دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، قازاقستان ءسۋيتسيدتىڭ سانى جاعىنان ءۇشىنشى ورىن الادى. اسىرەسە، ەلىمىزدە جاستار اراسىنداعى ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ وقيعالارى كەز-كەلگەن باسقا ەلدەن ءۇش ەسە كوپ دەيدى وسى ۇيىمنىڭ ساراپشىلارى. وسى رەتتە "degdar.kz" سايتى  قوعامعا تونگەن قاتەر - ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋ جانە كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارالار تۋرالى بىلاي دەپ جازادى.  بىراق، وتاندىق رەسمي ستاتيستيكا مۇنداي مالىمەتتەردى جاريالامايتىنى بەلگىلى. بۇگىنگى كۇنى بۇل قاۋىپتى فەنومەن قورقىنىشتى دەڭگەيىنە جەتتى، وكىنىشكە وراي، سۋيتسيدكە باراتىنداردىڭ كوپشىلىگى 18-گە تولماعان جاستار. بۇل  دەرەكتەردىڭ  ار جاعىندا قانشاما ادام تاعدىرى، وتباسى قايعىسى، ەلدىڭ بولاشاعى سياقتى ماسەلەلەر تۇر. سوندىقتان دا وسىنداي تەرىس وقيعالاردىڭ سەبەپتەرىن زەرتتەپ، سالدارىنىڭ الدىن الۋ مىندەتى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلەدى.

 «دەگدار» قوعامدىق كەلىسىمدى قولداۋ قورى 2015 جىلدان باستاپ الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن الەۋمەتتىك ماڭىزى بار جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ قىزمەتى بويىنشا  جاستار اراسىندا ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان كەشەندى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىپ كەلەدى. بۇل جۇمىس جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلىپ، الماتى قالاسى عانا ەمەس، اۋدان، بىرنەشە وبلىس كولەمىنە شىعۋى وسى باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىنە ەلەۋلى ىقپال ەتەرى انىق. ايتالىق، وتكەن جىلى  وسى جوبا اياسىندا جاستاردىڭ ومىرلىك ۇستانىمىن، دۇرىس كوزقاراستارىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىمەن وتكىزىلگەن ء«سۋيتسيدتىڭ الدىن الۋ»، «ومىرگە عاشىق بولۋ» جانە ت.ب. تاقىرىپتارداعى دارىستەر، سەمينار-ترەنينگتەر، دوڭگەلەك ۇستەل، كونفەرەنتسيا جانە ت.ب. شارالارعا مىڭداعان وقۋشىلار مەن ستۋدەنت جاستار قامتىلدى.

ءاربىر ادام بالا كەزىنەن الدىنا ماقسات-مىندەت قويىپ، ءومىرىنىڭ باستى ءمان-ماعىناسىن ايقىنداپ الۋى ءۇشىن بولاشاققا جوسپار قۇرىپ، سوعان جەتۋ جولىندا ار-وجدانىمەن ۇيلەسىمگە ۇمتىلۋى ماڭىزدى. ياعني، جاس ادام بىردەن دۇرىس جولدى تاڭداۋى ونىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى، ءوز ءومىرىنىڭ تولىقققاندى قوجاسى بولۋعا دەگەن تىلەگىمەن، ءوز تاعدىرىن ءوزى جاساۋعا تىرىسۋىمەن استاسىپ جاتىر. ال، مۇنىڭ ءبارى ونىڭ ومىردەگى قانداي قۇندىلىقتاردى تاڭداپ الۋىنا كەلىپ تىرەلەدى. الەۋمەتتانۋشى-عالىمدار سۋيتسيد جاساۋ قاۋپىنىڭ ءوسۋ دەڭگەيىنە ومىرلىك قۇندىلىقتار مەن الەۋمەتتىك جاعداي ەداۋىر ىقپال ەتەدى دەپ ەسەپتەيدى. ياعني، جەكە ادام ءوزىن قوعامنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە سەزىنۋ دارەجەسىنە – ادامنىڭ ورتاعا بەيىمدەلۋىنە تىكەلەي بايلانىستى.

