قازاق قاريالارى قايدا ءجۇر؟
قارتى بار ەلدىڭ قازىناسى بار، قىزى بار ەلدىڭ بازىناسى بار. حالىق ماقالى الپىستان اسقاننان اقىل سۇرا دەمەكشى قازاق حالقىنىڭ مۇسىلماندىق وركەنيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ سونىمەن قوسا، ءداستۇرلى ءدىني تۇسىنىگىنىڭ تۇپكىلىكتى جويىلۋىنا (كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە) جول بەرمەگەن ءبىزدىڭ دالا اكادەمياسىنىڭ اكادەميكتەرى – قاريالارىمىز بولعانى بەلگىلى. ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىك العانعا دەيىنگى ۋاقىتتا دىنگە تيىم سالسا دا، اتالارىمىز مۇسىلماننىڭ بالاسى ەكەنىمىزدى جادىمىزدان وشىرمەي، ءدىني جورالعىلارىن ورىنداپ، ساناۋلى مەشىتتەرگە بارىپ جۇما نامازىن وقىپ تۇرعانى بەلگىلى.
سول اتەيستىك زاماندا جەكە ءمۇفتياتىمىز بولماسا دا، تاشكەنتتەگى بۇكىل كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ورتا ازيا حالىقتارىنا ورتاق ءمۇفتياتتىڭ قۇرامىندا قازاق ەلىنىڭ دە قازياتى بولعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. قازيات تاۋەلسىزدىگىمىزدى العان سوڭ كوپ ۇزاماي ءوز الدىنا وتاۋ قۇرىپ، ءمۇفتيات بولىپ قايتا قۇرىلعان ەدى. سول قازياتتا ءجۇرىپ ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىعىن دامىتۋعا اتسالىسقان ءدىني قايراتكەرلەرىمىز، كوپتى كورگەن كونەكوز اقساقالدارىمىز ارامىزدا شۇكىر بارشىلىق. ءسوزىمىزدى قاريالاردان باستاۋدىڭ سەبەبى وتكەن جىلدىڭ اياعىندا كورشى باۋىرلاس قىرعىز ەلىندەگى قىرعىزستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى مەن «ىيمان» قوعامدىق قورىنىڭ ۇيىمداستىرعان «يسلامداعى تاساۋفتىڭ ورنى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا. كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرعانداعى باستى ماقسات اتا-بابا سالتى، حالىقتىڭ بىرلىگى مەن تىنىشتىعى جانە دامۋى، ەڭ باستىسى قازىرگى تاڭدا ەلدەگى بىزدە تيىم سالىنعان تابليعي جاماعات وكىلدەرى بەلسەندى ارەكەتىنە قارسى تۇرۋ بولسا كەرەك. بۇل جەردەگى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز قۇداي قوسقان كورشىلەس ەلدەگى ءدىني احۋالدى تالداۋ ەمەس، كەرىسىنشە سول قىرعىز باۋىرلارىمىزدان اسىرەسە، ءدىني تاجىريبەلەرىنەن الاتىنىمىز بار ەكەنىن اڭعارتۋ. جوعارىدا اتالعان كونفەرەنتسيا بارىسىندا جاسالعان باياندامالاردىڭ دەنى ءداستۇرلى ءدىني تانىم نەگىزىندە بولدى. دەگەنمەن دە ءىشىنارا باسقا باعىتتاعى ازاماتتار ءوز كوزقاراستارىن بايقاتىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان جارىسسوزگە قىرعىزستان ءدىني باسقارماسىنىڭ عالىمدار كەڭەسىنىڭ اتىنان شىققان جاسى ۇلكەن اقساقالدارى ولارعا تويتارىس بەرىپ جاتتى. وسىنداي قۇبىلىستاردان كەيىن قوعامداعى ءدىني احۋالدىڭ كۇننەن-كۇنگە كۇردەلەنە ءتۇسۋىنىڭ ءبىر سەبەبى ءبىزدىڭ ءدىني باسقارمانىڭ عۇلامالار كەڭەسىندە بىردە-ءبىر قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنەن حابارى بار، ومىرلىك تاجىريبەسى مول اقساقالداردىڭ جوقتىعىنان ەمەس پە دەگەن وي تۋىندايدى.
