1992 جىلى جازعان «ايتەكە بي» اتتى ەڭبەگىندە كۇنى كەشە پانيدەن وتكەن كورنەكتى قالامگەرىمىز ابىش كەكىلباەۆ بىلاي دەپتى: 

«...قازىرگى الاۋىزدىق پەن اكىمگەرلىك ەل باسقارۋ جۇيەسى اياققا تاپتالعان كەزدە شىقتى. قازاق دالاسىندا 1824 جىلى حاندىق بيلىك، 1868 جىلى سۇلتاندىق بيلىك جويىلدى. سول ارقىلى قازاق دالاسى ءداستۇرلى مەملەكەتتىك سيپاتىنان ايىرىلدى. ...«اناۋ اۋىلدان شىققاندار شەتىنەن سۇڭعىلا، مىناۋ اۋىلدان شىققاندار شەتىنەن ميعۇلا» دەپ ءبىرىن-ءبىرى كوزگە شۇقيتىن ادەت پايدا بولدى. ...ادامدى قويىپ رۋلى ەلدى جورگەكتەن قاعىنعان قىپ كورسەتۋگە ماشىقتانا باستادىق. بارشامىزدىڭ باسىمىزعا ءتۇسىپ، بارشامىز ءالى ارىلىپ بولماعان وتارشىلىق زاۋالىنىڭ ءوزىن ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ بەتىمىزگە شىركەۋ سالۋ ءۇشىن تىلگە تيەك ەتەتىندەر بار. وتارشىلىق – تەك ءبىزدىڭ عانا ەمەس، ادامزاتتىڭ كوبىنىڭ باسىنا تۇسكەن تاقسىرەت. ودان قۇتىلۋ ءۇشىن ورتاق جولىنداعى ىنتىماق كەرەك. ونداي ىنتىماق ارقايسىمىزدىڭ كوكەيتەستى مۇددەمىزدى بىردەي ءولىپ، بىردەي ەسكەرۋ جولىمەن ورنايدى. تولە، قازىبەك، ايتەكە ەسىمدەرىنىڭ ءالى كۇنگە اۋىزدان تۇسپەيتىنى دە سوندىقتان. ولار زامانداستارىنا سۇيەك سىندىرىسىپ، جاعا جىرتىسۋدى ەمەس، ءبىرى جەڭ، ءبىرى جاعا، ءبىرى ءىنى، ءبىرى اعا بولۋدى، ءوزارا تەڭدىك ارقىلى ەلدىككە، ەلدىك ارقىلى وزگەلەرمەن تەڭدىككە جەتۋدى ۇيرەتتى. بىزدەر بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك زامانىنا جەتكەنگە دەيىنگى بابالارىمىزدىڭ عاسىرلار بويى ءوز حالقىنىڭ تاعدىرىن ويلاپ، سول جولدا تالاي ماۋەسى قىرقىلعانىمەن، تامىرى ۇزىلمەگەن ازاتشىل رۋحىمىزعا قارىزدارمىز.»

تاماشا تۇجىرىم. قوعامدىق ءھام مەملەكەتتىك بيىك دەڭگەيدەگى ۇلتتىق مىنبەردەن ايتىلعان ءسوز. قايران دۇنيە، وسىنداي وراسان ويلىنىڭ دا قادىرىن بىلمەي، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىنا كۇڭگىرت-پەردە تۇتتىق-اۋ؟!. قادىر مىرزا ءالى-دەن كەيىن، اقسەلەۋ سەيدىمبەك-تەن كەيىن، فاريزا وڭعارسىنوۆا-دان كەيىن، مارات قابانباي-دان كەيىن،ءابىش كەكىلباي-دان كەيىن... قازاقتىڭ مىڭجىلدىق مۇددەسى جەتىمسىرەپ قالدى...

ساياساتكەر ايدوس سارىم: ء«ورىستىلدى ايماقتارداعى حالىق سانىنىڭ ازايۋى - وسى وبلىستاردىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى» دەگەن ەكەن. راس تولعام شىعار. تۇكسىز تاقىرعا ءشوپ شىعا ما؟..

ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىنەن سولتۇستىك ايماققا 460 وتباسى قونىس اۋدارماقشى كورىنەدى. جاڭا جەردە ولاردى «جۇمىسپەن قامتۋ-2020 جول كارتاسى» باعدارلاماسى ارقىلى جۇمىسپەن جانە باسپانامەن قامتاماسىز ەتەدى. قوستانايلىقتار بيىل 500 وشاقتان استام وتانىنا ورالاتىن قانداستارىن قابىلداۋعا نيەتتەنىپ وتىر. مىنە، بۇل - ناقتى قادام، انىق ءىس.

