كەز كەلگەن حالىقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى، مەنتاليتەتى، ومىرلىك ۇستانىمدارى مەن رۋحى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني سەنىمىنە نەگىزدەلىپ قالىپتاسادى. سوندىقتان ءدىني سارىندا باستاۋ الاتىن كەز كەلگەن ساياسي كۇرەس سالدارى وتە اۋىر قايعىلى جاعدايلارعا اكەپ سوقتىرادى. ءدىني نەگىزدە تۋىندايتىن ارازدىقتار ارمەن قاراي ۇلتارالىق، ەتنوسارالىق اگرەسسيانىڭ ءورشي ءتۇسۋ قاۋپىن تۋدىرۋى مۇمكىن. مۇنداي قاندى-قاساپ وقيعالاردىڭ بەينەسى قازىرگى تاڭدا تاياۋ شىعىس ەلدەرىنىڭ مەملەكەت رەتىندە قۇلدىراۋ جاعدايىنان كورىنىس تابۋدا.

بۇگىندە سيريا مەن يراك اۋماعىنىڭ كوپتەگەن ەلدى-مەكەندەرى جاۋلاپ الۋ ناتيجەسىندە جەكەلەگەن تەرروريستىك توپتاردىڭ ىقپالىندا قالدى. اتالمىش ۇيىمداردىڭ ىشىندە اسىرەسە «يراك جانە شامداعى يسلام مەملەكەتى» – دايش تەرروريستىك ۇيىمى (قازاقستاندا تىيىم سالىنعان ۇيىم) تاياۋ شىعىس ەلدەرىنىڭ تۇرعىندارىنا اياۋسىز زورلىق-زومبىلىق كورسەتىپ، وزگە ءدىن وكىلدەرىن جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتىپ كەلەدى. الەم جۇرتشىلىعى تاراپىنان «تەرروريستىك» دەپ تانىلعان دايش-ءتىڭ بۇل ارەكەتى حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىنا سايكەس «گەنوتسيد ءارى ادامزاتقا قارسى جاسالعان قىلمىس» رەتىندە تانىلدى. جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە حريستياندار، ەزيدتەر، كۇردىلەر، شيتتەر، تۇركىمەندەر، درۋزيلەر جانە تاعى دا باسقا ءدىني جانە ۇلتتىق ازشىلىقتاعى توپتار دايش-ءتىڭ رەپرەسسيۆتى تولقىنىنىڭ سوققىسىنا ۇشىراعان بولاتىن. يراكتىڭ ءبىرشاما اۋماعىن جاۋلاعان دايش 2014 جىلدىڭ جازىندا ەزيدتەردەن 500-دەن استام ەر ادامدى جەر جاستاندىرىپ، 300-گە جۋىق ايەلدى قۇلدىققا سالدى.   

جالعان ءدىني ريتوريكانى جەلەۋ ەتكەن تەرروريستىك ۇيىمدار ءاسىلى ءدىننىڭ كيەلى قاعيداتتارىن بۇرمالاپ، شىنايى شاريعي ۇكىمدەردى جاريالى تۇردە بۇزۋدا. دايش-ءتىڭ يسلامداعى قاسيەتتى رامازان جانە تاعى باسقا ايلارىندا، جۇما كۇندەرىندە مەشىتتەر مەن بەيبىت تۇرعىندار تۇراتىن عيماراتتاردا ۇيىمداستىرعان جارىلىستاردان كوپتەگەن بەيكۇنا جاندار كوز جۇمدى. بۇعان مىسال رەتىندە 2014-2015 جىلدار ارالىعىندا ساۋد ارابياسى كورولدىگىندەگى «يمام الي»، «يمام حۋسەين»، ء«ال-ماشھاد»، كۋۆەيتتەگى «يمام اس-سادىق» مەشىتتەرىندە ورىن العان تەرروريستىك اكتىلەردى اتاپ وتۋگە بولادى.