ماسەلەن ايتار بولساق، العاش ەلىمىزدە ءوز الدىنا جەكە دەربەس ءمۇفتياتتى قۇرىپ، وندا ءبىراز جىل باسقارعان راتبەك قاجى، باس ءمۇفتيدىڭ ورىنباسارى بولىپ، ەلىنىڭ رۋحانياتىنا ادال قىزمەت ەتكەن اسىلبەك قاجى اعالارىمىزدى نەگە بۇگىن ءمۇفتياتتىڭ ماڭايىنان كورمەيىز؟ راتبەك قاجىدان كەيىنگى ءمۇفتياتتى باسقارعان اتى الەمگە ايگىلى عالىم ءابدىساتتار قاجىنىڭ ورنى عۇلامالار كەڭەسىندە، بولماسا اقساقالدار كەڭەسىندە ەمەس پە ەدى؟ بۇل اتالعان تۇلعالار ءدىني باسقارمامىزدىڭ تورىندە، ءاربىر ىسكە تورەلىگىن ايتىپ وتىرسا ءبىزدىڭ ەلدە ءدىني احۋال مۇنشالىقتى دارەجەگە تومەندەمەس تە ەدى. قاي ۇلت، مەملەكەت بولماسىن ونىڭ كوركەيىپ، الەمدىك وركەنيەتتىك جەتىستىكتەرىنە جەتۋىنە قاي زاماندا دا كونەكوز قاريالارى جول سىلتەپ، باعىت-باعدار بەرىپ وتىرعانى تاريحتان بەلىگىلى. ماسەلەن، ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدىڭ نەگىزى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا ەل بيلەرى مەن اقساقالدارىنىڭ ىقپالدارى جوعارى بولعانىن، حان تاعىنا وتىرعان كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ءوزى حاندىقتىڭ نەگىزىن قالاعان رۋ، تايپالاردىڭ رۋحاني ءارى ساياسي كوسەمدەرى ەكەنىن، ولار بيلەردىڭ قويعان شارتتارىن تولىق قابىلداعاننان سوڭ عانا حان تاعىنا وتىرعانىن نەگە ۇمىت قالدىردىق؟. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جاۋھارىنداي بولعان اڭىزداردىڭ ءبىرىن ايتا كەتسەك ارتىق بولماس دەگەن ويدامىز.
ەرتە، ەرتە ، ەرتەدە ءبىر قاتال پاتشا بولىپتى. ولاردان كەلەتىن ەشقانداي پايدا جوق دەپ، قارتتاردى ۇناتپاپتى جانە «كىم دە كىمنىڭ اتا-اناسىنىڭ جاسى الپىستان اسسا، ونى بالالارى تەڭىزگە، نە تاۋدىڭ شاتقالىنا اپارىپ تاستاسىن» دەگەن جارلىق شىعارادى. سول پاتشالىقتا ءومىر سۇرگەن ءبىر مەيىرىمدى بالا اكەسىن وتە جاقسى كورەدى ەكەن. جاسى الپىستان اسىپ، جەتپىسكە جەتسە دە، اكەسىن ەشكىمگە كورسەتپەي جاسىرىن ۇستاپ، اسىراي بەرەدى. كۇندە كەشكە دالادان كەلگەندە نە بولىپ جاتقانىن اكەسىنە ايتىپ وتىرادى ەكەن. ءبىر كۇنى قارت دالادان كۇڭىرەنگەن داۋىستى ەستىپ، بالاسى كەلگەندە ونىڭ ءمانىسىن سۇرايدى.
- بالام، جۇرت نەگە كۇڭىرەنىپ كەتتى؟
- اكە، پاتشا اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، تەڭىزدىڭ جاعاسىنا بارعاندا، ونىڭ تۇبىنەن جارقىراعان ءبىر گاۋحار تاستى كورەدى دە، سونى الىپ بەر دەپ، ۋازىرلەرىنە بۇيىرادى. تەڭىزگە سۇڭگىپ تاستى تابا الماعاندارىنىڭ باسىن الا بەرەدى. ءتىپتى، ەل ىشىندەگى تالاي جىگىتتى جۇمساپ، ولاردىڭ ءبارى سۋعا كەتىپ ءولدى. سوندىقتان پاتشانىڭ قاتىگەزدىگىن ەستىگەن ەل كۇڭىرەنىپ كەتتى، - دەيدى بالاسى.
