قازاق ەلىنىڭ دەموگرافيالىق ماسەلەسى ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتى تاقىرىپ بولىپ تۇر. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىم كۇتەتىن دەموگرافياعا قاتىستى كارىقىزدار ماسەلەسىن زاڭ شىعارۋشى قوس پالاتا ازاماتتارىنىڭ ورتاق قازانعا سالىپ قايناتپاق تۇگىلى، ماڭايلاتۋعا دا قاۋقارلارى جەتەر ەمەس. 7-8 جىلداي بۇرىن دەپۋتاتتار ەكى ايەل الۋ تۋرالى ماسەلەنى قوزعاپ، جۇرت ءبىراز داۋرىعىپ باسىلعان ەدى. ەندى ءبارى ءۇنسىز. كەيبىر دەرەك كوزدەرى  ەلىمىزدەگى كارىقىزدار سانى 1.5 ميلليونعا جەتەدى، دەيدى.

جالعىزباستىلار قوعامعا جات ادام سياقتى، ارقايسىسى ءوز تاعدىرىمەن وقشاۋ كۇن كەشىپ جاتىر. پارلامەنتتەگى ۇزاق  ۇنسىزدىكتەن كەيىن، اركىم ءوز تاعدىرىنا ءوزى قوجايىن دەگەن ويدى ۇققاندايمىز. ءبىر جاعىنان بۇل دۇرىس تا شىعار. الايدا، ەلىمىزدە ەر ازاماتتاردان ايەلدەردىڭ سانى كوپ بولسا، بۇعان كارى قىزدار كىنالى ەمەس شىعار.

ەكى ايەل الۋ ماسەلەسىن مەملەكەت تاياۋ كەزەڭدە زاڭداستىرا قويماسى انىق. ويتكەنى، ەكى ايەل الۋعا زاڭمەن نەكەگە تۇرعان بەلى جۋان بايبىشەلەر كەلىسىمىن بەرە قويمايدى. ءدال قازىرگى ۋاقىتتا بايبىشەنىڭ كەلىسىمىنسىز ەكى ايەل الۋ، شاڭىراقتاعى الەۋمەتتىك قاراما-قايشىلىقتاردى ءورشىتىپ، وتباسىنىڭ ويرانىن شىعارۋى مۇمكىن. سەبەبى، ءبىزدىڭ قوعام مۇنداي الەۋمەتتىك رەفورماعا ءالى دايىن ەمەس. سونىمەن، كارى قىزدارعا بالالار ۇيىنەن بالا اسىراپ العاننان باسقا جول قالماعانداي. كولدەنەڭ كوك اتتىدان بالا تاۋىپ الۋعا كوبىسى ۇيالادى. بالا اسىراپ الۋ ءۇشىن جەكەمەنشىك باسپانا، باسقا دا تۇرمىستىق جاعدايلار ساي بولۋى كەرەك. ال سۇربويداقتار مەن وتىرعان قىزدارىمىزدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى قانتتاي بولىپ تۇرماعانى بەلگىلى. كوبىسى باسپاناعا ءزارۋ.

مەديتسينانىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى -- ەكستروكورپورالدىق مەديتسينالىق ۇرىقتاندىرۋ (ەكومەد)  قىزمەتىن، ەلىمىزدە ءبىر رەت تەگىن پايدالانۋدى زاڭداستىرعانى بەلگىلى. بىراق، ەمبريون ءوسىپ-جەتىلىپ ومىرگە ءسابيدىڭ كەلۋىنە كەپىلدىك بەرىلمەيدى. ءساتسىز بولعان جاعدايدا، قايتا ۇرىقتاندىرۋعا اقشا تولەۋى كەرەك. ال، كورشى رەسەيدە قاشان ايەل جاتىرىندا ەمبريون ءوسىپ-جەتىلىپ، ومىرگە نارەستە كەلگەنشە،  ۇرىقتاندىرۋ قىزمەتى قايتالانا بەرەدى ەكەن. وسى قىزمەت ەلىمىزدە بالاسى جوق ايەلدەرگە بالا تاپقانشا بىرنەشە رەت تەگىن جاسالىنسا، بالا تۋعا ارەكەتتەنۋشى ايەل سانى ارتار ەدى. جاسى كەلگەن قىزدار دا، ءبىر ەسەبىن تاۋىپ، بالا تابۋعا ارەكەت جاسار ما ەدى؟ ولاي دەيتىنىمىز، ەكومەد ورتالىقتارىندا دايىن دونوردى (مالىمەتتەرى ايقىن اتالىق ۇرىقتى) ايەلگە ۇسىنا الادى ەكەن.

كارىقىزداردىڭ پروبلەماسى وسىلاي جالعاسا بەرسە، كۇندەردىڭ كۇنىندە ولار الەۋمەتتىك قۇندىلىقتارعا مۇقتاج، قوعامنىڭ باسىم بولىگىن قۇرايتىن ۇلكەن توپقا اينالۋى قاۋىپتى جاعداي. قاۋىپتى جاعدايدىڭ الدىن الىپ، ناقتى شەشىمدەر قارالماسا، الەۋمەتتىك-دەموگرافيالىق اپاتقا سوقتىرماسىنا كىم كەپىل؟ دەموگرافيالىق ستراتەگيانى جان-جاقتى دامىتۋ ءۇشىن، ءتۇرلى مەحانيزمدەردى ىسكە اسىراتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى. ماسەلەن، ءوز باسىم مىناداي ۇسىنىستاردى ورتاعا سالار ەدىم.

