاعانىندا، توردە وتىرعان اقساقال قالعان ەتتى قولىمەن قوناقتارعا، جاس بالالارعا اساتادى. بۇرىندارى اۋىل بالالارى ەت اسايمىز دەپ قوناق كەلگەن ءۇيدىڭ قاسىندا جۇرەتىن-ءدى.
ات تۇلداۋ. ەر ادام قايتىس بولعانىندا ءمىنىپ جۇرگەن اتىنىڭ جال-قۇيرىعىن كۇزەپ، ونى بوس جىبەرەدى دە، ولگەن ادامنىڭ جىلىندا سول اتتى اكەلىپ سويادى.
اۋناتۋ. قازاقتار ۇيىنە كەلىپ قوناق بولعان، قونىپ كەتكەن ادامداردىڭ وتىرعان، جاتقان جەرىنە «بالامىز وسى اتاسىنا تارتسىن، بويىنا وسى اتاسىنىڭ قاسيەتتەرى قونسىن» دەپ بالالارىن اۋناتىپ الاتىن بولعان. ەلگە، اعايىنعا سىيلى ازامات كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىنە كەلگەنىندە حالىق، تۋعان-تۋىستارى، دوس جاراندارى ونى سول جەردىڭ توپىراعىنا اۋناتىپ العان. شىڭعىس ايتماتوۆ ۇيىنە مۇحاتر اۋەزوۆ كەلگەنىندە، ول وتىرعان ورىندىققا ۇلىن اۋناتىپ العان كورىنەدى.
اياعىنا جىعىلۋ. كەشىرىم سۇراۋدىڭ ەڭ ۇلكەن، كىشىرەيۋدىڭ ەڭ اۋىر ءتۇرى – وسى عۇرىپ. ونى ورىنداعاندا ايىپتى ادام جانىنا ابىرويلى، قادىرلى كىسىلەردى ەرتىپ الىپ، ءتيستى ادامنىڭ ۇيىنە رۇقسات سۇراپ كىرىپ، كەشىرىم سۇرايدى. ايىبى ۇلكەن بولسا، ايىپكەر ءوزى كىنالى بولعان ادامنىڭ اياعىنا جىعىلىپ، ونى قۇشاقتاعان قالپى جىلاپ، كەشىرىم سۇراپ، جالىنعان. «اياعىنا جىعىلۋ» - ءارى عۇرىپ، ءارى جازانىڭ ءبىر ءتۇرى.
بايعازى بەرۋ. ۇلكەننىڭ كىشىگە، ياعني بالاعا بەرەتىن سىيى. جاس ۇل-قىز، بويجەتكەن، بوزبالا جاڭا كيىم كيگەندە، جاڭا زات العاندا اعا، اپا، اتا-اجەسىنەن، تۋعان-تۋىستارىنان وعان بايعازى سۇرايدى. ولار بايعازىعا اقشا، مال، مۇلىك، ايتەۋىر ءبىر زات بەرىپ، قۇتتى بولسىن ايتادى.
بوساعا مايلاۋ. جاستار شاڭىراق قۇرعانىندا نەمەسە بىرەۋ جاڭا ءۇي العانىندا جاقىن تۋعان-تۋىستارى كەلىپ جاڭا ءۇيدىڭ بوساعاسىنا ماي جاعۋ سالتىن جاسايدى. ول وسى ءۇي بەرەكەلى، مايداي جۇعىمدى، كوپتىڭ ءۇيى بولسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان. بوساعاسىن مايلاعان ادامعا شاڭىراق يەلەرى كادە بەرەدى.