بۇۇ ساراپشىلارىنىڭ يراك اۋماعىندا جۇرگىزگەن زەردەلەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە جاساعان ارنايى بايانداماسىنا سايكەس دايش 2014 جىلى 700-دەن استام كامەلەتكە تولماعان جاسوسپىرىمدەردىڭ جانىن قيعان.

قازىرگى تاڭدا شاريعاتتى ۇرانداتاتىن ۇيىمداردىڭ شاريعي ۇكىمدەردى ورەسكەل بۇزىپ جاتقاندىعىنا الەمدىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ بارلىعى كۋا. ولاردىڭ ىشىندە ءدىني ءپاتۋا شىعارۋدىڭ تالاپتارىن ورىنداماۋ، ادام ومىرىنە قاستاندىق جاساۋ، زاڭسىز اسكەري جيھادتى باستاۋ، ادامداردى دىنگە كۇشتەپ تارتۋ، قۇلدىق تاپتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ، ايەلدەر مەن بالالاردىڭ قۇقىعىن تاپتاۋ جانە ت.س.س. كوپتەگەن وقيعالار بار.

ءدىن – وتە نازىك ماسەلە. ويتكەنى ءدىني كوزقاراستاردى بۇرمالاۋ قيىن ەمەس، ال قاتە سەنىم ادامنىڭ تۇلعالىق قۇلدىراۋىنا اكەپ سوقتىرۋى مۇمكىن. ءدىننىڭ مورالدىق قاعيداتتارىن دۇرىس تۇسىنبەگەن ادامداردىڭ قاتە تۇسىنىكتەردى بايقاۋسىز سەنىم رەتىندە قابىلداۋى ءجيى كەزدەسەتىن جايت. سونىڭ سالدارىنان ادام دا، قوعام دا قايعىلى جاعدايلارعا تاپ بولۋى ىقتيمال. سوندىقتان ءاربىر ازامات ءوزىنىڭ جەكە جانە قوعامدىق ومىرىندە ءدىن جانە سەنىم ماسەلەلەرىنە دەن قويا ارەكەت جاساۋى قاجەت. 

ءدىننىڭ الەۋەتىن پايدالانعان جات اعىمداردىڭ وكىلدەرى راديكالدى يدەولوگيا شىرعالاڭىنا تۇسكەن ادەپتتەردى ەڭ الدىمەن بۇرمالانعان ءدىني-مورالدىق يدەيالارمەن اربايدى. مۇنداي ۇيىمدارعا قوسىلعان ادامنىڭ ساناسىن وزگەرتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ونى سىنشىل ويلانۋ قابىلەتىنەن ايىرۋعا ارەكەتتەنەدى. ال سىنشىل ويلانۋدان قالعان ادام كەز كەلگەن راديكالدى يدەيانى وڭاي قابىلدايدى. 

الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ بارلىعى پايدالى جانە زياندى ىستەردىڭ اراجىگىن اجىراتىپ، جاقسىسىنا جاقىن، جامانىنان الشاق بولۋعا ۇندەيدى. مۇنىڭ مىسالىن يسلامداعى «امرۋ بيل-ماعرۋف ۋا ناھي انيل-مۋنكار» (ىزگىلىككە شاقىرۋ، جاماندىقتان تىيۋ) قاعيداتىنان كورۋگە بولادى. قۇراندا ادام بالاسىنا يگىلىكتى ءامىر ەتىپ، جاماندىقتان تىياتىن اياتتاردىڭ مازمۇنى وسىنى ايعاقتايدى. شىنايى ءدىندار ادام مىنەز-قۇلقىن، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن ۇنەمى دامىتۋى، كوركەيتۋى قاجەت. 

