ماركسيزم – لەنينيزم  ىلىمىندە ۇلت پەن ۇلىسقا سول زامانعا ساي سيپات بەرىلگەن. ماركسيستەر، اسىرەسە، كسرو-نىڭ ماركسيستەرى مەن لەنينيستەرى ۇلتتىڭ تەك كاپيتاليزمنىڭ تۋىندىسى ەكەنىن ايتىپ ونىڭ كوممۋنيزم باستالىسىمەن ءوز-وزىنەن جوعالاتىنىن «عىلىمي» دەرەكتەر نەگىزىندە دالەلدەپ ، يدەولوگيالىق پوستۋلاتقا اينالدىرعان بولاتىن[1]. ۇلت –  كاپيتاليزمنىڭ تۋىندىسى. ۇلت بولىپ ۇيىسۋ ءۇشىن الدىمەن ەكونوميكالىق ءومىر بىرلەستىگى بولۋى كەرەك.

ۇلىس بولىپ قالىپتاسقان  ەلدە تەرريتوريالىق ۇيىسۋ قالىپتاسادى. الدىمەن  جەكە تايپالار، تايپالار وداقتارى دۇنيەگە كەلەدى، ال تايپالار وداعى ۇلىسقا، كەيىننەن سوڭعىلارى ەكونوميكالىق جانە جەرگىلىكشىلدىككە اپاردى، بارا كەلە ەكونوميكالىق جەرگىلىكشىلدىك ەكونوميكالىق توپتاسۋعا اكەلدى. سونىمەن رۋلىق سانانىڭ ورنىنا تەرريتوريالىق جەرگىلىكشىلدىك نەگىزگە سۇيەنگەن بىرلەستىك پايدا بولادى. بۋىرقانعان كاپيتاليزمنىڭ اسەرى اۋىلدىق - ولكەلىك مەشەۋلىكتى قوپارىپ، ۇيىستىرادى. اۋىلدىق-  رۋلىق جانە كەنتتىك - ماحاللالىق سانا قۇردىمعا كەتەدى. سونىمەن، ەكونوميكالىق ءومىر رۋلىق – فەودالدىق قاتىناستاردان تاس قالمايدى. ەكونوميكالىق مۇددەلەر، نارىقتىق ۇردىستەر  ەڭ پارمەندى ، باسقا فاكتورلارمەن سالىستىرساق ، ەڭ باسىمدىق كورسەتەتىن ماڭىزدى فەنومەن.

بىراق ۇلىستىڭ  ۇلتقا اينالۋى تەك ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك اسەرلەردەن قالىپتاسپايدى. رۋحاني ءومىر مەن ءتىل، ورتاعا نەگىزدەلگەن سانا اۋقىمدى مەملەكەت شەڭبەرىمەن الماسادى، ءسويتىپ، بىرتە بىرتە ساندىق، دەموگرافيالىق، ۋربانيزاتسيالىق فاكتورلار قوسىندىسى  جانە دامۋشىلىق،  ساپالىق، سانالىق دەڭگەيگە وتەدى. رۋلىق جانە فەودالدىق كەزەڭدە ولكەلىك ديالەكتىلەر ۇلتتىق ادەبي تىلگە اينالادى. ارينە، بۇل ءۇردىستىڭ ءپىسىپ جەتىلۋى ونداعان، ءتىپتى جۇزدەگەن جىلداردى  كەرەك ەتەدى.

ۇلتتى شىڭدايتىن فاكتور – ول سوعىس، بىراق سوعىس ءساتتى بولسا، تىم ۇزاققا سوزىلماسا جانە سالتاناتتى تۇردە جەڭىسپەن اياتالسا عانا پوزيتيۆتىك اسەر ەتەدى. باسقا جاعدايدا  ءىستىڭ ناسىرعا شابۋى  ىقتيمال. قازاق كورشىلەرىمەن سوعىستى  جانە اسكەري قاقتىعىستاردا  ۇلت بولىپ قالىپتاستى. قازاق  – جوڭعار (شىعىس موڭعولدار) سوعىستارى تىم ۇزاققا سوزىلىپ، ونىڭ ۇستىنە جوڭعارلار ەكى مايداندا سوعىستى. ولار سوعىسقا توزە المادى. اقىرى قىتايدان سوڭعى سوققىنى الىپ عايىپ بولدى. بىراق، قازاقتا بۇل سوعىستاردان تىم شارشاعان ەدى. بىزدە بىرقاتار سەبەپتەردەن ۇلتتىق داعادارىس بولدى. بۇل داعادارىستان ءبىز 1991 جىلى تولىق ايىقتىق. رەسەي - گرۋزين سوعىسىندا  سوعىس رەسەيدىڭ  جەڭىسىمەن اياقتالدى. بۇل سوعىس بار بولعان بەس-اق كۇندە اياقتالىپتى (8-12 تامىز 2008 جىل).  وڭتۇستىك وسەتيانى قورعاعان بولىپ رەسەي گرۋزياعا اسكەري سوققى بەرىپ، وڭتۇستىك وسەتيانى وزىنە قاراتىپ الدى.[2]گرۋزين-رەسەي سوعىسى رەسەي باسشىلارىنىڭ ميليتاريستىك پيعىلىن قوزدىردى. رەسەيدىڭ ۋكرايناعا شابۋىلى كەرىسىنشە رەسەيگە ءساتسىز اسكەري كامپانيا بولايىن دەپ تۇر.