ەنشى بەرۋ. اتا-اناسى بالاسى بالالى بولعاننان كەيىن «ەندى ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورە الادى» دەگەن سەنىمگە كەلىپ، وتاۋ تىگىپ، بولەك شىعارادى. سوندا مالىنان – مال، مۇلكىنەن – مۇلىك ءبولىپ بەرەدى، ىدىس-اياق سىيلايدى. وعان كەلىننىڭ توركىنىنەن كەلگەن دۇنيەسى قوسىلىپ، جاس جۇبايلار جەكە شاڭىراق بولىپ شىعا كەلەدى. مۇنى ەنشى بەرۋ دەپ اتايدى. اتا-اناسى قايتىس بولسا، ولاردىڭ مالى مەن دۇنيە-مۇلكى قالعان اعاسى ىنىسىنە ەنشىباس بەرۋگە ءتيىس.
ەرۋلىك بەرۋ. اۋىلعا باسقا جاقتان ءبىر ءۇي كوشىپ كەلسە، باۋىرلارىنىڭ ءبىرى تۋعان-تۋىستارىنا جاپسارلاس كەلىپ قونسا، كورشى-قولاڭ نەمەسە جاقىندارى جاڭا ۇيگە «ەرۋلىك» دەپ اس پىسىرەدى، تاباق تارتىپ، قوناقاسى بەرەدى. وسىلايشا قازاقتار تانىسىن، تانىماسىن ءبىر-ءبىرىن بوتەنسىمەي، ءوز ورتاسىنا تارتا بىلگەن.
جىلۋ جيناۋ.ء بىر باقىتسىزدىققا ۇشىراعانىندا، ءۇي مۇلكى، مالىنان ايىرىلعانىندا اۋىل تۇرعىندارى، كورشى-كولەمى، تۋعان-تۋىستارى مال، دۇنيە، اقشالاي كومەك كورسەتەدى. مۇنى ولاردىڭ ور تاسىنان ءبىر ادام ۇيىمداستىرادى. بۇل جاردەم – جىلۋ جيناۋ دەپ اتالادى. ارام جولمەن شىعىنعا ۇشىراعاندارعا جىلۋ جينالمايدى. ولار: دۇنيە-مۇلكىن قارتاعا سالىپ ۇتقىزىپ جىبەرگەندەر، زيناقورلىققا سالعاندار، ءىشىپ قۇرتقاندار، قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ دۇنيە-مۇلكىن جەپ قويعاندار.
قازان شەگەلەۋ. جاقىن تۋىس، ءازىل-قالجىڭى جاراسقان ادامداردىڭ ۇيىنە ەكى-ءۇش ادام بىرگە بارىپ: «وسى ءۇيدىڭ قازانىن شەگەلەي كەلدىك» دەيدى. بۇل ولاردىڭ تۇستەنىپ، ەت جەۋگە كەلگەندىگى. ءۇي يەسى وعان ازىلمەن جاۋاپ قايتارىپ: «جاقسى بولدى، قازان شەگەلەيتىن ادام تابا الماي وتىر ەدىك» دەپ قوناقجايلىق تانىتادى، ايەلى ەت اسىپ قوناقاسى بەرەدى.
قالاۋ ايتۋ. بىرەۋدىڭ جاقسى مالىنا، مۇلكىنە كوڭىلى كەتكەن ادام سول ءۇيدىڭ يەسىنە نەمەسە ايەلىنە، بالاسىنا سوعان لايىقتى باعالى ءبىر تارتۋ اكەلىپ، الگى دۇنيەنى، جانۋاردى «مەنىڭ قالاۋىم وسى» دەپ سۇرايدى. كەيدە ءۇي يەسى مۇنداي سىيلى، ءجون-جورالعىسىمەن كەلگەن قوناققا ءوزى ءسوز سالىپ: «بۇل ۇيدەن قالاعان ءبىر زاتتىڭ بار ما؟ قالاۋىڭىزدى ايتىڭىز» دەپ سۇراپ، قالاعان زاتىن سىيلايدى.
موينىنا بۇرشاق سالۋ. ەرتەدە بالاسى جوق ادامدار موينىنا كوگەننىڭ بۇرشاعىن سالىپ قۇدايدان پەرزەنت سۇراپ جالبارىنعان، جىلاعان. مويىنعا بۇرشاقتى بالا تىلەگەندە عانا سالادى.
