ادام بالاسى سوناۋ ىقىلىم زامانداردان بەرى قاۋىمداسىپ ءومىر سۇرەدى. قاۋىمداسىپ ءومىر ءسۇرۋ ادامزاتتىڭ دامۋىنا قاراي ءتۇرلى فورماعا ءوتىپ وتىردى. ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى سونىڭ ءبىر فورماسى – الەۋمەتتىك جەلى. ونىڭ ىشىندە دە اشىق، جابىق، جاريالى توپتارعا بولىنەمىز. الىپ اقپارات جاشىگى – ينتەرنەتتىڭ ىشىندە دە وسىلايشا، توپتاسىپ ء«ومىر سۇرەمىز». ارينە، الەۋمەتتىك جەلىدە تىپ-تىنىش، مامىراجاي ء«ومىر» جوق. قاي كەزدە دە بۇرق-سارق قايناپ جاتادى. الايدا، ءدال وسى الەۋمەتتىك جەلى بۇگىنگى قوعامدى، ءومىردى، ياعني ءبىزدى بار قىرىنان «جارقىراتىپ» كورسەتىپ تۇرعان اينا. ال سول ايناداعى قوعامنىڭ بەينەسىنەن الدەنەدەن، الدەكىمنەن قاندى كەگى قايتپاي، ومىرگە، اينالاسىنا ءتىسىن قايراپ، ۇرىنارعا قارا تاپپاي جۇرگەن ادامدى كورگەندەي بولاسىڭ... وسى ءبىر كەككە تولى قوعامنىڭ بەينەسى قاشان كورسەڭ تۇڭلىگى جەلپىلدەپ تۇراتىن الەۋمەتتىك جەلىدەگى جىلت ەتكەن جاقسىلىقتى، ىزگىلىكتى، مەيىرىمدى، ادامي بەينەنى توپان سۋداي باسىپ كەتەدى. سودان دا الەۋمەتتىك جەلىگە كىرەردە ۇرەيلەنەتىن حالگە جەتتىك. ءارى قاراپايىم باستاۋىش جانە ورتا بىلىمدەرىن قايتا تولىقتىرۋدى وتە قاجەت ەتەتىن ءنوپىردىڭ ءسوز ساپتاسى مەن داراقىلىعىنان، وزگە بىلاي تۇرىپتى، وزىنە دەگەن سالدە بولسا قۇرمەتىنىڭ جوقتىعىنان جانىڭنان ءتۇڭىلىپ، قورقاسىڭ. سوندا بارىپ، قاۋىمداسىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ قاۋىپتى تۇستارىن سەزىنەسىڭ. قازا بەرسەڭ، قاۋىپ كوپ... ماسەلەن، بىزدەگى الەۋمەتتىك جەلى «كوپ - قورقىتادى، تەرەڭ - باتىرادى» دەگەننىڭ سويىپ قاپتاپ قويعان كەبى. قاشان كىرسەڭ دە جەلدەي ەسىپ جەلپىنىپ جەلىدە وتىراتىن كوپ كىمدى قورقىتپادى، كىمدەردى تەرەڭگە باتىرىپ، تۇنشىقتىرمادى دەيسىز. قۇددى، جەلىدەگى باستى «ارماندارى» سول ما دەرسىز. قۇرباندىقتارىن قورقىتىپ، باتىرىپ جىبەرگەن سوڭ، قاندى كەگىنىڭ تامشىسى بولسا دا قايتقانداي جامىراسىپ قالادى...