ىزگىلىككە شاقىرۋ قاعيداتىن كۇندەلىكتى ومىرىندە پايدالاناتىن ادام ءوز شاما-شارقىنشا قوعامعا پايدا كەلتىرەتىن بەلسەندى ازاماتتىق ۇستانىمداعى تۇلعا بولىپ تابىلادى. دىندە ساۋاپتى ىستەرگە –  باۋىرمالشىلدىق، وتباسى مەن تۋىستارىنا كومەك بەرۋ، مەيىرىمدىلىك پەن قايىرىمدىلىق، قايىر-ساداقا جاساۋ، زەكەت بەرۋ، ادال ەڭبەك ەتۋ، ت.ب. كوپتەگەن قۇندىلىقتار جاتادى. جاقسىلىققا شاقىرىپ، جاماندىقتان تىيۋدىڭ باستى ماقساتى – وركەنيەتتى قوعام مەن كەمەل ادامدى قالىپتاستىرۋ.

وسىعان وراي قۇرانداعى: «سەندەردەن جاقسىلىققا شاقىراتىن سونداي-اق دۇرىستىققا قوسىپ، بۇرىستىقتان توساتىن ءبىر توپ بولسىن. مىنە سولار قۇتىلۋشىلار» ء(«الى يمران» سۇرەسى، 104-ايات) دەگەن ايات پەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ: ء«ار ادام قانداي دا ءبىر جاماندىقتى كورسە، ونى قولىمەن توقتاتۋى كەرەك. وعان شاماسى كەلمەسە، سوزبەن تىيۋى قاجەت. ال ەگەر وعان دا شاماسى جەتپەسە، جۇرەگىمەن قابىلداماۋى ءتيىس» دەگەن ءحاديسى وسى قاعيداتتىڭ شىنايى ماعىناسىن اشا تۇسەدى.

الايدا قازىرگى تاڭدا شەتىن كوزقاراستاعى اعىم وكىلدەرى اتالمىش ءدىني قاعيداتتاردى ءوز تۇسىنىكتەرىنە ساي بۇرمالاپ، قۇران اياتتارى مەن حاديستەردىڭ ۇزىندىلەرىمەن ءدىني-ساياسي يدەيالارىن دايەكتەۋدە. راديكالدى توپتاردىڭ يدەولوگتارى قاسيەتتى ماتىندەردىڭ ۇزىندىلەرىن ايعاق رەتىندە كەلتىرە وتىرىپ، ءدىني توزىمدىلىكتى جويۋعا، ءارى ءدىني نەگىزدە وتباسىلىق قاتىناستاردى ۇزۋگە ۇندەيتىن يدەيالاردى ناسيحاتتاۋدا.

وسىعان وراي ولار ىزگىلىككە شاقىرۋ قاعيداتىن شەتىن كوزقاراستى تاراتۋ ءۇشىن قولدانىپ، جاماندىقتان تىيۋ ۇستانىمىن ادامدى تۋعان-تۋىستارى مەن قورشاعان ورتاسىنان، ۇلتتىق جانە ءدىني ساناسىنان، ۇلتتىق-رۋحاني قۇندىلىقتاردان وقشاۋلاۋ ءۇشىن پايدالانۋدا. ەكسترەميستەر يسلامداعى مىنەز-قۇلىق پەن تاربيەگە قاتىستى ايتىلعان جاماندىقتان تىيۋ قاعيداتىن وزدەرى «ادىلەتسىز» دەپ تانىعان ۇكىمەتتى، زاڭداردى، مەملەكەتتى قۇلاتۋ ءۇشىن يدەيانىڭ قۋاتتى ءدىني دايەگى رەتىندە بۇرمالاپ قولدانىپ كەلەدى.

