1959 جىلعى پارلامەنت سايلاۋىنىڭ ناتيجەسiندە “حالىق بiرلiگi” پارتياسىنىڭ جەتەكشiسi, قىتاي ۇلتىنىڭ وكiلi لي كۋان يۋ ۇكiمەت باسشىلىعىنا كەلدi. بۇل ادامدى قارسىلاستارى “اۆتوريتارلى بيلiك قۇرۋشى” دەپ ايىپ­تاسا، جاقتاستارى “سينگاپۋر كەرەمەتiنiڭ اكەسi” رەتiندە تانيدى. راسىندا دا، لي كۋان يۋ 31 جىل ۇزدiكسiز ەل باسقارىپ، پرەمەرلiكتi ۇلىنا تابىستاعاننان كەيiن دە بيلiكتەن قول ۇزبەدi. وسى ءۇشiن ايىپتاعاندارعا ول ۇنەمi ءۋاج رەتiندە قىسقا ۋاقىتتا جەمiسiن بەرگەن ەكونوميكالىق ساياساتىن العا تارتىپ كەلدi. بiز ەندi وسى ەكونوميكالىق كەرەمەتتiڭ قالاي باستالعانىنا از-كەم توقتالايىق. 1965 جىلى مالايزيا فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنان شىققان سوڭ، لي كۋان يۋ ۇكiمەتi بiرiنشi كەزەكتە ەلدiڭ دامۋ جولىنداعى مۇمكiندiكتەرi مەن كەمشiن تۇستارىن سارالاپ الدى. پايدالى قازبالاردان سينگاپۋر جۇرداي. قۇمنىڭ ءوزiن سىرتتان الدىرادى. اۋىز سۋدى مالايزيادان تاسىپ iشەدi. تابيعي رەسۋرستاردان تەڭiز بالىعى عانا بار. دەگەنمەن تابيعات بۇل ەلدi مۇلدەم قۇرالاقان قالدىرماپتى. تەڭiزدەگi توعىز جولدىڭ تورابىنداعى سينگاپۋر ەۋروپا مەن ازيانىڭ ورتاسىنداعى تەڭiز قاقپاسى iسپەتتi. ەۋروپا مەن اقش-تان شىققان كەمەلەر جانارماي قۇيۋ ءۇشiن ارالعا سوقپاي كەتە المايدى. بۇل جاعىنان سينگاپۋر “ازيانىڭ سۋەتس ارناسىنا” اينالعان. ەكiنشiدەن، بريتان وتارشىلدىعى كەزiندە ەل تۇرعىندارى اعىلشىن تiلiن ۇيرەندi, باتىستىق ۇلگiدەگi زاڭ-سوت جانە اكiمشiلiك جۇيەسi قالىپتاستى. لي كۋان يۋ بۇل فاكتورلار سينگاپۋردى قىسقا ۋاقىتتا ء“ۇشiنشi ەل” قاتارىنان الەمنiڭ وزىق مەملەكەتتەرiنە قوسۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنىڭ بiرiنە بالايدى. وسى جايتتاردى سارالاي كەلە، سينگاپۋر ۇكiمەتi بiلiمدi, iسكەر، جەمقورلىقتان تازا ادامداردى ەلدiڭ باستى “قازبا بايلىعى” رەتiندە جاريالايدى. شىنشىلدىق پەن سەنiم – سينگاپۋرلىق ۇلتتىق يدەيا دەپ تانىلدى.

ەڭ الدىمەن لي كۋان يۋ تiل ماسەلەسiن شەشتi. قىرىق رۋلى ەل قىرىق پىشاق بولماۋى ءۇشiن ول جەرگiلiكتi ءۇش تiلگە، وعان قوسا اعىلشىن تiلiنە مەم­لەكەتتiك مارتەبە بەردi. سينگاپۋرلىقتارعا اعىلشىن تiلiن كۇشتەپ مiندەتتەگەن لي كۋان يۋ وسى ارقىلى “بiر وقپەن ەكi قويان اتتى”: ەلدiڭ باسىن بiرiك­تiردi ءارi حالىقتىڭ جاڭا بiلiم يگەرۋiنە قول جەتكiزدi.

