– گۇلنار سۇلەيمەنقىزى، وسى جۋىردا ءماجىلىس ماڭىزدى ءبىر زاڭ جوباسىن ما­قۇل­دادى. بۇل تەك ەلىمىزدەگى تۇرعىندار عانا ەمەس، شەتەلدەگى قانداستارىمىز دا ەلەڭدەپ كۇتىپ وتىرعان زاڭ جوباسى دەۋگە تولىق نەگىز بار. وسى زاڭدى قابىلداۋداعى ونىڭ ماقساتى قانداي، سونداي-اق قانداي جۇمىستار اتقا­رىلدى؟
– بۇل قۇجاتتىڭ تولىق اتاۋى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اك­تىلەرىنە حالىقتىڭ كوشى-قونى جانە جۇ­مىسپەن قامتىلۋى ماسەلەلەرى بويىنشا وز­گەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرا­لى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسى دەپ اتالادى. ۇكىمەت ۇسىنعان وسى زاڭ جوباسى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ كوشى- قونى، ىشكى كوشى-قون ماسەلەلەرىن جەتىل­دى­رۋگە باعىتتالعان. بۇل زاڭ جوباسى قازاقستان پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ 2014 جىلعى 4 مامىرداعى تاپسىرماسىنا سايكەس ازىر­لەن­گەن.
وسى زاڭ جوباسى بويىنشا قولدانىستاعى ەكى كودەكسكە جانە 12 زاڭعا وزگەرىستەر مەن تو­لىقتىرۋلار ەنگىزىلدى.
قولىمىزدا بار مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلىمىزگە شەتەلدەن 1 ميلليونعا جۋىق قازاق كوشىپ كەلدى. بۇل – ەل تۇرعىندارىنىڭ 5,5 پايىزى. دەگەنمەن شەتەلدە ءالى دە كوپتەگەن قانداستارىمىز تۇرىپ جاتىر. 2013 جىلى زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە وراي كوشى-قوننىڭ ۇدەرىسى باياۋ­لاپ قالدى. سەبەبى وندا ءبىرتالاي كەدەر­گى بولعان ەدى. ال مىنا زاڭ جوباسىنىڭ ەڭ باستى جاڭالىعى – ەتنيكالىق قازاق­تار­دىڭ كوشى-قونى توڭىرەگىندە تۋىنداپ وتىر­عان ماسەلەلەردى شەشۋدە، سولاردى جەڭىل­دەتۋدە بىرقاتار ناقتى-ناقتى جاڭا نور­ما­لار قا­بىلدانۋىمەن ەرەكشە ەكەنىن ايتا كەتۋىم كە­رەك. ۇكىمەتتەن دە بىرنەشە جاڭا نورما كە­لىپ تۇسكەن ەدى، بىراق دەپۋتاتتار تاراپى­نان ولار جەتىلدىرىلدى. 
ايتالىق، بۇرىنعى زاڭ بويىنشا بىزگە شەتەلدەن كەلگەن قازاقتار ازاماتتىق الۋى ءۇشىن اۋەلى قازاقستاندا ءتورت جىل تۇرۋى مىندەتتى بولعان ەدى جانە ءوزىنىڭ تولەم قابى­لەتىن راستاۋى قاجەت بولاتىن. بەلگىلى ءبىر مولشەردە 2 ملن تەڭگەدەن استام قاراجاتتى بانكىلىك ەسەپشوتقا قۇيۋى كەرەك بولدى. سول سياقتى، ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرگە بارۋى مىن­دەتتەلدى. سوندا عانا ورالمان مارتەبەسىن الدى، ازداعان جەڭىلدىكتەر بەرىلدى. ال باسقا وڭىرگە كوشىپ كەلسە، ولارعا ورالمان مار­تە­بەسى بەرىلمەي، بىرقاتار قيىندىقتارعا ۇشى­رادى. ەندى ءبىز جاڭا زاڭمەن وسى كەدەر­گى­لەر­دىڭ ءبارىن الىپ تاستادىق دەۋىمىزگە بو­لادى. 