- بالام، تەڭىز جاعاسىندا ۇلكەن اعاش جوق پا ەكەن؟ – دەپ قايتالاپ سۇرايدى قارت.
- ءيا، پاتشا گاۋھار تاستى كورەتىن تۇستا تەڭىزگە تونە ءوسىپ تۇرعان ۇلكەن ءبىر بايتەرەك بار، - دەيدى بالاسى.
- تەرەكتىڭ باسىندى قۇستىڭ ۇياسى جوق پا؟ – دەپ قارت تاعى دا سۇرايدى.
- ءيا، ءبىر قىران قۇستىڭ ۇياسىن كورگەنمىن، - دەيدى بالا.
- بالام، تىڭدا، - دەيدى قارت سەنىممەن.
– اسىل تاس تەڭىزدىڭ تۇبىندە ەمەس، ۇيانىڭ ىشىندە جاتىر. تەڭىزدىڭ تۇبىنە ونىڭ ساۋلەسى عانا ءتۇسىپ تۇر. كەلەسى كۇنى تەڭىزدىڭ جاعاسى تاعى دا ۋ-شۋ، اسىل تاستى ەشكىم تابا الماي جاتادى. سول كەزدە بالا پاتشاعا جاقىنداپ بارىپ:
- مارتەبەلى پاتشا، گاۋھار تاستى تەڭىز تۇبىنەن ىزدەمەي-اق قويىڭىز، ول انا بايتەرەك باسىنداعى ۇيانىڭ ىشىندە جاتىر، - دەيدى.
ءبىر ءۋازىر سول زاماتتا-اق تەرەككە ورمەلەپ شىعىپ، ۇلكەندىگى قازدىڭ جۇمىرتقاسىنداي گاۋھاردى الىپ تۇسەدى. پاتشا قايران قالادى.
- سەندەر اقىلدىمىز، ءبىلىمدىمىز دەپ بوسەسىڭدەر. شىنىندا مىنا بالادان اقىماق ەكەنسىڭدەر، - دەپ ۋازىرلەرىنە ۇرىسادى دا، بالاعا قاراپ:
- گاۋھاردىڭ قۇستىڭ ۇياسىندا ەكەنىن ساعان كىم ايتتى؟ - دەپ سۇرايدى ۋازىرلەر.
- ونى ءوزىم ويلاپ ءبىلدىم، - دەيدى بالا.
بۇل جايعا ىزا بولعان ۋازىرلەر قايتسە دە بالانى ءسۇرىندىرىپ، ونىڭ كوزىن جويۋدى قاراستىرادى. پاتشاعا كەلىپ مىناداي كەڭەس بەرەدى:
- بالا كوپ بىلەمىن دەپ، بوسقا ماقتانادى. ەگەر شىن بىلگىش بولسا، ءسىز ءتۇر-ءتۇسى بىردەي ەكى تاي تاڭداڭىز دا، ولاردى بالاعا الىستان كورسەتىڭىز. قايسىسىنىڭ جاسى ۇلكەن، قايسىسى جاس ەكەنىن بىردەن اجىراتىپ بەرسە، سىيلىعىن الار. ال تابا الماسا، جازاسىن تارتاتىن بولسىن.
پاتشا بالانى شاقىرىپ الىپ:
- سەن ەرتەڭ تاڭ ازاندا وسىندا كەلەسىڭ. مەن ساعان ەكى تاي كورسەتەمىن. سەن ولاردىڭ قايسىسى جاس، قايسىسى ۇلكەن ەكەنىن تاباتىن بولاسىڭ. تاپپاسان، باسىڭدى الامىن، - دەيدى.
بالا ۇيىنە مۇڭلى ورالادى.
- بالام، نەگە مۇڭلىسىن؟ – دەپ سۇرايدى اكەسى. بالاسى بولعان جايدى باياندايدى.