 

 سونىمەن، لي كۋان يۋ ەلدiڭ قولداعى بايلىعى – ادامداردى ساپا جاعىنان ءوسiرۋدi باستايدى. جوعارى بiلiمدi, iسكەر، الەمدiك باسەكەگە قابiلەتتi ۇلت بولۋ – جالپىعا ورتاق يدەياعا اينالدى. تiپتi, جوعارى بiلiمدi ەر-ازاماتتار تەك بiلiمi جوعارى ايەلدەرگە ۇيلەنسiن دەگەن مەملەكەتتiك ساياسات تا جۇر­گiزiلدi. قولداعى بار قاراجات بiلiم بەرۋگە جۇمسالدى. لي كۋان يۋدiڭ ءوزi بiلiمiن تولىقتىرۋ ءۇشiن پرەمەر باسىمەن جاپونيا مەن ەۋروپاعا بارىپ وقۋدان، ۇيرەنۋدەن ارلانبادى. سينگاپۋر بيلiگi جەمقورلىقتى جويىپ، بiلiكتiلiگi جوعارى مامانداردى تارتۋ ماقساتىندا ەل باسقاراتىن توپ مەنەدج­مەنت­تiڭ جالاقىسى جوعارى بولۋى كەرەك دەپ سانادى. ماسەلەن، 1970-80 جىلدارى سينگاپۋرلىق سۋديالاردىڭ جىلدىق تابىسى جۇزدەگەن مىڭ دول­لار­عا جەتەتiن. ال شەنەۋ­نiكتەردiڭ جالاقىسى اقش-تاعى ءوزi قاتارلاس ارiپتەستەرiنەن دە جوعارى. مەملەكەتتiك قىزمەتكە ەڭ اقىلدى، iسكەر، ادال جاندار لايىقتى دەگەن ۇران تاستالدى. كەز كەلگەن شەنەۋ­نiكتiڭ ساناسىنا قابiلەتiڭ مەن ەڭبەگiڭە قاراي وسەسiڭ دەگەن ۇعىم سiڭiرiلدi. ءارi لي كۋان يۋ جەمقورلىقپەن ۇستالعانداردى قاتاڭ جازالايتىنىن ەسكەرتتi جانە سوزiندە تۇردى. ەلدەن بارلىق جەمقوردى قۋىپ جi­بەردi. پارا الىپ تۇتىلعان تۋىس­تارىن دا، دوستارىن دا ايامادى. بiردە ول سىبايلاس جەمقورلىقتى قالاي جەڭدiڭiز دەگەن سۇراققا: ء“ۇش دوسىڭىزدى تۇرمەگە وتىرعىزۋدان باستاڭىز. نە ءۇشiن جازالاعانىڭىزدى بiلگەندە، باسقالارى دا تۇسiنە قويادى”، – دەپ جا­ۋاپ بەردi. جەمساۋى كەڭدەر شەتكە قاشتى، تۇرمەگە جابىلدى، وزدەرiنە قول جۇمسادى. جەم­قورلىق تۋرالى دالەلدi اقپار بەرگەندەردi زاڭ قاناتىنىڭ استىنا الىپ قورعادى. 1970 جىلدارى باستالعان جەمقورلىققا قارسى كۇرەستiڭ ارقاسىندا 30 جىلدا سينگاپۋر الەمدەگi جەمقورلىق iندەتi از ۇزدiك ەلدەردiڭ وندىعىنا ەندi. ال ازيادا بۇل جاعىنان وعان تەڭ كەلەتiن ەش مەملەكەت جوق. ەكiنشiدەن، ەلدە بيزنەس اشقىسى كەلگەندەردiڭ جولىن كە­دەرگi اتاۋلىدان تازالاپ بەردi. مۇندا كاسiپ باستاۋدىڭ جەڭiلدiگi سونشا، ينتەرنەت ارقىلى 7 مينۋتتا مەيرامحانا اشۋعا بولادى. وسى ۋاقىت iشiندە بارلىق قاجەتتi قۇجاتتارىڭىز رەتتەلiپ، iسiڭiزدi باس­تاۋعا مۇمكiندiك الاسىز. بۇعان جەتۋ ءۇشiن، ەلدiڭ جوعار­عى باسشىلىعىنان باستاپ، قاتارداعى قىزمەتكەرiنە دەيiن ەلگە قارجىسىن اكەلگiسi كەلگەن ينۆەستوردىڭ جاعدايىن جاساۋعا كiرiستi. اكiمشiلiك كەدەر­گiلەردi جويۋمەن قاتار، ۇكiمەت جول، سۋ قۇبىرلارى، ەلەكتر جەلiسi ت.ب. سالۋعا جانە مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنا، ەكولوگياعا قارجى ايامادى. سونداعىسى كەلگەن ينۆەستورعا ينفراقۇرىلىمى دامىعان، تابيعاتى كورiكتi, قورشاعان ورتاسى لاستانباعان، ال ادامدارى كەز كەلگەن جۇمىستى يگەرۋگە قابiلەتتi ەلدiڭ كەلبەتiن كورسەتۋ ەكەن. ينۆەستورلار ءۇشiن سالىقتىڭ ءتۇرi دە، مولشەرi دە ازايتىلدى. ەلدە نەبارi 5 سالىق ءتۇرi بار. بارلىق سالىعىنىڭ جيىنتىق سوماسى 30 پايىزعا دا جەتپەيتiن سينگاپۋر الەمدەگi سالىق جۇيەسiنiڭ رەيتينگi بويىنشا 5-ورىنعا شىقتى. بيزنەسكە وسىنداي قولايلى جاعداي جاساعان ەل قىسقا ۋاقىتتا “ازيا جولبارىستارىنداي” اتىلىپ شىعىپ، وڭتۇستiك-شىعىس ازيادا وندiرiستiك ءوسۋ جاعىنان جىلىنا 14 پايىزدىق كورسەتكiشكە بiراق جەتتi. اقش، ەۋروپا جانە جاپونيانىڭ 3 مىڭنان استام ترانسۇلتتىق كورپوراتسياسى جەمقورلىقتان ادا، كاسiپكەرلiككە ەركiندiك بەرiل­گەن، جوعارى بiلiكتi جۇمىسشىسى مەن دامىعان ينفراقۇرىلىمى بار سينگاپۋردا كاسiپورىن­دارىن اشتى. شەتەلدiك كومپانيالاردى ەكونوميكانىڭ كەز كەلگەن سالاسىنان كەزدەستiرۋ­گە بولادى. دەگەنمەن سينگاپۋر ۇكiمەتi ەڭ الدىمەن، ەلەكترونيكا، بيوتەحنولوگيا، حيميا ونەركاسiبi, جاڭا تەحنولوگيالاردى دامىتۋعا، شەتەلدiك كاپيتالدى وسى سالالارعا جۇمىلدىرۋعا ۇمتىلادى.