عالىمدار وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋدىڭ سەبەپتەرى مەن تۇرتكىلەرى ادامنىڭ ءومىردىڭ ءمانىن جوعالتۋىنا بايلانىستى دەپ سانايدى. جان-دۇنيە قۇلازىپ، كەۋدەسى بوس قالعانداي اڭىرىپ قالعان ادام ۇرەي مەن ءوزىن-ءوزى كىنالاۋعا بوي الدىرادى. ءوزىن ەشكىمگە قاجەتسىز سەزىنىپ، جان جاراسى تەرەڭدەي تۇسەدى. وسىنداي ءتۇپسىز تەرەڭ شىڭىراۋدان شىعۋدىڭ جولى تەك ومىرمەن قوش ايتىسۋ دەپ ءتۇسىنىپ، جاڭىلىس قادامعا باراتىندار ءجيى كەزدەسەدى.

بۇل ارادا جاقىن جاندارىڭنىڭ كۇندەلىكتى مىنەز-قۇلقىندا، قارىم-قاتىناسىندا بايقالاتىن وزگەرىستەرگە ءمان بەرۋ اسا قاجەت. ء«وزىن-ءوزى ءولتىرۋ جونىندە شىن ويلاپ جۇرگەن ادام ءوزىنىڭ وسىنداي ويى تۋرالى قايتكەندە دە اينالاسىنداعى ادامدارعا ايتەۋىر ءبىر بەلگى بەرەدى دەيدى عالىمدار (گروللمان ە. «سۋيتسيد: پرەۆەنتسيا، ينتەرۆەنتسيا، پوستۆەنتسيا»). سۋيتسيد اياق استىنان پايدا بولمايدى، ول بىرتىندەپ، ءيمپۋلسيۆتى تۇردە كەلەدى. ياعني، ۋشىعىپ تۇرعان جاعدايدىڭ كۇندەردىڭ كۇنىندە شەكتەن شىعارى ءسوزسىز.  سۋيتسيد جاساعانداردىڭ 70%-ى ءوز ماقساتتارىن قانداي دا ءبىر تۇردە بىلدىرەدى ەكەن. ولار اشىلىپ اڭگىمەلەسكىسى كەلەدى، بىرەۋدىڭ ونى تىڭداعانىن قالايدى. كەيبىر ءسۋيتسيدتى جوسپارلاعان ادامدار اياق استىنان دوستارىنا، تۋىستارىنا زاتتارىن بەرىپ، سىيلىقتار ۇلەستىرە باستايدى. ءتىپتى، ءوزى ءۇشىن قىمبات، قۇندى سانالاتىن زاتتارىن دا وڭاي قيا سالادى. نە بولماسا، ەشتەڭەگە ءمان بەرمەي، قىزىعۋشىلىعى جوعالىپ، سۇلەسوق، نەمقۇرايدى قالىپقا ەنەدى. تاجىريبە كورسەتكەندەي، مۇنداي كورىنىستەر الداعى باقىتسىزدىقتىڭ بەلگىسى. وسىنىڭ بارىندە اداممەن اشىق سۇحباتتاسىپ، سىرلاسۋ كەرەك.

جالپى، ءسۋيتسيدتى دەر كەزىندە تانىپ، وسىنداي تەرىس جايتتاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جان-جاقتى اقپارات بەرۋ، ءتۇسىندىرۋ، ماسەلەنىڭ مانىنە بويلاۋ، تالداۋ، ساراپتاما جاساۋ قاجەتتىگى ءسوزسىز. وسى تۇرعىدا «دەگدار» قوعامدىق كەلىسىمدى قولداۋ قورى ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋ باعىتىندا وتكىزگەن دارىستەرى مەن سەمينارلارى بارىسىندا ولارعا قاتىسقان وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزىلدى. ساۋالنامانىڭ  ماقساتى – جاستاردىڭ ومىرگە كوزقاراسى، اينالاسىمەن قارىم-قاتىناسى، بوس ۋاقىتتارىن قالاي وتكىزەتىنى جايلى اقپارات الۋ ارقىلى وسى ورتاداعى الەۋمەتتىك احۋال جونىندە تۇجىرىم جاساۋ، وعان نازار اۋدارۋ.