جەرگىلىكتى ۇلت سانىنىڭ مولايۋى - قاي وڭىردە دە ەڭبەك نارىعىن قالىپتاستىرىپ، الەۋمەتتىك احۋالدى تۇزەتەدى. اسىرەسە، شىعىس جانە ورتالىق ايماقتاردا، پاۆلودار وبلىسىندا مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى شەشىلمەگەندىكتەن، قازاقتاردىڭ جەڭىلدىكتەرمەن قونىس اۋدارۋ ءۇردىسى - مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ - قازاق ءتىلىنىڭ قالىپتى دامۋىنا ىقپال ەتەدى. ويتكەنى، كەز-كەلگەن ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ دامۋى - ۇلتتىق ءتىلى مەن ءدىنىنىڭ، ءدىلى مەن سالت-ساناسىنىڭ ءوسۋ دەڭگەيىنە تىكەلەي بايلانىستى.

قۇدايبەرلى مىرزابەك باۋىرىمىزدىڭ جۇرەك قىنجىلى جانىمىزدى سىزداتىپ جىبەردى: ء«بىر كىسى ء«جۇر-جۇرلەپ» قويماعان سوڭ، ىلەسىپ ۇيىنە باردىم. وتىزدار شاماسىندا ۇلى بار ەكەن. اكەسىنە تەلەفونىنان بەينەتۇسىرىلىم كورسەتتى. تۇنىمەن كرەششەنيەگە قاتىسىپ، سۋعا تۇسكەنىن ايتتى. اكەسى ونى: “كوپ جىلدان بەرى قالماي قاتىسىپ كەلەدى” دەپ، قۋاتتاپ قويدى. مەن: “بۇلارىڭىز دۇرىس ەمەس” دەپ ەدىم، ۇلى: “وتە پايدالى. قىس بويى اۋىرمايسىڭ” دەپ، «دالەلدەي» كەتتى. مەن: “باسقا كۇنى نەگە تۇسپەيسىڭ؟” دەسەم، “تەك يسۋس شوقىنعان كۇنگى سۋ عانا قاسيەتتى بولادى” دەپ، بەت باقتىرمادى... ءبىر اۋىلداعى قازاقتار: “ورىستاردىڭ شوقىندىرعان سۋىن ىدىسقا قۇيىپ اكەلىپ ساقتاپ قويامىز، كەيىن بالالار اۋىرعاندا، سيىر اۋىرعاندا ىشكىزەمىز” دەگەنىن دە ەستىپ ەدىم. جالپى، ءبىزدىڭ ورىسپەن ارالاسىپ كەتكەن اعايىنداردىڭ ۇلتتىق تۇيسىگى جوق. ولاردىڭ ساناسىندا ۆيرۋس بار...»

...سوندىقتان، سوڭعى كەزدە قاپتاپ كەتكەن: «قازاقستاندا قىرىمنىڭ تاعدىرى قايتالانۋى مۇمكىن بە؟» دەگەن تولعانىستان ەمەس، توپاستىقتان تۋىنداعان ماعىناسىز ساۋال-ماقالالاردى باسپاسوزگە جاريالاۋعا مۇلدەم تيىم سالۋ كەرەك. بۇل سۇراق ەلى مەن جەرىنە شىنايى جاناشىردىڭ ەمەس، وي-ساناسى قورقىنىش-ۇرەيمەن، قۇلدىق سيندروممەن ۋلانعان ءدۇبارانىڭ ساندىراعى.

قازاقستان ۇلتتىق قۇرىلىمداردىڭ فەدەراتسيا­سى ەمەس، ءبىرتۇتاس، ۋنيتارلى، باسىم بولىگى مەن باستاۋشىسى ءبىر ۇلتتان قۇرالعان تازا ۇلتتىق مەملەكەت. قازاق توپىراعىندا باسقا ۇلت پەن ۇلىستى قۇرايتىن فەدەراتسيالىق، اۆتونومدىق وبلىس پەن اۋدان تۇگىلى، اۋىل دا جوق.

بىزدە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزدى قورعاۋعا ءتيىس كۇشتىك، قۇقىقتىق قۇرالىمدار بار. سول قۇرىلىمدار اۋىزى بەيپىل، پيعىلى حارام توپتار مەن توبىرلاردى انىقتاپ، اۋىزدىقتاۋعا ءتيىس.

اتا-بابامىزدىڭ اسىل مۇراسى - تۇتاس جەرىمىز بەن ەڭسەلى ەلىمىز قازاق ۇلتىنىڭ قىمبات قازىناسى. بىرلىك پەن بەرەكە قونعان ولكەمىزدە وزەۋرەگەن وزگە نيەت، جات پيعىلعا ورىن جوق جانە بولمايدى دا. اتامىز قازاق: «جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس» دەيدى، جاقسى سويلەپ ۇيرەنەيىك!

قاجىمۇقان عابدوللا

Abai.kz