 

1965 جىلى مالايزيادان ءبولiنiپ شىققان كەدەي سينگاپۋر ون جىل iشiندە الەمنiڭ ماڭىزدى قارجى ورتالىعىنا اينالادى دەسە، كوپشiلiك ميىعىنان كۇلەر ەدi. سان-فرانتسيسكوداعى قارجى ورتالىقتارى جابىلىپ، ال تسيۋريحتەگi بانكتەر جۇمىسىن باستاعانعا دەيiنگi ۋاقىتتا قارجى اينالىمى امالسىز توقتايتىن. ال الەمدiك ەكونوميكا تاۋلiك بويى iستەيتiن بانك جۇيەسiن قاجەت ەتتi. وسى ورايدا، بۇل ەلدiڭ ۇكiمەتi سينگاپۋردىڭ ەڭ ىڭعايلى گەوگرافيالىق، دا­لiرەك ايتقاندا ساعاتتىق بەلدەۋدە ورنالاسقانىن ۇتىمدى پايدالاندى. الەمنiڭ جەتەكشi قارجى ينستيتۋتتارىن وزiندە جۇمىس iستەۋدiڭ قاۋiپسiز ءارi پايدالى ەكەنiنە يلاندىرا العان سينگاپۋر ءۇزiلiسسiز iستەيتiن حالىقارالىق قارجى جۇيەسiنiڭ ماڭىزدى بۋىنىنا اينالدى. Human Rights Watch سەكiلدi قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى سينگاپۋردىڭ بانك جۇيەسiن وزگە ەلدەردiڭ جەمقور باسشىلارىنىڭ وتانىنان ۇرلاعان ميللياردتاعان دوللارىن ساقتاۋعا كومەكتەسەدi دەپ ايىپتايدى. بۇعان باسقا جاعىنان قاراساق، بۇل اقشا سينگاپۋرلىقتاردىڭ ءال-اۋقاتىن، ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە جۇمسالۋدا.