بىرىنشىدەن، زاڭ كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن كەلەتىن ەتنيكالىق قازاقتار قونىستانعان وڭىرىنە قاراماستان، قازاقستاننىڭ قاي وب­لىسىنا كەلسە دە، ورالمان مارتەبەسىن الا الادى. ەكىنشىدەن، ءتورت جىل تۇرۋعا مىندەتتى ەمەس، قازاقستان ازاماتتىعىن ءبىر جىلدىڭ ىشىندە الا الادى. جالپى، ءوتىنىش بەرگەن كۇن­نەن باستاپ، ءۇش ايدىڭ ىشىندە دە الۋ مۇم­­­كىندىگى بار. بىراق ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ازاماتتىقتى الىپ بولۋى كەرەك. تولەم قا­بىلەتىن راستاۋ تالاپ ەتىلمەيدى. كەدەرگى كەل­تىرگەن وسى ءۇش ماسەلە بويىنشا ءبىز ءبىر­تا­لاي جەڭىلدىكتەر جاسادىق. سوندىقتان قان­داس­تارىمىزدىڭ كوشى-قونى الداعى ۋاقىتتا قايتادان جاندانا تۇسەدى دەپ ويلايمىز. 
دەپۋتاتتار بىرقاتار ۇسىنىستارىن بەر­-ءدى، جۇمىس توبىنىڭ قۇرامىنا قانداستارى­مىزدى بىرىكتىرەتىن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى ەندى. ونىڭ ءبىرى «جەبەۋ» قوعامدىق ۇيىمىنان اۋىت مۇقيبەك دەگەن ازامات، ول قىتاي قازاقتارىنىڭ پروبلەمالارىن جاق­سى بىلەدى، ءوزى دە سول جاقتان كوشىپ كەلگەن. ەكىنشىسى قايرات بوداۋحان ەسىمدى ازامات، ول كەزىندە موڭعوليادان قونىس اۋدارعان. وسى­لايشا، ءوزىمىز بىلمەيتىن قانداي ىشكى پروبلەمالار بار ەكەنىن ءبىلۋ ماقساتىندا جانە ولاردى شەشۋ ءۇشىن ءبىز شەتەلدە تۇ­راتىن ەكى ۇلكەن دياسپورانىڭ وكىلدەرىن جۇمىس توبىنا قوسىپ، زاڭ جوباسىن تالقى­لا­عان بارلىق جينالىستارىمىزعا قاتىس­تىردىق. 
العاشقى قابىلدانعان زاڭدارىمىزدا كۆوتا قونىستانعان وڭىرىنە قاراماستان، بەرىلە بەردى عوي. باۋىرلارىمىز قاي جەرگە كەلەم دەسە دە، كۆوتا بەرىلدى. ودان كەيىن كەيبىر ايماقتاردا جۇمىس تابۋدا، تۇرعىن ءۇي الۋدا ماسەلەلەر تۋىنداعاندىقتان جانە سولتۇستىك ايماقتاردا حالىقتىڭ سيرەك ور­نا­لاسقانىنا وراي ۇكىمەت كوشى-قون پرو­تسەسىن زاڭمەن رەتتەۋدى قولعا العان بولاتىن. ول كەزدە سولتۇستىكتەگى وبلىستارعا بارۋ ءۇشىن وسىنداي قادامدار جاسالعان ەدى. بىراق ول كوپتەگەن قايشىلىقتار تۋعىزدى. سەبەبى كەيبىر ادامدار ۇكىمەتتەن كومەك الماي-اق وزدەرى دە كەلگىسى كەلەدى. بىراق ازاماتتىق الۋ پروتسەسىن تەزدەتىپ، جەڭىلدەتىلگەن تارتىپ­پەن العىسى كەلەتىنىن جاسىرمايدى. «ەلگە سالماق سالمايمىن، ءوز جاعدايىمدى ءوزىم رەتكە كەلتىرىپ، تۇرمىسىمدى جاقسارتا الا­مىن» دەگەندەرگە نەگە كەل دەمەيمىز؟ سون­دىقتان ونداي قانداستارىمىزعا دا مۇم­كىندىك بەرۋىمىز كەرەك قوي. ولارعا «تەك ءبىز بەلگىلەگەن وڭىرلەرگە باراسىڭ، سوندا عانا ازاماتتىق الاسىڭ» دەپ نەگە كەدەرگى جا­ساۋى­مىز كەرەك؟ ال جاڭا زاڭ جوباسىندا كەدەرگى جوق، ءبارى الىنىپ تاستالدى. قاي جەرگە كوشىپ كەلسە دە، اۋەلى ورالمان مار­تەبەسىنە يە بولادى، سوسىن قازاقستان ازا­ماتتىعىن الادى. بىراق ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەرگە بارسا، ارنايى قاراستىرىلعان الەۋمەتتىك كومەكتى الا الادى. ايتالىق، قان­داسىمىز سولتۇستىك وبلىسقا نە وزگە مەم­لەكەتپەن شەكارالاس اۋدانعا بارسا، ۇكى­مەت ونىڭ جۇگىن تاسىعان، كەلگەن جول شىعان­دارىن وتەيدى، سونىمەن بىرگە ءاربىر وتباسى يەسىنە 50 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش (اەك), ءاربىر وتباسى مۇشەسىنە 35 اەك كولەمىندە جاردەم بەرىلەدى. جۇمىسپەن قامتىلادى. جالعا بەرىلەتىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. سونداي-اق ونىڭ وسى جالعا بەرىلگەن ءۇيدى 5 جىلدان سوڭ جەكەشەلەندىرىپ الۋعا قۇ­قى­عى بار. 
ال ەندى ۇكىمەت ايقىنداماعان، ياعني باس­قا وڭىرگە بارسا، ونداي كومەكتەر بەرىلمەيدى. قازاقستاننىڭ بۇكىل ازاماتى سياقتى الەۋ­مەتتىك جەڭىلدىكتەردى الا الادى. مىسالى، قۇجاتتارىن تاپسىرىپ، زەينەتاقى الادى. مۇگەدەكتىككە بايلانىستى جاردەماقى الۋ قۇقىعى بار.
– زاڭعا ەنگىزىلىپ وتىرعان تاعى قانداي جا­ڭالىقتار بار؟
– دەپۋتاتتاردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا تاعى ءبىر جاڭا زاڭدىق نورما ەنگىزىلدى. بۇ­گىن­گى تاڭدا قازاقستان شەتەلدەگى قازاق­تارعا ءبىلىم گرانتتارىن بەرىپ وتىر. ءبىلىم گرانت­تارىنا يە بولىپ نە ءوز بەتىنشە جوعارى وقۋ ورىندارىنا كەلىپ تۇسكەن قازاق جاستارى­-نا جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قازاقستان ازا­مات­تىعىن الۋىنا قۇقىق بەرەتىن نورما ەن­گى­زى­لىپ وتىر. بۇل دا بولسا، وڭ باستاما. سەبەبى بۇ­رىنعى زاڭ نورمالارى بويىنشا ولار ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءبىلىم الادى، بىتىر­گەن­نەن كەيىن قازاقستاننان شىعىپ كەتۋى كە­رەك بولاتىن. ورالمان مارتەبەسىن، ودان كەيىن ازاماتتىقتى الۋ ءۇشىن كوشى-قوننىڭ بۇكىل پروتسەسىنەن ءوتىپ، قايتا كەلۋى قاجەت ەدى. ەندى وقۋعا كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتار وقۋعا تۇس­كەننەن كەيىن تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك، ورتا بىلىمنەن كەيىنگى، جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋ مەكەمە­لە­رىنىڭ جاتاقحانالارىندا ۋاقىتشا تىركەلۋگە جانە جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قازاقستان رەس­پۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا قابىلداۋ تۋرالى ءوتىنىشحات بەرۋگە قۇقىعى بار.