جالپى ايتساق، الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارىنا ورتاق ء«مىنز-قۇلىق» بىزدە دە بار. مىسالى، ادەتتە، ادامدار ءبىر-بىرىمەن اڭگىمەلەسكەن كەزدە اڭگىمەنىڭ 43 پايىزى ءوزى تۋرالى بولسا، الەۋمەتتىك جەلىدە بۇل كورسەتكىش 80 پايىزعا وسكەن ەكەن. قازاقستانداعى الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارى دا ايتەۋىر ورايىن تاۋىپ، (كيىم ساتىپ الادى; كەزدەسۋدە وتىرادى; قىدىرىپ جۇرەدى; ۇشاقتا وتىرادى; ۇلكەن جيىنداردا جۇرەدى; دوستارىمەن داستارحانداس بولادى; كينوعا، تەاترعا بارادى; جۇلدىزدارمەن كەزدەسەدى; ءوزىنىڭ سونشا سۇلۋ بولىپ جاراتىلعانىنا ءجۇز بالەنبايىنشى رەت تاڭقالىپ، تۇرتىنەكتەگەن بۇزاۋداي ەرنىن ءدۇرديتىپ، مۇشە-مۇشە بولىپ سەلفي جاسايدى; ءوزىنىڭ سونشالىقتى تەرەڭ ءبىلىمدى، سۇڭعىلا ادام ەكەنىن كورسەتىپ عارىش تۋرالى ويلارىن جازادى; جەر بەتىندەگى قۇدايدىڭ جالعىز ادال، كۇناسىز، پاك پەندەسى ءوزى ەكەنىنە ءارى ساقالانىڭ ءار تالىنا شاڭ-توزاڭ ەمەس، پەرىشتە قونىپ وتىرعانىنا بەك سەنىمدى بولعاندىقتان ەندىگى ماقساتى قاراڭعى حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن اشۋ دەپ ءبىلىپ، ءبىر اۋىز سوزىنە ءۇش اۋىز «ۋاعىز» قىستىرىپ «پارىزىن» وتەيدى; قازاق تاريحىنىڭ بىلگىرى، ۇلت جاناشىرى، ۇلت دەسە ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن، بيلىكتىڭ ءار قادامىن قيدالاپ سىنايدى، قايىرىم كۇتكەن قازاققا تەك لايك باسۋدى عانا بىلەدى، سوزىنە قاراساڭ، بۇكىل ۇلتتى موينىمەن كوتەرىپ جۇرگەن ۇلى كۇرەسكەر; ەلدى قىجىرتىپ، بارىنە ميىعىنان كۇلگەن بوپ، ىشتەي ءوزىنىڭ اقىلدى ەكەنىنە كەزەكتى رەت ىرزا بولىپ، ازىلگە سۇيەپ شىمشىما جازادى تىزە بەرسەڭ، اش ىشەكتەي شۇباتىلىپ بىتپەيدى) ءوزىن كورسەتەدى. «الەۋمەتتىك «مەنىن»» ءوزى قالاعانداي ەتىپ، قولدان جاساپ، العا شىعارادى. وسىلايشا، ارەگىدىك ادامي قاسيەتى سىر بەرىپ «كەشىرىڭىزدەر، ۇيات بولدى، سوندا دا ەندى» دەپ جالعاستىرا بەرەدى. بىزدە عانا ەمەس، وزگە ەلدەردە دە الەۋمەتتىك جەلى قۇبىلىسى رەتىندە ءوسىپ وتىرعان بۇل سىرقات جەلىگە بايلانعانداردىڭ وزدەرىن الداپ قانا قويماي، وسىنىڭ ءبارىن ءۇنسىز نەمەسە ءوز ومىرىمەن سالىستىرا قاراۋشىلاردى ولىمگە يتەرمەلەيدى ەكەن. ياعني، وزىنەن باسقانىڭ ءبارى باي، باقىتتى، ەشتەڭەدەن تارشىلىق كورمەي، ءومىردىڭ قىزىعىن كورىپ، شالقىپ جۇرگەنىنە جەلىدەن (فوتو/ۆيدەو، جازبا) كورىپ، سوعان سەنگەندەر ءوزىن قولىنان تۇك كەلمەيتىن قور سەزىنىپ، ومىرىنە كوڭىلى تولماي، پسيحولوگيالىق سوققى الىپ، ىشكى تۇراقسىزدىققا ۇرىنىپ ءتىپتى ءولىم تۋرالى ويلايدى باستايدى. ال، مۇنداي دۇنيە جاسوسپىرىمدەرگە قالاي اسەر ەتەتىن ويلاي بەرىڭىز...

البەتتە، ادام تابيعاتىندا ءوزىمشىل. بۇل الەۋمەتتىك جەلىدە قاۋىمداسىپ وتىرعانداردان ءا دەگەندە بايقالادى. ءار ادام وزىنە نازار اۋدارىلعانىن، ءسوزىن تىڭداعانىن، قاۋىم ىشىندە ءوز مارتەبەسى، ورنى بولعانىن قالايدى. ال، الەۋمەتتىك جەلى وسىعان توتە ءارى وڭاي جول اشتى. ءدال وسى اركىم كوزگە ءتۇسىپ قالۋدى، ءار نارسەنى ءبىرىنشى بولىپ بىلگەنىن ءبىلدىرۋ ماقساتىنداعى ارەكەتتەردىڭ جيىنتىعىنان كەلىپ، قوعامنىڭ مادەنيەتى، تالعامى، قالاۋى، تاڭداۋى، ويى، كوزقاراسى، سەنىمى بۇكىل بولمىسى كورىنىس بەرەدى. ءسوز باسىنداعى قورقىتۋ مەن تەرەڭگە باتىرۋدىڭ ءبىر ۇشى – جەلى قولدانۋشىلارىنىڭ شىنايى ىشكى مادەنيەتىنىڭ ايعاعى. ماسەلەن، الەۋمەتتىك جەلىدە الدەبىرەۋدى يتشە تالاپ، ەسەڭگىرەتە سوعىپ، تەرەڭگە باتىردى دەلىك. ال، سول ادامنىڭ شىن ومىردەگى ادامي بەينەسىن، بولمىسىن جەلىدەگى ايتاققا ەرگەن جۇرتتىڭ كوبى بىلمەيدى. تەك «بالەنشە ءوستىدى، ول وڭباعان» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز جەتىپ جاتىر. ال، قاۋىمداسقان قالىڭ ادامنىڭ جاريالى كۇندەلىگى ىسپەتتى دەلىنەتىن جەلىدەگى مۇنداي ارەكەتتەر قانشاما ادامنىڭ ءومىرىن ويرانداپ، ساعىن سىندىرىپ، جىگەرىن جاسىتىپ جاتىر.