ادامزات تاريحىنا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جانە ەكىنشى  دۇنيەجۇزىلىك سوعىستار  بەلگىلى. ءار دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ۇلى دەرجاۆالار حالىقارالىق ءتارتىپ ورناتتى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ءبىرىنشى قىرعي قاباق سوعىس (1945-1991جج.) بولدى. كسرو ءبىرىنشى قىرعي قاباق سوعىستا جەڭىلىپ، ىدىرادى. قازاقستان سياقتى كسرو-نىڭ  قۇرامىنداعى وداقتىق رەسپۋبليكالار ءبولىنىپ،  ەگەمەن ەلدەرگە اينالدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ادامزات بۇگىنگى تاڭدا باتىس ەلدەرى اليانسى مەن رەسەي اراسىنداعى  ەكىنشى قىرعي قاباق سوعىسقا كۋا بولىپ وتىر. باتىس ەلدەرى رەسەيگە ەكونوميكالىق كوپسالالى شەكتەۋلەردى – سانكتسيالاردى سالدى. باتىستىڭ ماقساتى رەسەيدى ەكونوميكالىق كوللاپس پەن الەۋمەتتىك داعدارىسقا ۇشىراتۋ.[3]پرەزيدەنتىمىزدىڭ گەوساياسي كورەگەن ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ءبىز سوعىس الاڭدارىنان تىس، امان ساۋ وتىرمىز، قۇدايعا شۇكۋر.

بۇگىنگى زاماندا  مەملەكەتتەر ءبىر بىرىنە قارسى ءتۇرلى ساياسي  تەحنولوگيالار پايدالانادى. الەمدە بولىپ جاتقان ۆاليۋتالىق ، ساۋدا سوعىستارى جانە اقپاراتتىق سوعىستاردان  تىس قالۋ مۇمكۇن ەمەس جانە ولارعا  ء مان بەرۋ كەرەك.ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ  اقپارات  كوزدەرى بۇل سيۋجەتتەردى سارالاپ حالقىمىزدى ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋى كەرەك.

ەتنولوگتار بۇگىنگى تاڭدا ساف تازا، بىرتەكتى  ۇلتتار مەن ەتنوستار جوق ەكەنىن دالەلدەيدى. ءتىپتى، قازىرگى زامانداعى قازاقتاردىڭ قانىندا قىرعىزدىڭ دا ، قالماقتىڭ دا قانى بار، ال وزبەكپەن كەزىندە ءبىر حالىق بولعانبىز. ساۋدا قاتىناستارىنىڭ ۇلىستاردى ءتىل  بىرەگەيلىگىنە اكەلەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ساۋاتتى ادامداردىڭ كوبەيۋى، مولدا- يشانداردىڭ  رۋحاني تالاپتارى – ءدىني ادەبيەتتكە زارۋلىك تۋدىرادى. ءدىني ادەبيەت پەن حالىق اۋىز ادەبيەتى تۇتاسىپ، اقىرىندا جىراۋلاردى  توكپە اقىندار، سوڭعىلاردى جازبا اقىندار الماستىرادى. قالا مادەنيەتى اككۋمۋلياتور جانە رەترانسلياتور ءرولىن ويناي باستايدى. جۇرتشىلىقتىڭ شارۋاشىلىق ، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك ماقساتتارىمەن ميگراتسيالىق كوشى-قونى تاعى دا بار. بەيبىت ءومىر ورتا عاسىرلاردا دۇركىن-دۇركىن سوعىستارمەن الماسىپ تۇردى. حالىقتىڭ ساپىرىلىپ بوسۋى، قايتادان ورنىعۋى،  بىرەگەي ۇلتتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ سارا جولى. ورتالىقتانعان مەملەكەتتە ۇلىس ۇلتقا اينالادى.سونىمەن بىرەگەي تەرريتوريا، بىرەگەي ەكونوميكالىق ءومىر، ورتالىقتانعان مەملەكەت پسيحيكالىق، مەنتالدىق ، تىلدىك، رۋحاني بىرىزدىلىك تۋدىرادى. ءداستۇر مەن  سالت، نەكەلەر: ەندوگاميا مەن ەكزوگاميا ادەتى ۇلتتىڭ  انتروپولوگيالىق جانە گەنەتيكالىق تيپاجىن قالىپتاستىرادى. انتروپولوگتار قازاقتىڭ عاسىرلار بويى ءوز ەلىندە قالىپتاسقانىن دالەلدەدى. ونى اۆتوحتون دەپ اتايدى. ورتالىق ازيادا جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايتىن قازاق پەن قىرعىز ينتسەست نەكەگە بارمايدى،   باسقالارى- تاجىك پەن وزبەك، ۇيعىر مەن جەرگىلىكتى ورتاازيالىق ارابتار تۋىسقاندىق نەكەلەردى ادەت قىلادى. ۇلتتىق سانانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ شارتى جوعارى دا اتالعان.