ساۋالناماعا قاتىسۋشىلاردىڭ نەگىزگى جاسى – 15-25 جاس، ال باسىم كوپشىلىگى – 67%-ى قىزدار بولىپ شىقتى.

«بوس ۋاقىتتا نەمەن اينالىساسىز؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن دياگرامما تۇرىندە كورسەتۋگە بولادى.

ياعني، جاستاردىڭ 65%-ى بوس ۋاقىتىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە وتكىزەدى.  بۇل كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستى الەۋمەتتىك جەلىلەر الماستىرادى دەگەن ءسوز. ساۋالناماعا قاتىسقان ستۋدەنت جاستاردىڭ كوپشىلىگى نەگىزىنەن اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنداعى جاستا ەكەنىن ەسكەرسەك، بوس ۋاقىتتى وتكىزۋدىڭ مۇنداي فورماسى مىنەز-قۇلىقتىڭ بارلىق تۇرىنەن، كوزقاراستارىنان، ۇستانىمدارىنان كورىنىس تابادى، وسىدان بارىپ اتا-انامەن قارىم-قاتىناس كۇردەلەنەدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ال، دەمالىس ساتتەرىندە تەلەديدار كورەتىندەر – 15%. كىتاپ وقيتىنداردىڭ 13%-دى قۇراعانىنا قاراپ، وسىنىڭ وزىنە قۋانۋ كەرەك سياقتى. بىراق، سپورتپەن اينالىساتىندار، وكىنىشكە وراي تىم از بولىپ شىقتى (7%).

كەلەسى «قيىن جاعدايعا تاپ بولساڭىز كىمنەن اقىل-كەڭەس سۇرايسىز؟» دەگەن سۇراق بويىنشا سۇراۋ سالىنعانداردىڭ جاۋاپتارى جاستاردىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراستارى تۋرالى جالپى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

 ساۋالناما دەرەكتەرىنەن كورىنىپ تۇرعانداي، ادامعا شىن كومەك كەرەك كەزدە، اتا-اناسىنان اقىل سۇرايتىندار – 49%، دوستارىنىڭ پىكىرىنە جۇگىنەتىندەر – 24%. قالعان 26%-ى ءوز پروبلەماسىن ءوزى شەشەتىنى كورىنىپ تۇر.

جاستار ەرەكشە قابىلداعىش، اسەرلەنگىش جانە جوعارى الەۋمەتتىك تۇرعىدا جىلدام بەيىمدەلگىش بولعاندىقتان، جاڭا قۇندىلىقتاردىڭ پايدا بولۋى مەن بۇرىڭعىلارىنان باس تارتۋى قوعامنىڭ باسقا تاپتارىنا قاراعاندا، بۇل وتپەلى الەۋمەتتىك توپقا قاتتى اسەر ەتەدى. قازىرگى جاستارعا كەز كەلگەن جولمەن بايۋ ما، الدە جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەلۋ قابىلەتىن بەرەتىن جوعارى بىلىكتىلىكتى يگەرۋ مە، بۇرىنعى مورالدىق-ادامگەرشىلىك ەرەجەلەردەن باس تارتۋ ما، الدە جاڭا شىنايىلىققا بەيىمدەلۋ يكەمدىلىگى مە، تۇلعا ارالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ شەكسىز ەركىندىگى مە، الدە تابىستى ءومىر ءسۇرۋدىڭ تۇرتكىسى بولاتىن وتباسىن تاڭداۋ ما – ولار ءۇشىن قايسىسى قۇندىراق ەكەندىگىن وزدەرىنىڭ شەشۋىنە تۋرا كەلەدى.

ءومىردى ماعىنالى وتكىزۋدىڭ جولدارى تۋرالى سۇراققا بەرىلگەن جاۋاپتار نەگىزىنەن وڭ ءۇردىستى كورسەتتى. جاستاردىڭ 95%-ى ءوز ءومىرىن شىعارماشىلىق باعىتتا، جاڭا نارسەلەردى ۇيرەنۋمەن وتكىزۋدى قالايدى.