سونىمەن قاتار ازاماتتىق الۋ كەزىندە قانداسىمىزدىڭ تىركەگەن جەرى بولۋى تالاپ ەتىلدى. ستۋدەنتتەردىڭ ازاماتتىقتى راسىمدەۋ كەزىندە قيىندىقتار تۋىنداماسىن دەپ جاڭا زاڭدىق نورمالار ەنگىزدىك. قىزمەتتىك نەمەسە جەكە تۇرعىن ءۇيى بولماعان كەزدە ورالمانداردى بەيىمدەۋ جانە ينتەگرا­تسيالاۋ ورتالىقتارىندا، ۋاقىتشا ورنا­لاستىرۋ ورتالىقتارىندا نە ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ جاتاقحانالارىندا ءبىر جىل­دان اسپايتىن مەرزىمگە ۋاقىتشا تىركەلۋگە قۇقىق بەرەتىن نورما قاراستىرىلدى. بۇل دا بولسا، قانداستارىمىزدىڭ ءوز وتانىنا كەل­گەندە، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ازاماتتىعىن الۋ­عا جانە جاڭا ورتاعا تەز بەيىمدەلىپ كە­تۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىز.
سونداي-اق ولار ءۇشىن ۆيزانى ۇزارتۋ جونىندە پروبلەما بولىپ كەلدى. سەبەبى ۆيزا ءۇش ايعا بەرىلەدى. وسى مەرزىمدە ازا­مات­­تىعىن، تاعى باسقا ماسەلەلەردى رەتتەي ال­ماسا، ءۇش ايدان كەيىن ءوزى كەلگەن مەملە­كەت­-كە با­رىپ، ۆيزاسىن ۇزارتۋى ءتيىس بولعان. وسىنداي قيىندىقتار بولعان سوڭ، ءبىز ونى جەڭىلدەتىپ، ۆيزانى ۇزارتۋ ماسەلەسىن شەشۋ­دى ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قۇزىرەتىنە بەردىك. ياعني اقتوبەگە كەلگەن ادام قايتادان قىتايعا نە يرانعا بارماي-اق، سول جەردەگى ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنە بارىپ، ۆيزاسىن ۇزارتا الادى. 
– قانداستارىمىزدى اۋرە-سارساڭعا سا­-لىپ جۇرگەن وسى ءبىر ماسەلە وڭ شەشىمىن تاپ­قالى تۇر ەكەن.
– ءيا. سول سەكىلدى العاشقى زاڭداردا بولعان، كەيىن الىنىپ تاستالعان ءبىر نورما بار. ول وتباسىن بىرىكتىرۋگە بايلانىستى شەتەلدەردە تۇراتىن اعايىن-تۋىستارىن شا­­قىرۋ ماسەلەسى ەدى. مىسالى، كەيبىر ەل­دەر­­دىڭ مەملەكەتتىك ورگانى وتباسىن بىرىك­تىرۋ ءۇشىن كۋالاندىرىلعان شاقىرتۋ قا­عازىن سۇ­راي­تىنى انىقتالدى. سوعان وراي جەرگiلiكتi اتقارۋشى ورگانداردىڭ قۇزى­رەتىنە شاقىرتۋ قاعازىن بەرۋ جانە كۋا­لاندىرۋ جونىندەگى قوسىمشا مىندەتتەر جۇك­­­تەلدى. 