ماركسيزم-لەنينيزم  تەك اتالعان فاكتورلاردى تىزبەكتەدى. ال، ەندى ءبىز اتالماعان جاعدايلاردى سارالايىق. ۇلت بولۋ ءۇشىن كورەگەن ەليتا مەن يستەبليشمەنت بولۋى كەرەك. بۇل – ءبىرىنشى. ەكىنشىسى. ءار ۇلتتىڭ عۇمىرى ءوزىن ءوزى قورعانۋ يممۋنيتەتىنە بايلانىستى. ءوزىن ءوزى قورعاي المايتىن ۇلت تۇبىندە مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىنەن، بارا كەلە انا ءتىلى مەن ۇلتتىق ساناسىنان ايىرىلادى. الەمنىڭ العاشقى دەرجاۆاسى –اسسيريا، ول قازىر قايدا؟[4] اسا قۋاتتى الەم دەرجاۆاسىنا اينالعان مەملەكەت قوسوزەن مەسوپاتاميا ولكەسىندە پايدا بولدى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن XIII—XII عع. اسسيريالىقتار ەڭ بيىك شىڭىنا جەتكەن. بىراق باسقا باسقىنشى –ارامەيلەر سول سۋپەردەرجاۆانى جوق قىلدى. ال بۇگىنگى تاڭدا اسسيريلىكتەر اۋىر حالدە، بىرنەشە مەملەكەتتە بوسىپ ءجۇر. ولاردىڭ شاعىن توپتارىن  يراندا،يراكتا ، سيريادا كەزەدەستىرۋگە بولادى. ال مانچجۋرلار قايدا؟ كەزىندە قىتايدى باسىپ الىپ ديناستيا ورناتىپ 1644—1683 جج.، قازاققا دا قاتەر ءتوندىردى ەمەس پە؟ سولار بۇگىن قايدا؟ جەڭىمپاز دەپ ەسەپتەلگەن مانچجۋرلار باق تايعان تۇستا 1911 جىلدارى وزدەرى گەنوتسيدكە ۇشىرادى. و توبا ، قازاقتىڭ قارعىسى ولارعا ءوتىپ كەتتى مە؟ بۇگىنگى  كۇندە قىتايدا ءمانچجۋرمىن دەيتىندەردىڭ  سانى قازاقتان از. [5]