1. بالا اسىراپ العان جالعىزباستىلارعا (ايەل، نە ەركەك بولسىن) ەگەر ءۇيى جوق بولسا، تەگىن پاتەر بەرىلسە. ەگەر بالانى اسىراپ الۋ  پاتروناتتان تىس راسىمدەلسە، بالا 18-گە تولعانشا ارنايى جاردەماقى تولەنسە;

      2. ەكستروكورپورالدى مەديتسينالىق تەگىن ۇرىقتاندىرۋ قىزمەتى بالا تابۋعا قابىلەتتى، پەرزەنتى جوق، كۇيەۋى بار ايەلدەرگە مەملەكەت ەسەبىنەن بارلىق قۇقىقتارى ساقتالىنا وتىرىپ، دەنساۋلىعى كوتەرسە، قاشان بالا تاپقانشا  قايتالانىپ وتىرسا;

      3. ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىندا نەكە جانە وتباسى ىستەرى جونىندەگى باسقارۋ جۇيەلەرى ارقىلى اقىلى تانىسۋ كلۋبتارى (بويداقتار ءۇشىن) اشىلىپ، جۇيەلى، ناتيجەلى جۇمىس جۇرگىزسە;

      4. مۇگەدەك ەمەس، تۇرمىس قۇرماعان، 25 جاستان اسقان قىزدار مەن 30 جاستان اسقان ۇيلەنبەگەن جىگىتتەرگە (جۇمىس ىستەسە دە، ىستەمەسە دە) اي سايىن بويداق سالىق سالىنىپ وتىرسا. دەنى ساۋ بالاسىن بالالار ۇيىنە، نەمەسە، دالاعا تاستاپ كەتكەن  دەنى ساۋ ازاماتتارعا قىلمىستىق جازادان تىس (ەگەر زاڭ جۇزىندە بالاسىن تاستاعانى دالەلدەنسە) ءبىر رەتتىك قوماقتى ايىپپۇل سالىنسا;

     5. زاڭدى نەكەلى كۇيەۋىنەن بالالارى بولسا دا، وتباسىنىڭ قارجىلىق جاعدايى كوتەرسە، بالا تۋدىرۋعا قابىلەتى بار كۇيەۋىنە  شاريعات نەكەسىمەن ەكىنشى ايەل الۋعا، نوتاريالدى كۋالاندىرۋ كەلىسىم-شارتىمەن  (كەلىسىم-شارت ەكى ايەل مەن ەر ازاماتتىڭ ءوزارا قۇقىقتارىن ايقىنداۋى كەرەك) رۇقسات بەرەتىن، ۇلتتىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمىن قولدايتىن  پاتريوت ايەلدەرگە، ارنايى جارلىقپەن ۇكىمەتتىك ناگرادا ەسەبىندە، مەدالىمەن بىرگە "مەيىرىم" (باسقاشا اتاي بەرۋگە بولادى)  سىيلىعى تاعايىندالسا. سىيلىقتىڭ قۇنى -- 10000 (ون مىڭ) دوللاردان كەم بولماسا. بۇعان قوسا، ەكىنشى ايەلدەن تۋعان بالالار، ءبىرىنشى ايەلدەن تۋعان بالالارمەن تەڭ الەۋمەتتىك قۇقىقتاردى پايدالانۋى تۋرالى كەلىسىم-شارتتا ناقتى كورسەتىلسە;

وسى سياقتى ۇسىنىستاردى قولدايتىن زاڭ تەتىكتەرىن ۇكىمەت ارنايى زاڭ كۇشى بار قاۋلىمەن، نەمەسە جارلىقپەن كۇشىنە ەنگىزسە، قازاقتار دەموگرافيالىق ءوسىمدى شەگىنە جەتكىزۋى ابدەن مۇمكىن. بۇگىنگى كۇنگى ۇلت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك دەموگرافيا ماسەلەسىن مىقتاپ قولعا الۋدى ۇندەيدى. ويتكەنى، قازاق كوبەيۋى كەرەك. ەل اراسىنان بۇدان دا جاقسى ۇسىنىس ايتۋشىلار تابىلاتىنىنا سەنەمىن. ۇسىنىسىم بىرەۋگە ۇناپ، بىرەۋگە ۇناماعانىمەن،  وقىرماننىڭ پىكىرىن ورتاعا سالۋعا تۇرتكى بولار دەگەن ويدامىن.

وزىق، ءارى ومىرشەڭ يدەيالار تۋىنداپ، دەپۋتاتتار قولداپ، قازاقتى كوبەيتۋگە باعىتتالعان الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ءبارى جاسالىپ وتىرسا، ىشكى، سىرتقى جاعدايىمىز بەرىك، ءارى ءبۇتىن بولار ەدى. سوندا كارىقىزدار ءوز ەركىمەن ەكىنشى ايەل بولسا دا، وتباسىن قۇرىپ، بالا ءسۇيىپ،  باقىتتى عۇمىر كەشەر ەدى.

سوندىقتان، قوعامنىڭ بىتەۋ جاراسىنا اينالعان كارىقىزدار مەن سۇربويداقتار ماسەلەسىن شەشۋ كەزەك كۇتپەيتىن ءىس سانالادى. دەپۋتات مىرزالار ۇلت الدىنداعى پارىزىن ادال ورىنداعىسى كەلسە، وسى ماسەلەنى  تەزىرەك تالقىعا سالۋى ءتيىس.

دىلداگۇل  نۇرماحانبەت   

الماتى

Abai.kz