سۋيتسيدكە بارۋدىڭ سەبەبى نەدە دەگەنگە كەلسەك، ونىڭ ىشىندە، ەموتسيالىق كۇيزەلىستەر، وتباسى پروبلەمالارى، قارجى تاپشىلىعى جانە ت.س.س. سەبەپتەر بار ەكەنى انىق. سونىمەن بىرگە، ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ – پسيحيكالىق اۋرۋدىڭ ناتيجەسى دەپ ەسەپتەۋ دە نەگىزسىز ەمەس.

ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ يدەياسى تۋرالى ءسوز قوزعاپ جۇرگەن بالالارعا نازار اۋدارۋ كەرەك. اگرەسسيالىق كوڭىل-كۇي، اشۋ-ىزاعا تىم ءجيى بەرىلۋ، قاتىگەزدىك، تىتىركەنگىشتىك سياقتى ساتتەردىڭ كوپ بولۋى وعان كومەك كەرەك دەگەن ايقاي ىسپەتتى. ال، كەرىسىنشە، ودان وقشاۋلانۋ، جاقتىرماي قاراۋ تەرىس ناتيجەگە اكەپ سوعادى، ياعني، ءسۋيتسيدتى تەزدەتەدى.

وكىنىشكە وراي، بۇنى كوپ جاعدايدا ەلەۋسىز قالدىرامىز. كەيدە ادامنىڭ جانىندا جاقىن ادامى بولىپ، وعان جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، اشىق سويلەسۋى جەتپەي جاتادى. مۇنىڭ ءبارى سۋيتسيدتىك قاۋىپ-قاتەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ەسكەرىلۋى ءتيىس.

ماماندار جاسوسپىرىمدەردىڭ ەموتسيالىق جاعدايىنا نازار اۋدارىپ، مىنەز-قۇلقىن مۇقيات باقىلاپ، قاداعالاپ جۇرسە، سۋيتسيد بەلگىلەرىن دەر كەزىندە تانۋعا، دەمەك، ونىڭ الدىن الۋعا بولادى دەپ سانايدى. ونىڭ ىشىندە كۇيزەلىستىك جاعداياتقا تاپ بولۋى، ەموتسيالىق كوڭىل-كۇيى، مىنەزى، سىرت بەينەسى، قۇرداستارىمەن، دوستارىمەن قارىم-قاتىناسىنا، قىزىعۋشىلىقتارىنا جانە ت.ب. نازار اۋدارادى. وعان قوسا، ينتەرنەتتەگى پاراقشاسى، كۇندەلىكتەرى جانە ت.س.س. ءبارى انىق اقپارات بەرە الادى. ويتكەنى,  «ومىرىندە تىم بولماسا ءبىر رەت ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ تۋرالى ويلانباعان ءبىر دە ءبىر سانالى ادام جوق شىعار» (ۋ.دجەيمس)

بۇل دۇنيەدە ادام ومىرىنەن قۇندى ەشنارسە جوق، ال، ءوز ءومىرىن قيۋعا بارۋدىڭ ويلاستىرعان ادامنىڭ باسىنا اۋىر جايتتار، پسيحولوگيالىق قيىندىقتار تاپ كەلگەنى تۋرالى ءتۇيىن جاساۋعا بولادى. سوندىقتان، وسىنداي «ەموتسيالىق كۇيزەلىستەرگە ءتۇسۋدىڭ باستى سەبەبى نە؟» دەگەن سۇراققا بەرىلگەن جاۋاپتار دا ەرەكشە نازار اۋدارتادى. سۇراۋ سالىنعانداردىڭ 40%-ى ادام ءوزىن ەشكىمگە قاجەتسىز سەزىنگەندە وسىنداي شەتىن جاعدايعا بارادى دەپ سانايدى. ال، 29%-ى ءومىردى قيۋ – بولاشاققا جوسپارىڭنىڭ بولماۋىنىڭ سالدارى دەگەن پىكىرگە بەيىل. البەتتە، الدىنا ارمان-ماقسات قويىپ، سوعان جەتۋگە تالپىنعان ادامنىڭ زياندى نارسەلەردى ويلاۋعا مۇرشاسى دا بولا بەرمەيتىنى انىق.  سونداي-اق، ءتۇرلى جاعداياتتارعا بايلانىستى مىنەز-قۇلىقتىڭ بۇزىلۋى، زياندى ادەتتەر، ءولىم تۋرالى ويلارعا بەرىلۋ سۋيتسيدكە الىپ كەلۋى مۇمكىن دەگەن پىكىرلەر دە بار.