الەۋمەتتىك جەلىدەگى وسى ءبىر مىنەزدى قاراپ وتىرىپ، بۇل وشپەندىلىك قايدان كەلدى دەگەن ويعا قالاسىڭ. ءبىزدىڭ شە، مۇنىڭ تامىرى – حالىقتىڭ تاريحىندا. قاراڭىز، ءۇش ءجۇز جىلدىق پاتشالىق وتارلىق، ودان كەيىنگى سوۆەت وكىمەتى – 370 جىل بودان بولعان حالىقتىڭ بويىندا قايتپاي قالعان كەك بار. ءيا، ازاتتىق جولىندا بولعان ءىرىل-ۇساقتى كوتەرىلىستەردىڭ ءبارى جەڭىلىسپەن اياقتالدى. كەك قايتپادى. وسى كەك قازاق انالارىنىڭ ءۇنسىز ىشىنە جۇتا بەرگەن كوز جاسىمەن، وكسىگىنەن جينالىپ، قۇرساققا ءتۇسىپ، ۇرپاققا بەرىلدى. ەسىڭىزدە بولسا، اراگىدىك ايتىلاتىن «تاۋەلسىزدىك بىزگە قانتوگىسسىز كەلدى» دەيتىن اڭگىمە بار. مۇنىڭ ار جاعىندا قايتپاعان كەك ماسەلەسى جاتىر. تاريحتىڭ ۇزىنا بويىنان جينالىپ، ۇرپاققا جالعاسقان كەككە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قايتا ويانعان حالىقتىڭ ىشكى سەنىمىنىڭ سوڭعى ون جىلدىڭ بەدەرىنە تولىقتاي كۇيرەۋى قوسىلدى. قايتپاعان كەك، كۇيرەگەن ىشكى سەنىم. ءبىزدىڭ وسىنداي بۇگىنگى ىشكى بولمىس كۇيىمىزدىڭ پىشاق جۇزىندەي ءبىر قىرى الەۋمەتتىك جەلىدە قىرىنا كەلگەندى قىرىپ جاتىر. ءارى ينتەرنەتتىڭ يىرىمدەرىندە بىقسىپ جاتاتىن نەشە ءتۇرلى ادام شوشىناتىن اقپاراتتاردى لەگ-لەگىمەن ءبولىسىپ، جايبىراقات وتىرۋدا قايتپاعان كەك پەن كۇيرەگەن ىشكى سەنىمنىڭ ۇستىنە شىققان باعدارى جوق،بەلگىسىز الەۋمەتتىك وشپەندىلىك. ء«وزى قۇلاعالى تۇرعان تاۋعا قوي جايىپ» دەگەندەي، وسىنداي ىشكى اۋىر كۇيدەگى جۇرتتى جەلىدە «قازاق دەسەڭ وزىڭە تيەدى، ەل بولمايمىز، نە دەگەن سورلىمىز» دەگەن سىپاتتا جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇرداي ادامداردىڭ ءبۇتىن ءبىر حالىقتىڭ اتىنان قينالماي جازا سالىپ، جاناشىعانسىماق بولىپ تۇقىرتۋى الگى وشپەندىلىكتى ودان سايىن ۇلعايتايدى.

ارينە، زاڭ بار. قولدانىستاعى زاڭعا سايسكەس، الەۋمەتتىك جەلىلەر، چاتتار، بلوكتار باق – قا تەڭەستىرىلگەن. دەمەك، كەز كەلگەن الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىسى زاڭعا قايشى ارەكەت جاساسا، جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى. ونىڭ ناقتى مىسالدارى دا بار. بىراق، زاڭ ەلدىڭ ىشىندەگى كەكتى قايتارىپ، ءبىر-بىرىنە وشىككەن وشپەندىلىكتى وشىرە الا ما؟..

نۇرا ماتاي

Abai.kz