تاعى ماڭىزدى ۇلت قاسيەتى – ول ۇلتتىڭ موبيليزاتسيالىق مۇمكىندىگى. ەگەر ۇلت ەليتاسى مەن يستەبليشمەنتى ءوز حالقىن ماڭىزدى ماقساتتارعا كوتەرە جانە جەتەلەي  الماسا، ۇلتتىڭ قۇرىعانى. ال ەليتا مەن يستەبليشمەنت پروگرەسسيستىك سيپاتتا بولۋى كەرەك. وعان قاراستى حالىق ءوز ەليتاسىنىڭ دۇرىس باعىتىن قولداعانى ءجون. بولار ۇلتتىڭ ماڭىزدى قاسيەتى –توزىمدىلىك جانە سابىرلىلىق. 1990-شى جىلدارى  قازاقستاندا وتە اۋىر بولدى. تۇرمىسىمىز تىم اۋىرلاپ كەتتى، ودان كسرو-داعى ءومىرىمىز تاۋىرلەۋ ەدى  دەپ، ەگەمەندىكتىڭ بىزگە كەرەگى شامالى دەپ، ءتول جاس مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارعا قارسى شىققاندا نە بولار ەدى؟ ول جاعدايدا قۇردىمعا كەتەر ەدىك. بىراق قازاق ءتوزدى، كۇيرەگەن سوۆحوزدار مەن كولحوزداردان قالاعا كوشىپ كەلدى، نارىقتىڭ قيىن شارتتارىن يگەردى. بۇگىنگى تاڭدا قازاقتىڭ 60% قالادى تۋرادى، ورتاڭ قول داۋلەتتىلەر 40%-دان جوعارى. ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىندا تۇرمىسى ءتاۋىرى قازاقتار. ءبىزدىڭ بيلىك نارىقتىق ءپرينتسيپتى قولدايدى، ءبىزدىڭ ەل باسقا ەلدەردىڭ اسكەرى ساياسي اۆانتيۋراسىنا قوسىلعىسى جوق. رەسەيدىڭ ۋكرايناعا  ، گرۋزياعا، باتىس ەلدەرگە قارسى قوقان لوققى ساياساتىن قولدامايدى. ءبىزدىڭ ەليتا مەن يستەبليشمەنتتىڭ حالىققا تالابى نارىققا تەرەڭىرەك ەنۋ، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋ ، بالالاردى شەت ەلدەردە وقىتۋ جانە ولاردى ءوز ەلىندە قىزمەتپەن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل قيىن با؟ ءيا قيىن، بىراق ورىنداۋعا كەلەتىن تالاپتار.

بولاتىن ۇلتىڭ  تاعى ءبىر بەلگىسى – ول دەموگرافيالىق جانە اسسيميلياتسيالىق مۇمكۇندىگى. وسپەيتىن ۇلتتىڭ  بەلگىسى تومەندەي بەرەتىن  دەموگرافيالىق پوتەنتسيال. دەپوپۋلياتسياعا(ۇلت سانىنىڭ تابيعي جولمەن ازايۋى) ۇشىراعان ۇلت تەك اسسيميلياتسيالار ارقىلى سانىن تولتىرا الادى.ءتول ۇلتىمىزدىڭ قارقىندى وسۋىنە  يمميگراتسيانىڭ اسەرى ماڭىزدى. سونىمەن  قازاقتىڭ قارقىندى ءوسۋ جولدارى-تابيعي ءوسىم، يمميگراتسياىق ءوسىم- قازاق رەپاترياتسياسى، ەڭ سوڭعى ماڭىزدى رەسۋرس-اسسيميلياتسيالىق ءوسىم.  1989 جىلى قازاقتىڭ سانى 6 ملن. 534 مىڭ ، 1999 جىلى -   7 ملن. 985 مىڭ، 2009 جىلى -10 ملن. 096 مىڭ،     ال 2015 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى  مەمستات اگەنتتىگىنىڭ بولجامى بويىنشا -   11 ملن. 497 مىڭعا جەتىپپىز. 1989-2015 جىلدارى  قازاقتىڭ جالپى ءوسىمى-  5 ملن.(ناقتىراق ايتساق 4 ملن.963 مىڭ) بولىپتى. وتكەن شيرەك عاسىر(26 جىل) كەزەڭدە 76% ءوسىپپىز. بۇل اتالعان تابيعي ءوسىم، يمميگراتسيالىق ءوسىم جانە اسسيميلياتسيانىڭ قوسىندىسى. بۇگىندە قازاقتىڭ جىلما جىل تابيعي ءوسىمى مولشەرى -200 مىڭداي، قالعانى – نەگىزىنەن ورالمانداردىڭ ۇلەسى. سوڭعى ونجىلدىقتا قازاقتىڭ  اسسيميلياتسيالىق ءوسىمى ەلەۋلى ستاتيستيكالىق كورسەتكىش بەرەتىن بولدى. قازاقتىڭ سانىنىڭ وسۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ: قازاقستانعا  كوشىپ كەلگەن قاراقالپاق پەن ءوزىمىزدىڭ  ۇيعىرلاردىڭ قازاقتىققا وتۋىنەن بولىپ وتىر. بۇل جاعداي كەلەسى ونجىلدىقتاردا ءوزىمىزدىڭ وزبەكتەردىڭ قازاقىلانۋىنا  اكەلەدى.   بۇل ءپوزيتيۆتى ءۇردىس.