جالپى العاندا، اينالاسىمەن قارىم-قاتىناسى كەمشىن، اسىرەسە، اياق استىنان جالعىز قالعان ادام قيىندىققا شىداماي، ءوز ءومىرىن قيۋعا بارۋى ابدەن مۇمكىن. ياعني، سۋيتسيدتىك ۇردىستەردە پسيحولوگيالىق فاكتورلار جەتەكشى ورىن الادى.  بالا جاسىندا اشۋ-ىزا، ۇرەي، جازالاۋ، جانجالدار جانە ت.س.س. جاعىمسىز جايتتار كوپ بولسا، بىرتە-بىرتە سۋيتسيدتىك مىنەز-قۇلىق باسقا دا پروبلەمالارمەن قاباتتاسىپ، تەرىس وقيعالاردى تەزدەتەدى. ويتكەنى، بالا جانى سەزىمتال، سەنگىش، كوڭىل-كۇيى اۋىتقىمالى بولىپ ەرەكشەلەنەدى. اتا-انانىڭ، ۇستازداردىڭ وسى فاكتورلاردى ەسكەرۋى وتە قاجەت.

جالپى، ادامنىڭ جاستىق كەزەڭى ەرەسەك اتانۋ، ءبىر كەزەڭنەن  باسقاسىنا ءوتۋ سياقتى جاس شاماسىنا عانا بايلانىستى ەمەس، سونداي-اق ءبىر الەۋمەتتىك-مادەنيەتتىك كەزەڭنەن كەلەسى ساتىعا ءوتۋدى، الدىڭعىسىنىڭ شەكتەۋلەرىنەن شىعۋدى بىلدىرەدى. سوندىقتان، ءدال وسى وتپەلى كەزەڭدە جاستاردىڭ بويىنا ەشقاشان اجىراعىسىز ماڭگىلىك قۇندىلىقتار دانەگىن ەگە ءبىلۋ، ەڭ الدىمەن، وتباسىنىڭ مىندەتى. سەبەبى، ادامنىڭ الەۋمەتتەنۋى ۇدەرىسى دۇنيەگە شىر ەتىپ كەلگەن كەزدەن باستالادى جانە ونىڭ تۇلعا رەتىندە  قالىپتاسۋىنا ەڭ باستى ىقپال ەتەتىن – اتا-اناسى، ودان كەيىن ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى. مۇندا ونىڭ دەنساۋلىعى، ءبىلىمى ىسپەتتى شارتتارعا باسا نازار اۋدارىمەن قاتار، مەيىرىم، جاناشىرلىق سەزىمدەرىن ەگۋ ماڭىزدى. قورشاعان ورتاسىنداعى الەۋمەتتىك احۋال، وتباسىنداعى پسيحولوگيالىق كليمات، اتا-اناسىمەن، ۇستازدارمەن ءوزارا قارىم-قاتىناس – وسنىڭ ءبارى بالانىڭ بويىنان كورىنىس تابادى.

وسىلايشا، جۇرگىزىلگەن ساۋالناما ناتيجەلەرى جالپى قازىرگى جاستاردىڭ ورتاق مىنەزدەمەسى دەۋگە ابدەن بولادى. بۇگىنگى بۇكىل الەم حالقىن شارپىعان عالامدانۋ، بۇقارالىق كوممۋنيكاتسيالىق قۇرالداردىڭ شارىقتاپ دامۋى جانە باسقا ترەندتەر ەڭ الدىمەن جاستار ومىرىنە وراسان زور ىقپال ەتۋدە. بۇل ۇردىستەن مۇلدەم باس تارتۋ الدە وقشاۋلانۋ مۇمكىن ەمەس، بىراق، ونىڭ تەرىس، جاعىمسىز ۇردىستەرىن نەعۇرلىم ازايتۋ، الدىن الۋ باعىتىنداعى ءىس-شارالار عانا ناتيجە بەرە الادى.

دينا يمامباەۆا

الەۋمەتتانۋشى

Abai.kz