مىسالى، جات اعىمنىڭ وكىلدەرى مۇحاممەد پايعامباردىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن ءحاديسىن بۇرىس مازمۇنمەن ءتۇسىندىرۋى مۇمكىن. راديكالدى يدەولوگ قاتارداعى ادەپتتەرگە وتباسى مۇشەلەرىن، قوعامدى نەمەسە مەملەكەتتى قۇبىجىق ەتىپ كورسەتىپ، بۇل «زۇلىمدىقتى» كورگەن ساتتە توقتاتۋ يدەياسىن ساناسىنا قۇيادى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، ەڭ الدىمەن ونى قولىمەن تۇزەتۋگە، وعان شاماسى جەتپەسە، سوزىمەن ۇندەۋگە بۇيىرادى. ال وعان دا كونبەسە، اتالمىش «اداسقان قوعامدى» جۇرەگىمەن جەك كورىپ، ولارمەن قاتىناسىن ۇزۋگە شاقىرادى. مۇنىڭ سالدارىنان ءدىندى قاتە تۇسىنگەن ادام جات اعىمنىڭ جەتەگىنە سوقىر سەنىممەن ەرىپ، ءوز جاماعاتى ءۇشىن وتقا دا تۇسۋگە دايىن تۇرادى.

تەرىس پيعىلدى ءدىني يدەولوگتاردىڭ ادام ساناسىنا پسيحولوگيالىق اسەر ەتۋدىڭ سان قيلى ايلا-تاسىلدەرى بار. وعان مىسال رەتىندە يسلامداعى ء«ال-ءۋالا ءۋال-باراا» (دوستىق جانە قاتىسسىزدىق) قاعيداتىن كەلتىرسەك بولادى. بۇل قاعيدات بويىنشا ءدىندار ادام جاراتۋشىسى جاقسى دەپ تانىعانداردى جاقىن، دوس تۇتىپ، ال جامان دەپ تانىلعاندارعا جولاماۋى قاجەت. الايدا راديكالدى اعىمدار اتالمىش قاعيداتتىڭ ءمان-مازمۇنىن بۇرمالاپ، ونى وزىندىك ماعىناسىمەن سەنىمدەرىنىڭ اجىراماس تىرەگى ەتىپ قابىلداعان. مۇنداعى «دوستىق» تۇسىنىگى جاراتۋشىعا، ونىڭ ەلشىسىنە، سونداي-اق بارلىق «تازا ءدىندى» ۇستانعانداردى دوس تۇتۋ دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ال «قاتىسسىزدىقتىڭ» ماعىناسى – كۇپىرلىك ەتكەندەردى، كوپقۇدايشىلاردى، ەكىجۇزدىلەر مەن بيدعاتشىلاردى، شاريعاتتى ۇستانباعانداردى جەك كورۋ، ولارمەن دۇشپاندىق قاتىناستاردا بولۋ.  ياعني راديكالدار وزدەرىنىڭ ءدىني سەنىمى مەن كوزقاراستارىن قابىلداماعاندارمەن بارلىق دوستىق قاتىناستاردى ءۇزىپ، ولارعا قارسى قولمەن، تىلمەن جانە جۇرەكپەن كۇرەس جۇرگىزۋ  قاجەت دەپ تۇسىنەدى.  

شەتىن كوزقاراستى اعىمدار «ات-تاۋحيد ءال-حاكيميا» قاعيداتىن ۇستانادى. بۇل قاعيدات بويىنشا بارلىق ۇكىمدەر تەك جاراتۋشى تاراپىنان قابىلدانادى. ال ەگەر ۇكىم اللا تۇسىرگەن زاڭمەن شىعارىلماسا، ولاردىڭ سەنىمى بويىنشا بۇل كۇپىرلىك دەپ سانالادى. سوندىقتان زايىرلى نەمەسە شاريعاتتان باسقا زاڭنامالار نەگىزىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلدەر راديكالدار ءۇشىن «دار-ۋل-حارب»، ياعني يسلامدى قابىلداماعان، ءارى يسلامنىڭ تارالۋىنا قارسى تۇرعان مەملەكەت دەپ باعالانادى.