باسقا ۇلتتاردى شەتتەتپەي ولاردىڭ ۇلتتىق بولمىسىنىڭ ، ۇلتتىق ساناسىنىڭ جانە  يدەنتيفيكاتسياسىنىڭ وزگەرۋىنە شەك قويماي، قىزعانباي، قازاقتانۋىنا جول اشۋ – دەموكراتيالىق ءۇردىس ەكەنىن ايتامىز. بارىنەن دە جامان نارسە ول سەگرەگاتسيا. سەگرەگاتسيا مەكتەپتەن باستالادى. ماسەلەنكي، وزبەك ، ۇيعىر، تاجىك  مەكتەبىن ءبىتىرىپ،  ودان كەيىن نە ىسكە، نە وقۋ جالعاستىرۋعا جاراماي جاعدايى ءجايسىز جۇرگەن ازاماتتاردى قايتەمىز. سول سياقتى ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن ورىس بالالارى، ءتىپتى،  ۋنيۆەرسيتەتتىڭ  ورىس ءبولىمىن ءبىتىرىپ،  قازاقشا بىلمەگەندىكتەن وفيس قىزمەتىنە دە جاراماي جاتىر. ەگەردە ورىس بالالارى قازاقشا وقىمايمىن، رەسەيگە كەتەمىن دەسە، ۇيعىر، وزبەك،تاجىك مەكتەبىنىڭ  تۇلەگى شەتىنەن كەتپەنشى مەن دۇكەنشىدەن  اسا الماي ءجۇر. ورتا مەكتەپ پەن ۋنيۆەرسيتەت الەۋمەتتىك وسۋگە ، كارەرا جاساۋعا جول اشۋعا كەرەك. سوندىقتان از ۇلتتار(ورىس مەكتەبى سونىڭ ىشىندە) مەكتەبىن جاپپاۋ كەرەك شىعار، بىراق ول  مەكتەپتەردە 80% ساباق قازاق تىلىندە  ءوتۋى كەرەك، سوندا عانا ۇلتتىق ازشىلىقتار  مەكتەبىن بىتىرگەندەر ءوز تالابى مەن تالانتىنا سايكەس ورنىن قازاقستاندا تابادى، ءتىپتى ءتاۋىر قىزمەتتىك كارەرا جاسايدى.

ۇلت پەن مەملەكەت ساقتالادى، ەگەر ۇلتتىق يدەيا مەن سوعان سايكەس يدەولوگيا بولسا،.. قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسى مەن يدەولوگياسىندا  بىرنەشە ماڭىزدى تالاپ بار: ول مەملەكەتتىك ءتىل ءىس جۇزىندە ءوز قۇزىرىندا بولۋى كەرەك; قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنىنىڭ  مىزعىماۋى; ءتول مەملەكەتىمىزدىڭ  ماڭگىلىك ەكەنىن بايان ەتۋ. ەكونوميكالىق داعدارىس كەزىندە جوعارى بيلىك ۇلتجاندىلىقتى ساياسي تەحنولوگيالىق رەسۋرس رەتىندە پايدالانا باستادى.بۇل – جاقسى. ەلىمىزدىڭ ەگەمەندى مەملەكەت رەتىندەگى تاريحي باستاۋى  پۋتين ايتقانداي، 1991 جىلدان ەمەس،  550 جىل بۇرىن باستالعانى رەسمي تۇردە مويىندالىپ، مەرەيتوي رەتىندە اتاپ ءوتىلدى.

قازاق ەلى ەتنوتسەنتريزمگە ەمەس، لينگۆاتسەنتريزمگە نەگىزدەلۋى كەرەك. ءبىز ساياسي ۇلت قۇرۋعا ءتيىسپىز. ءتۇبى وزبەك تەكتى قازاق، ۇيعىر تەكتى قازاق  دەگەن تىركەس قازاقتىقتىڭ قوسىمشا دالەلى سياقتى بولادى. سەبەبى قازاق ساناتىنا كىرۋ وتە ابىرويلى، وزىق بولۋ دەگەندى بىلدىرەدى. قازاقشا سويلەۋ اسقان مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسىنە اينالادى. مەن شەت ەلدەردە ءبىر ايدان ارتىق بولسام ءبىتتى، باسىم اۋىرادى، اينالامدا قازاقتىلىندە سويلەيتىن ورتا بولماعاندىقتان زارداپ شەگەم. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءار ازامات تەگىنە ءتيىسسىز، مەريتوكراتياعا تاۋەلدى  ورنىن تابۋى كەرەك.

………………………………

1. http://www.esperanto.mv.ru/wiki
2. http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/210899/; http://inosmi.ru/sngbaltia/20140218/217621457.html
3. ازيمباي گالي نوۆايا ميروۆايا «حولودنايا ۆوينا». altyn-orda.kz. 13 وكتيابريا، 2013
4. http://www.historie.ru/civilizacii/242-assiriya-pervaya-mirovaya-derzhava.html
5. http://e-history.kz/ru/project/view/3?type=publications&material_id=991

Abai.kz