بۇگىنگى بار زاڭدا قانداستارىمىزدىڭ ءبىر اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىعى بولسا، ولارعا ازاماتتىق بەرىلمەيدى. مىسالى، كوشەدە بەلگىلەنبەگەن جەردەن ءوتىپ كەتكەن كەزدە نە اۆتوكولىگىمەن جول ەرەجەسىن بۇزىپ، ايىپپۇل سالىنعان بولسا، شەتەلدە نەسيە تولەۋدى كە­شىكتىرسە دە، ول اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشى­لىق بولىپ ەسەپتەلەدى، ونداي ادامدارعا ازامات­تىق بەرۋدەن باس تارتىلىپ كەلدى. وسى نورمانى تىم قاتاڭداۋ دەگەن توقتامعا كەلىپ، ءبىز ونى جەڭىلدەتتىك. ء«بىر رەت بۇزعان» دەگەننىڭ ورنىنا «بىرنەشە رەت بۇزعان جاع­دايدا» دەپ وزگەرتتىك.
– ال قانداي قانداستارىمىزعا ازامات­تىق مۇلدەم بەرىلمەيدى؟
– قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەتەل­دىكتەردىڭ قۇقىقتىق جاعدايى تۋرالى زاڭ­ناماسىن بىرنەشە رەت بۇزعان، سونداي-اق اۋىر نەمەسە اسا اۋىر قىلمىسى ءۇشىن الىن­باعان نەمەسە جويىلماعان سوتتالعاندىعى بار قانداستارىمىزعا ازاماتتىق بەرىل­مەيدى. ادامعا قارسى اۋىر قىلمىس جاسا­-عان، نە بولماسا تەرروريستىك، ەكسترەميستىك وقيعالارعا قاتىسقان نە سونداي كوزقاراستى ۇستانعان ادامدارعا ازاماتتىق بەرۋدەن مۇلدەم باس تارتىلادى. ويتكەنى بۇل مەم­لەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋعا باي­لانىستى. ول – بارلىق ەلدەردىڭ زاڭدا­رىن­دا بار نورما. بۇرىنعى زاڭدا جالپى اسا اۋىر قىلمىس جاساپ سوتتالعاندارعا ەلگە كەلۋگە جول جابىق بولاتىن. ءبىز قانداس­تا­رىمىز ءۇشىن سونىڭ ءوزىن جۇمسارتتىق. ياعني اسا اۋىر قىلمىسى ءۇشىن الىنباعان نەمەسە جويىلماعان سوتتالعاندىعى بولسا عانا ازاماتتىق بەرۋدەن باس تارتىلادى. بۇرىن سوت­تالعان، مەرزىمى وتەلگەن بولسا، ونداي ادامدى قابىلداۋعا بولادى دەپ ويلايمىز. ويتكەنى ول جازاسىن الدى، وتەدى. 
دەپۋتاتتار وڭىرلەردە دە ءجيى بولىپ تۇ­رادى. ماڭعىستاۋ دا شەتەلدەن كەلگەن قان­داستارىمىز تىعىز قونىستانعان ايماق. مىسالى، ءوز قالاۋى بويىنشا كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ 21 پايىزى وڭتۇستىك قا­زاقستانعا تۇراقتاسا، 15 پايىزى الماتى وبلىسىنا، 12,6 پايىزى ماڭعىستاۋ وب­لى­سىنا بارعان.
زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ كەزەڭىندە ايماق­تارعا بارعاندا، قانداستارىمىزبەن تىل­دەس­تىك. ءوزىم ماڭعىستاۋعا بارعاندا، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ وڭىردەگى فيليالىنا كەلىپ، شاعىمدانىپ جۇرگەن ءبىر توپ باۋىر­لارىمىزدى جيناپ، وبلىستىق كوشى-قون دە­پارتامەنتىندە كەزدەسۋ وتكىزدىم. قولدا­نىستاعى زاڭ بويىنشا ولار ءتورت جىلعا دەيىن ورالمان كۋالىگىمەن تۇرۋى كەرەك، ازا­ماتتىعىن ءالى العان جوق. بىراق ولاردىڭ بالاسىن مەكتەپكە بەرۋدە، ەمحانا مەن اۋرۋحاناعا بارۋدا، زەينەتاقىسىن الۋدا ءبىر ماسەلە تۋىنداعان ەكەن. ول – جەكە سايكەس­تەندiرۋ نومiرلەرiنىڭ (جسن) بولماۋى. سو­نىڭ سالدارىنان اقشا تولەمدەرى مەن اقشا اۋدارىمداردى جۇزەگە اسىرۋدا، ونىڭ ىشىندە مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىن جانە الەۋ­مەتتىك تولەمدەردى اۋدارۋ كەزىندە، سالىقتىق مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋدا، رۇقسات بەرۋ سي­پاتىنداعى قۇجاتتاردى بەرۋدە قيىن­دىقتار تۋىندايدى. جۇمىسقا كەلگەن سوڭ، ءوزىم ۇسىنىس بەردىم. سوعان بايلانىستى «سايكەستەندiرۋ نومiرلەرiنiڭ ۇلتتىق تiزi­لiمدەرi تۋرالى» زاڭعا تولىقتىرۋلار ەنگى­زىلدى، سوعان سايكەس ورالماننىڭ كۋالىگى جەكە سايكەستەندiرۋ ءنومiرi بار قۇجاتتاردىڭ تىزبەسىنە ەنگىزىلدى. ەندى جاڭا زاڭ كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن ورالمان كۋالىگىنە جسن قوسا ەنگىزىلىپ بەرىلەدى، ولار ازاماتتىق ال­عانعا دەيىن جوعارىداعىداي قيىندىقتارعا ۇشىرامايدى. بۇل ماسەلە ءسويتىپ، وڭ شە­شى­مىن تاپتى.
شەتەل قازاقتارىنىڭ تاعى ءبىر ءوتىنىشى بولدى. ازاماتتىقتى الار كەزدە ولاردان بۇرىن تۇرعان مەملەكەتىنىڭ ازاماتتىعىنان شىقتى دەگەن انىقتاما تالاپ ەتىلدى. ال كەي­بىر ەلدەر «بارا بەر» دەيدى دە، ونداي انىقتاما بەرمەيدى ەكەن. ياعني سونداي انىقتاما الۋدا قيىندىقتار تۋىندايدى. سوعان وراي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ 2015 جىلعى 7 ساۋىردەگى №315 قاۋلىسىمەن وزگەرىس ەنگىزىلىپ، ونداي ەلدەن انىقتاما اكە­لۋ جونىندەگى تالاپ الىنىپ تاستالدى. 
ىشكى كوشى-قون ماسەلەسىن رەتتەۋدە دە ءتيىمدى ءارى حالىققا پايدالى جاڭا نورمالار ەنگىزىلدى. تۇرعىندار از قونىستانعان وڭىر­لەرگە جاستاردى تارتۋ ارقىلى ولاردىڭ سانىن ارتتىرۋ، باراتىن ادامداردى ىنتا­لاندىرۋ، الەۋەمتتىك قولداۋ ماسەلەلەرى كوزدەلىپ وتىر. وسى ورايدا، قازىر «سەرپىن» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىپ جاتىر عوي، سو­نىڭ اياسىنداعى كەيبىر نورمالاردى زاڭ­داستىردىق. مىسالى، وڭتۇستىكتەن تۇرعىن­دارى از سولتۇستىككە وقۋعا بارعان جاستارعا كوللەدجدەردە وقۋ ءۇشىن ءبىلىم گرانتتارى بە­رىلەدى، سول وقۋ ورنىنىڭ جاتاقحانا­-سىندا تۇرادى، تاعى باسقا ماسەلەلەر زاڭدا ايقىندالدى. 