 

 ارينە، ەل ەكونوميكاسىنىڭ بiر بولiگi الەمنiڭ ءار تۇكپiرiنەن جينالعان ارام اقشا مەن كونتراباندانى “سiڭiرۋگە” قىزمەت ەتەتiنi قۇپيا ەمەس. بiراق بۇعان قاراپ، ەل وسىنىڭ ارقاسىندا “ەكونوميكالىق كەرەمەتكە” جەتكەن ەكەن دەي المايسىز. سينگاپۋر وندiرiسiنە قاجەت شيكiزاتتى بىلاي قويىپ، iشەتiن سۋىنا دەيiن سىرتتان ساتىپ الادى. سول سەبەپتi ونىڭ يمپورتى 400 ملرد دوللاردان اسادى. ەسەسiنە، جوعارى تەحنولوگيالى ەكونوميكاسى سينگاپۋرعا جىل سايىن قۇنى جارتى ترلن دول­لار­عا جۋىق تاۋاردى ەكسپورت­قا شىعارۋعا مۇمكiندiك بەرە­دi. الەم نارىعىنا قۇرال-جابدىق، كولiك قۇرىلعىلارىن، ەلەكترونيكا بۇيىمدارىن ساتادى. حيميا ونەركاسiبiنiڭ ونiمدەرi دە ۇلكەن سۇرانىسقا يە. الاقانداي عانا ارال كورشiلەرiن ازىق-تۇلiك، سۋسىندار مەن تەمەكi ونiمدەرiمەن قامتاماسىز ەتiپ وتىر. مالايزيا كە­رەگiنiڭ كوبiن كەشە عانا ءوزiنiڭ قۇرامىندا بولعان كورشiسiنەن الۋعا ءماجبۇر. وسىنىڭ ارقاسىندا، ارالداعى مەملەكەت الەمنiڭ ەڭ دامىعان ۇزدiك وتىز ەلiنiڭ قاتارىنا قوسىلدى. بۇل بiردەن سينگاپۋرلىقتاردىڭ تۇرمىسىنا اسەر ەتتi. 1980 جىلداردىڭ اياعىندا-اق، ياعني نەبارi 25 جىلدا سينگاپۋرلىقتاردىڭ 80 پايىزى اۋقاتتى ورتا تاپ وكiلدەرiنiڭ ساناتىنا ەندi. قاتارداعى ازاماتتار ارناۋلى مەملەكەتتiك قورلاردىڭ كومەگiمەن ينۆەستيتسيا جاساپ، ەل ەكونوميكاسىنىڭ ناق­تى يەسiنە اينالدى. 2013 جىلى حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ رەيتينگiندە سينگاپۋر جان باسىنا شاققاندا ءجIو ساتىپ الۋ مۇمكiندiگiنiڭ تەپە-تەڭدiگi بويىنشا الەمدە 3-ورىنعا شىقتى. كولەمi جاعىنان ەكi الماتىداي عانا بولاتىن ەلدiڭ ءجIو كولەمi 300 ملرد دوللارعا جۋىقتادى. ەلۋ جىل iشiندە جان باسىنا شاققانداعى تابىس 150 ەسەگە ءوسiپ، 2011 جىلى 60 مىڭ 600 دوللار­عا جەتتi! بۇل ەلگە ينۆەستورلاردىڭ ەرەكشە ىقىلاسپەن قاراۋىنىڭ تاعى بiر سەبەبi – سينگاپۋر ينفلياتسيانى اۋىزدىقتاۋدا الدىنا جان سالماي كەلەدi. 2008 جىلعى الەمدiك ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ وزiندە ونىڭ كولەمi 6,6% بولسا، ودان بەرi ەكونوميكاسىن قايتا كوتەرگەن سينگاپۋر 2014 جىلى ينفلياتسيا دەڭگەيiن 1,5%-عا ءتۇسiردi.

 

سينگاپۋر بيلiگi ادام كاپيتالىن ءالi دە باستى بايلىعىم دەپ بiلەدi.ۇلتتىق بيۋدجەتتiڭ 20 پايىزعا جۋىعى بiلiم مەن عىلىمعا جۇمسالادى. الەمدەگi ەڭ كiشكەنتاي مەملەكەتتە التى تانىمال ۋنيۆەرسيتەت بار. قازiرگi سينگاپۋر بارلىق تەتiگi مۇلتiكسiز iستەيتiن قۋاتتى سۋپەركومپيۋتەرگە ۇقسايدى. ايتپاقشى، سۋپەركومپيۋ­تەر­لەردiڭ سانى جاعىنان دا سينگاپۋرلىقتار الەمدە كوش باس­تاپ تۇر. تۇرمىسى جوعارى ەلدiڭ زاڭى ەرەكشە قاتال. كوشەدە تۇكiرiپ، قوقىس تاستاعاندار اياۋسىز جازالانادى. كولiك جۇرگiزۋ قۇقىعىن ارنايى اۋكتسيوندا جەڭiپ الۋعا تۋرا كەلەدi. بۇلاي ەتپەسە، اۋماعى 710 شارشى شاقىرىمدى عانا الىپ جاتقان ەل قوقىس الاڭىنا اينالىپ كەتەر مە ەدi دەپ توپشىلادىق. شەتەلدiك ساياحاتشىلاردىڭ سينگاپۋرداعى تازالىققا قايران قالاتىنى دا سودان. بۇل ەلدiڭ بيلiگi بارلىق جاعىنان تازا بولۋدى ماقسات تۇتاتىن سەكiلدi. ەسiرت­كi ساتقاندار مەن كiسi ولتiرگەن­دەر بiردەن ءولiم جازاسىنا كەسiلەدi. ەسەسiنە، بۇگiنگi سينگاپۋر قىلمىس دەڭگەيi ەڭ تو­مەن مەملەكەتتەر قاتارىندا.

قازiر بۇل ەل ءتۇرلi بۇيىم شىعاراتىن 3D پرينتەر سەكiلدi جاڭا ءوندiرiس تۇرلەرiن يگەرۋگە كوشتi. ياعني، 30 جىلدا تۇگi جوق كەدەي ەلدەن دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسىلعان سينگاپۋر بولاشاققا كوز تiگiپ قانا قويماي، ونىڭ قامىن بۇگiننەن جاساۋدا. سينگاپۋرلىقتاردىڭ جىلدىق ورتاشا تابىسى – 44 مىڭ دوللار. ايلىعى 750 دوللاردان اسپايتىن ادامنىڭ زەينەتاقى جارناسىن ول iستەيتiن كومپانيا تولەيدi. يپوتەكالىق نەسيەنiڭ جىلدىق سىياقىسى سينگاپۋرلىقتار ءۇشiن 2-2,5 پايىزدان اسپايدى. نەبارi 5 ملن حالقى بار مەملەكەتتە حالىقتىڭ ءومiر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى ورتاشا 83-85 جاسقا جەتەدi. دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى العا كەتكەن ەل ەندi “مەديتسينالىق تۋريزم” دەيتiن سالانى قولعا العان.

ەڭ قىزىعى، سينگاپۋر مۇ­نايىنا قۇدايىنداي سەنiپ كەلگەن بiز سەكiلدi ەلدەرگە وزiندە جوق كومiرسۋتەكتi وندiرۋگە قاجەت قۇرال-جابدىقتار، قوندىرعىلار جاساپ ساتادى. ەندi وسىدان سوڭ، قازىنانىڭ ءبارi بار، ءارi دامۋدىڭ سينگاپۋرلىق ۇلگiسiن تاڭداعان قازاقستانعا “ار-ۇجدان”، “ۇيات”، “تازالىق” دەيتiن ەكونوميكالىق ۇعىمدار جەتiسپەي تۇر دەگەنiمiزگە كەلiسەسiز بە؟