- بالام، مۇڭايما، -دەيدى قارت. – ول جۇمباقتىڭ شەشۋى قيىن ەمەس. ەرتەڭ ساعان تايلاردى كورسەتەن كەزدە، سەن ولاردىڭ جۇرىستەرىنە مۇقيات قارا. جاس تاي جاي جۇرە المايدى، ءار قادامىن ويناقشىپ باسادى. جاسى ۇلكەندەۋى سابىرلى كەلەدى. وسىنا ەسىڭە ساقتاساڭ بولعانى. ەرتەسىنە بالا پاتشا سارايىنا كەلگەندە ۋازىرلەر ەكى تايدى الىپ شىعىپ، ولاردى بالاعا الىستان كورسەتەدى. اكەسى ايتقانداي، ءبىر تاي بيلەي باسىپ، ەكىنشى سابىرمەن كەلە جاتادى. بالا ولاردىڭ جاس ايىرماشىلىعىن پاتشاعا ءدال ايتىپ بەرەدى.
بالانىڭ تاپقىرلىعىنا وشىككەن ۋازىرلەر تاعى ءبىر سۇمدىقتى ويلاپ، پاتشاعا بىلاي دەيدى:
- مارتەبەلى پاتشامىز، ءبىر تالدى كەستىرىپ، ونى ورتاسىنان قاق ءبولىپ، بىردەي ەتىپ ارشىتىپ، ونى بالاعا كورسەتىڭىز. سول كەزدە بالا ونىڭ قايسىسى جوعارى جاعىنان، قايسىسى تومەنگى جاعىنانا كەسىلگەنىن تاباتىن بولسىن. تاپپاسا، جازاسىن الاتىن بولادى.
پاتشا ارامزا ۋازىرلەرىنىڭ سوزىنە ەرىپ، بالانى كەلەسى كۇنگە شاقىرادى. بالا ۇيىنە مۇڭايا كەلىپ، بولعان جايدى اكەسىنە باياندايدى. اكەسى اقىلىن ايتادى:
- قورىقپا، بالام، ونى تابۋ قيىن ەمەس. ول ءۇشىن ەكى بورەنەنى دە سۋعا سالدىر. سول كەزدە جوعارى جاعىنان كەسىلگەن بورەنە سۋ بەتىندە تۇگەلدەي قالقىپ جۇرەدى دە، تومەنگى جاعىنان كەسىلگەن بورەنەنىڭ ءبىر جاعى سۋعا باتىڭقىرايدى. وسىنى ەسىڭە ساقتاساڭ بولعانى. بالا اكەسىنىڭ ايتقانىنداي، پاتشا بورەنەلەردى كورسەتكەندە، ولاردى سۋعا سالدىرۋىن وتىنەدى. وسى كەزدە بالا:
- تاقسىر، بورەنەنىڭ مىنا جاعى اعاشتىڭ جوعارى جاعىنان، ال مىنا جاعى تومەنگى جاعىنان كەسىلگەن، - دەپ، ءدال تاۋىپ بەرەدى.
پاتشا بالانىڭ بۇل تاپقىرلىعىنا قايران قالىپ:
- سەن شىنىندى ايت، مۇنشاما تاپقىرلىق جاساۋعا ۇلكەن اقىل كەرەك. سەن بولساڭ ءالى جاسسىڭ. ەگەر شىندىقتى ايتپاساڭ، جازاعا تارتامىن، - دەيدى.
بالا تاۋەكەل ەتىپ، پاتشاعا بارلىق شىندىقتى ايتادى.
- اكەمدى سونداي جاقسى كورەتىن ءارى قاتتى سىيلايتىن ەدىم. سوندىقتان، ولىمگە قيمادىم. ال ول بولسا قينالعان شاقتا الگى اقىلداردى ايتىپ، جول تاۋىپ وتىرادى. پاتشا ويلانىپ قالادى:
- «الپىسقا كەلگەننەن اقىل سۇراما» دەگەن ماقال قاتە ەكەن، ەندى ونى «الپىسقا كەلگەننەن اقىل سۇرا» دەپ وزگەرتەيىك، - دەپ، قارتتاردى جازالاۋعا بەرگەن جارلىعىن قايتىپ العان ەكەن.
تاڭجارىق تۇرعانقۇلوۆ، ءدىنتانۋشى
Abai.kz