– ءبىر بايقاعانىمىز، وسى زاڭ جوباسىن تالقىلاۋعا دەپۋتاتتار وتە بەلسەندى قاتىس­تى. مۇنىڭ سەبەبى نە؟
– ءيا، ارىپتەستەرىمىز جۇمىس توبىندا بەلسەندى بولدى جانە وتە كوپ وزگەرىستەر بەر­دى. پىكىرتالاستار دا از بولعان جوق. جۇمىس توبىنىڭ وتىرىسىندا بولعان تال­قى­لاۋلارعا بەلسەندى قاتىسقان ارىپتەستەرىم الدان سمايىلعا، باقىتبەك سماعۇلعا، گۇل­ميرا يسيمباەۆاعا، مايرا ايسيناعا، قۇت­تى­قوجا ىدىرىسوۆقا، نۇرتاي سابيليا­نوۆ­قا، ولگا كيكولەنكوعا، الماس تۇرتاەۆقا، مەرۋەرت قازبەكوۆاعا وسى زاڭ جوباسىن جەتىلدىرۋگە اتسالىسقاندارى ءۇشىن ريزاشى­لىعىمىزدى بىلدىرەمىز. باسقا دا دەپۋتات­-تار ءوز ۇسىنىستارىن بەرگەنىن دە اتاپ وت­كە­نىم ءجون.
جۇمىس توبىنىڭ قۇرامىندا سىرتقى ىستەر، ىشكى ىستەر، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ، ءبىلىم جانە عىلىم مي­نيسترلىكتەرىنىڭ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كومي­تە­تىنىڭ وكىلدەرى بولدى. كەلەلى ماسەلەلەردى كەڭەسە وتىرىپ شەشتىك دەپ ويلايمىن.
مۇددەلى مينيسترلىك وكىلدەرى، ءماجىلىس اپپاراتىنىڭ زاڭناما جانە اۋدارما ءبو­لىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتىنىڭ كونسۋلتانتتارى وتە جاق­سى جۇمىس جاسادى. جۇمىس توبىنىڭ وتىرىستارىن تەك قانا قازاق تىلىندە وتكى­زىل­گەنىن ايتۋىمىز كەرەك. سويلەپ وتىرعان ادامنىڭ ءسوزىن سول ساتىندە ورىسشادان قا­زاقشاعا،قازاقشادان ورىسشاعا اۋدارىپ وتىراتىن ىلەسپە اۋدارماشىلار دا ءوز جۇ­مىستارىن جەتىك اتقارا ءبىلدى. سونداي-اق قانداستارىمىزدى بىرىكتىرەتىن ەكى قوعامدىق ۇيىمنىڭ وكىلدەرىنە دە راقمەتىمىزدى ايتا­مىز. ولار ەتنيكالىق قازاقتارعا قاتىستى قاي ەلدە قانداي پروبلەمالار بار ەكەنىن ايتىپ، ماسەلەلەردىڭ ىشىنە تەرەڭ ۇڭىلۋىمىزگە جاعداي جاسادى، سول ارقىلى وسى زاڭ جوبا­سىن جاقسى جاعىنا قاراي جەتىلدىرۋىمىزگە ىقپال ەتتى.
– قورىتىندى وي-پىكىرىڭىزدى بىلدىرسەڭىز.
– كەيبىرەۋلەر زاڭ جوباسى ۇزاق قارالدى دەيدى. شىنىنا كەلگەندە، ءبىز زاڭ جوباسىن قاڭتاردا الىپ، اقپان ايىندا جۇمىس توبىن باستادىق. جۇمىس توبى بارىسىندا كەيبىر قارجىعا نە باسقا دا الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق نورماعا قاتىستى باپتار بولدى، ولاردى ۇكىمەتكە وڭ قورىتىندى الۋ ءۇشىن جىبەرىپ وتىردىق. جاڭا سەسسيانىڭ باسىندا جان-جاقتى جەتىلدىرىلە كەلگەن زاڭ جوباسى جال­پى وتىرىستىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلدى، ءبى­رىن­شى، ودان كەيىن ەكىنشى وقىلىمدا ما­قۇل-
داندى. قاراشا ايىندا سەنات دەپۋتاتتارى دا قاراپ، زاڭدى قابىلدادى. ال 24 قاراشا كۇنى مەملەكەت باسشىسى وسى ءبىر ماڭىزدى زاڭعا قول قويدى.
بۇگىنگى قانداستارىمىزدىڭ العا تارتىپ كەلگەن پروبلەمالارىنىڭ كوبىن وسى زاڭ جوباسىنىڭ اياسىندا شەشە الدىق. بىراق زاڭ كۇشىنە ەنىپ، جۇمىس جاساۋ پروتسەسىندە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ، وسى زاڭ نورمالارىن تەرەڭ زەردەلەي وتىرىپ، زاڭ اياسىندا جۇمىس جاساپ، قانداستارىمىزدى قابىلداۋدا ساۋاتتىلىق تانىتۋىنا دا كوپ ماسەلە بايلانىستى بولماق. قانداستا­رى­مىزدىڭ اراسىندا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇر­گىزىلۋى كەرەك. سەبەبى كوبىنە زاڭنىڭ نورمالارىن بىلمەگەندىكتەن، قايشىلىقتار، تەرىس ارەكەتتەر تۋىنداپ جاتادى. مىسالى، قانداسىمىز ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ازاماتتىق الۋى كەرەك ەكەنى جازىلعان. ءتىپتى ءۇش ايدىڭ ىشىندە دە الىپ ۇلگەرەدى. ەگەر ءبىر جىلدا الىپ ۇلگەرمەسە، ولار جەڭىلدەتىلگەن تارتىپ­پەن الۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلىپ قالادى دا، جالپى تارتىپپەن الۋ پروتسەسىنە تاپ بولادى. ال جالپى تارتىپپەن ازاماتتىق الۋ ءۇشىن قازاقستاندا بەس جىل تۇرۋى كەرەك. مىنە، وسىنى ءبىز كەلگەن جانە قونىس اۋدا­رۋعا قامدانعان قانداستارىمىزعا ءجىتى ءتۇ­سىندىرۋىمىز قاجەت. جەڭىلدەتىلگەن ءتارتىپ بار ەكەن دەپ بىرنەشە جىل ءجۇرىپ الماۋى قاجەت. «وي، بىلمەي قالدىم، ءبىر ماسەلەلەر شىعىپ قالدى» دەگەن سىلتاۋمەن ۋاقىت وتكىزىپ الۋعا بولمايدى. تۇراقتى تۇرۋعا كوشىپ كەلدى مە، ازاماتتىق الۋعا قاجەتتى قۇجاتتاردى جيناپ، تاپسىرۋعا بىردەن كىرىسۋى كەرەك. 
جالپى، ادام بالاسى شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەندە تۋعان جەرىن، اتا-اناسىن تاڭدا­مايدى دەگەن ۇعىم بار. شىنىمەن دە، زامان مەن قوعام وزگەرىپ جاتقان تۇستا، كىمنىڭ قايدا، قاشان دۇنيەگە كەلەتىنىن جاراتقان يەمىز عانا بىلەدى. قاي زاماندا دا، ءار ادامعا ءوز وتانىنىڭ شەكاراسى سىرتىندا قالۋ­دان اسقان قاسىرەت جوق شىعار! الماعايىپ زا­ماندا كوشىپ كەتكەن نە سول شەتەلدە عا­سىرلار بويى تۇرىپ جاتقان نەمەسە شەكارا سىزىعىن بەلگىلەگەندە، سىرتتا قالىپ قويعان ەتنيكالىق قازاقتار قانشاما؟! ولار بالالارىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن تاريحي وتانى – قازاقستانعا كوشىپ كەلگىسى كەلەدى. قازاق ەلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ءبىلىم الىپ، ءوزىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىنە ەڭبەك ءسىڭىرۋدى ماقسات ەتەدى. ولاردىڭ وسى ارمان-تىلەگىن جۇزەگە اسىرۋعا قولداۋ كورسەتۋ، ورنىعىپ، بەيىمدەلىپ كەتۋىنە جاعداي جاساۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز جانە بارشا قازاقستان ازامات­تارىنىڭ پارىزى دەپ ويلايمىن.

اڭگىمەلەسكەن 
نارىن ورداباي،
استانا

"ايقىن" گازەتى