بۇگىندە مۇنداي پىكىرلەردى اسىرەسە عالامتور جەلىسىندە بەلسەندى ناسيحاتتايتىن تاكفىرشىل اعىمداردىڭ ءبىرى – دايش تەرروريستىك ۇيىمى. بۇل ۇيىمنىڭ ناسيحاتتاپ جۇرگەن يدەيالارى يسلامنىڭ شاريعي قاعيدالارى مەن ۇستانىمدارىنا تولىعىمەن قايشى. سوندىقتان بۇل تەرروريستىك ۇيىمنىڭ ءدىني-ناسيحات جۇمىستارىنا بارلىق رەسۋرستاردى پايدالانا وتىرىپ، توسقاۋىل قويۋ ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى.

ادام ءۇشىن كەز كەلگەن سەنىم جۇيەسىن سانالى تۇردە اقىلمەن ۇستانۋ ماڭىزدى. ءدىندى ۇستانۋشى ءاربىر تۇلعا ءوزىنىڭ نەگە سەنەتىنىن، نە ءۇشىن سەنەتىنىن جانە قالاي سەنەتىنىن ايقىن ءتۇسىنىپ الۋى كەرەك. ءار ادام شىنايى سەنگەن قۇندىلىقتارىن ءوز بويىنا ءسىڭىرۋى قاجەت. وسى ورايدا اركىم ومىردەگى ءوز تاڭداۋىن ءوزى جاسايتىندىقتان، مۇنداي ماڭىزدى قادامدى سانالى ىسكە اسىرۋ قاجەتتىگىن ەسكەرگەنى ءجون.

يسلام ءدىنى ءار ۋاقىتتا ءبىلىم الۋعا، بىلمەگەندى بىلىمدىدەن سۇراۋعا شاقىرادى. مۇنى قۇراننىڭ: «ەگەر وزدەرىڭ بىلمەسەڭدەر، ءبىلىم يەلەرىنەن سۇراڭدار» ء(«ان-ناھل» سۇرەسى، 43-ايات) دەگەن اياتى دايەكتەي تۇسەدى. ادام بالاسى ءاردايىم ءومىردىڭ ءتۇرلى سالاسىندا ءىلىم الۋعا، ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە، بىلىكتىلىگىن دامىتۋعا مۇقتاج. سول ءۇشىن ادام ۇنەمى ىزدەنىستە ءجۇرىپ، وزگەلەردىڭ پىكىرلەرىن اقىلعا سالىپ سارالاۋدى ۇيرەنۋى كەرەك. بىلمەگەنىن بىلەتىندەردەن سۇراپ، ءبىلىم جارىعىنا ۇمتىلۋى قاجەت. بۇل ونىڭ وي-ءورىسىن كەڭەيتىپ، زەردەلەپ ويلاۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرادى. قاجەتتى ومىرلىك تاجىريبە جيناۋ جانە جان-جاقتى ءىلىم يگەرۋ ادامدى تولىققاندى تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋعا جەتەلەپ، ونى جالعان ءدىني اعىمداردىڭ ىقپالىنان ساقتاي الادى.

ءدىن ءبىلىمدى ادامنىڭ قولىندا اسا قۋاتتى يدەيالىق، مادەني، ساياسي ىقپال ەتۋ قۇرالى بولسا، ونى تەرىس پيعىلمەن پايدالاناتىن كۇشتەر ىنتىماق شاڭىراعىندا ۇيىپ وتىرعان تۇتاس ءبىر قوعامدى ىدىراتىپ جىبەرۋگە قاۋقارى جەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان ۇستاناتىن ءدىني سەنىمىنە كوڭىل اۋدارمايتىن ەل اۋىزبىرشىلىگى مەن تۇتاستىعىنان، ال ءدىندار ادام رۋحاني تىرەگى مەن ىرگەتاسىنان ايرىلىپ قالۋى ىقتيمال. سوندىقتان دىنمەن ويناۋعا بولمايدى – وت شىعادى.

م.مۋسليموۆ، قر مسم ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz