ەكى ءتۇستى توڭكەرىس وتكەننەن كەيىن قازىرگى قىرعىزستان پرەزيدەنتى ا.اتامباەۆقا كۇردەلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايداعى ەل ءتيدى.

2010 جىلعى ساۋىردەگى توڭكەرىسكە دەيىن حالىقارالىق زەرتتەۋلەردىڭ دەرەكتەرى بويىنشا قىرعىزستان 2009 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا تمد-عى ەڭ كەدەي مەملەكەت اتاندى. بارلىق حالىقتىڭ 32 پايىزعا جۋىعى كەدەيلىك شەگىندە بولدى نەمەسە اۋىلدىق جەرلەردە تۇراتىنداردىڭ 76 پايىزىنا جۋىعى، ياعني 1,7 ملن. ادام، جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى رەسمي باعالاۋ بويىنشا 8 پايىزعا ارتقان، رەسمي ەمەس دەرەك بويىنشا  14-16 پايىزعا جۋىق دەپ باعالاندى.  

ەلدى تۇراقتى دامۋ جولىنا شىعارۋ مەن زاڭدىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدە  جاقىن ۋاقىتتان بەرگىگە دەيىنگى قىزمەت اتقارعان مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ قابىلەتسىزدىگى تۋرالى كوپتەگەن فاكتورلار دالەل بولۋدا.  

سونىمەن قاتار، قىرعىز مەملەكەتتىلىگىنىڭ جاعدايى مەن ەلدىڭ كەلەشەگى تۋرالى  ماڭىزدى قورىتىندىلار ۇزاق ۋاقىت جاسالمادى. بۇدان باسقا، بۇلدىرگىش ۇردىستەر ەكونوميكادا، الەۋمەتتىك سالادا، وڭىرلىك ساياساتتا،  ەتنوارالىق قاتىناستارداعى زاڭدىلىقتىڭ بولماۋى، شەشىلمەگەن ماسەلەلەردىڭ بولۋى سالدارىنان كۇشەيدى.

2005 جىلعى ناۋرىز توڭكەرىسىنەن كەيىنگى جاعىمدى وزگەرىستەردىڭ كۇتىلۋى ءوزىن اقتامادى، ياعني تاعى دا 2010 جىلى ساۋىردە حالىقتىق توڭكەرىس پەن بيلىكتىڭ اۋىسۋىنا اكەلدى.

پوستساۋىرلىك كەزەڭدەگى كۇتىلۋلەر مەن رەاليا

جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلداۋ، سونداي-اق العاش رەت تاۋەلسىز قىرعىزستان تاريحىنداعى 2010 جانە 2011 جىلدارداعى ەركىن دەموكراتيالىق سايلاۋلار ازاماتتاردىڭ ادىلدىك پەن لايىقتى ءومىر سۇرۋگە ۇمىتتەرىن قايتا جانداندىردى.

سول ۋاقىتتا 2011 جانە 2012 جىلداردا قولجەتكىزگەن تۇراقتىلىق ورنىقتى جەتكىلىكسىز بولىپ قالدى. جالپى ەلدەگى ىشكى ساياسي جاعدايلاردىايلا-شارعى جاساۋ مۇمكىندىكتەرى، ونىڭ ىشىندە سىرتقى كۇشتەر ازىرگە الىنباعان بولاتىن. مەملەكەت جانە ەل ىشىندەگى ۇدەرىستەر ءالى دە سىرتقى ىقپالعا سەزىمشىل.  ءوزىنىڭ جەكە ستراتەگيالىق دامۋ جوباسىنىڭ جوق بولۋىنان سىرتقى جوبالاردىڭ جاعىمسىز ىقپالىنىڭ مۇمكىندىكتەرىنەن ەلدىڭ تاۋەلدىلىگى  جوعارى بولىپ قالۋدا. 

قوعامنىڭ ماڭىزدى بولىگىنىڭ توقىراۋ جاعدايىندا قالۋى جالعاسۋدا، ونىڭ ينتەللەكتۋالدى قۇراۋشى بولىگى سوڭعى ەكى ونجىلدىقتا ەداۋىر جىڭىشكەردى.  ۇدايى ءوندىرىستىڭ ءتيىمدى تەتىكتەرى جانە قوعامدىق-ساياسي جانە كاسىبي ەليتانىڭ ءوسۋى جوق. 

قىرعىزستاننىڭ قۇقىقتىق جۇيەسى زاماناۋي تالاپتار مەن سىن –قاتەرلەرگە سايكەس كەلمەيدى. ونىڭ جاعدايى قوعامداعى،  سونداي-اق مەملەكەتتىڭ ءوز ينستيتۋتتارىندا قۇقىقتىق دالەلسىز قارسىلىقتى تۋعىزدى.

مەملەكەتتىك باسقارۋ قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن ترانزيتتىك كەزەڭدە تۇر. كوپتەگەن رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە باسقارۋ فورماسى وزگەردى، بىراق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جۇمىس ادىستەرى، ولارمەن شەشىمدەر قابىلداۋ مەن ولاردىڭ ورىندالۋى بۇرىنعى كۇيىندە قالعان. مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ورگاندارى اراسىندا تۇراقتى كوممۋنيكاتسيا جوق. كوبىنەسە شەشىمدەر ازىرلەۋ  تار سالالىق جانە كورپوراتيۆتىك مۇددەلەرگە نەگىزدەلگەن، شەشىمدەر قىسقا مەرزىمدى سيپات الادى.

مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى  قاي جاعىنان الساق تا ىركىلىس بەرەدى. بيلىكتىڭ ورتالىق جانە جەرگىلىكتى ورگاندارى اراسىندا ءالسىز جانە ءتيىمسىز كوممۋنيكاتسيا بار بولىپ قالۋدا. وبلىستىق جانە اۋداندىق دەڭگەيدەگى بيلىك ورگاندارىنىڭ قۇزىرەتتىلىگى مەن قىزمەت اتقارۋى تۇسىنىكسىز.، ولاردى ىسكە اسىرۋدا ناقتى تەتىكتەر بەكىتىلمەگەن. مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ جەرگىلىكتى ورگاندارى كوپشىلىگى مەن جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋدىڭ رەسۋرستارى شەكتەلگەن، ياعني وزدەرىنىڭ قىزمەت اتقارۋى مەن مىندەتتەمەلەرىن تولىقتاي ورىنداۋعا ولارعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.

سوڭعى ۋاقىتتا قۇرىلعان شەشىمدەر ازىرلەۋدىڭ ورتاق الاڭدارى ءالى دە جەتكىلىكتى ءتيىمدى ەمەس، ياعني مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى  مىندەتتەردى شەشۋ كەزىندە بىرىڭعاي تاسىلدەمەلەر ازىرلەۋگە مۇمكىندىك جوق.

قىرعىزستان ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋ كورسەتكىشى سوڭعى 10 جىلدا تمد ەلدەرى ىشىندە ەڭ تومەن ەكەندىگى انىقتالدى.

سونىمەن بىرگە، ىشكى ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىقتىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى مەملەكەتتىك باسقارۋ سەكتورىن رەفورمالاۋدى قوسا العانداعى ەلدەگى جۇرگىزىلىپ جاتقان قۇرىلىمدىق رەفورمالاردىڭ اياقتالماۋى مەن دايەكسىزدىگى، بانكتىك جانە قارجىلىق نارىقتاعى ءالسىز دامۋ، جەكە كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ مەن  ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن تۇسىنىكسىز جانە ۇدايى وزگەرىپ وتىراتىن جاعدايلار بولىپ تابىلادى. وسىعان قوسىمشا، ەكونوميكا سىرتقى جاعىمسىز فاكتورلاردىڭ ىقپالىنا قاتتى ۇشىراعان:   الەمدىك ازىق-تۇلىك جانە قارجىلىق نارىقتاعى جاعداياتتارعا تاۋەلدىلىك دەڭگەيى وتە جوعارى، نەگىزگى حالىقارالىق تاۋارلىق جانە قارجىلىق نارىقتاردان الشاقتىعى، كورشى ەلدەر تاراپىنان سىرتقى ەكونوميكالىق قىزمەتتەردەگى قولدامپازدىق رەجيمدەردىڭ بار بولۋى.

سوڭعى جىلداردا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەگى ۇلكەن جەتىسپەۋشىلىك ەلدەگى باستى ەكونوميكالىق پروبلەمالاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. مەملەكەتتىك قارىزداردىڭ قىزمەت كورسەتۋى  مەملەكەتتىك شىعىنداردىڭ ەڭ ۇلكەن تارماقتارىنىڭ ءبىرى بولادى، سونداي-اق مەملەكەتتىڭ نەگىزگى قىزمەتتەرىن ورىنداۋعا جۇمسالاتىن ونسىز دا تاپشى قاراجاتتى  قىسقارتۋدى تالاپ ەتەدى. بيۋدجەتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن جابۋعا ارنالعان سىرتقى الىس-بەرىستەردىڭ  كۇرت تومەندەۋى الداعى جىلدارداعى ەلدىڭ تۇراقتى  دامۋىنىڭ قاجەتتى شارتتارى بولادى.  بيۋدجەتتىڭ تەڭگەرىمسىزدىگى  قىرعىز رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ باعالاۋى بويىنشا ءىجو 18 پايىزدى قۇرايتىن (حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ باعالاۋى بويىنشا - 40%-دان 60%-عا دەيىن) ەلدەگى بەيرەسمي سەكتوردىڭ ايتارلىقتاي كوپ قۇرىلۋىمەن بايلانىستى.

قىرعىزستانداعى ماكروەكونوميكالىق جاعداي سوڭعى جىلدار ىشىندە ءالى دە جەتكىلىكتى تۇراقتى دارەجەدە ەمەس كۇيىندە قالۋدا.

ەلدەگى بيۋدجەت كىرىسىنىڭ 25%-ىن قۇرايتىن سىرتقى كومەككە مەملەكەتتىڭ اسا كۇشتى تاۋەلدىلىگىنەن، سونداي-اق بورىشتىق اۋىرتپالىقتىڭ وسۋىنەن مەملەكەتتىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى تاۋەكەلدەر ارتۋدا.   

وسى جاعدايدا مەملەكەتتە زەينەتاقىنى، جاردەپاقى مەن ەڭبەكاقىنى كوبەيتۋ بويىنشا ناقتى مۇمكىندىكتەر شەكتەلگەن، سوەنداي-اق ەكونوميكالىق جوبالار مەن باعدارلامالاردى قارجىلاندىرۋعا بوس اقشالاي قاراجات ءىس جۇزىندە جوق. جولداردى، مەكتەپتەردى، اۋرۋحانالاردى، بالاباقشالار، تەاترلار، ۋنيۆەرسيتەتتەر، مۇراجايلاردى  قايتا قالپىنا كەلتىرۋ مەن جوندەۋ جۇمىستارى قارجىلاندىرۋعا وتە مۇقتاج. سوندىقتان، بۇگىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان قوعام قاجەتتىلىگىنە باعىتتالاتىن مەملەكەتتىك قارجىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىن رەفورمولاۋ ماسەلەسى وتكىر تۇر.

(قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇراقتى دامۋى جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەستىڭ «2013-2017 جىلدارداعى كەزەڭدەرگە ارنالعان قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇراقتى دامۋىنىڭ ۇلتتىق ستراتەگياسى» ماتەريالدارى پايدالانىلدى)

قىرعىزستاننىڭ پوست توڭكەرىستىك كەزەڭدەگى ەكونوميكاسىنىڭ تاريحى

حالىقتىڭ جان باسىنا شاققانداعى ءىجو

ۇلتتىق ستاتيستيكالىق كوميتەتىنىڭ ستاتيستيكاسى كورسەتكەندەي، حالىقتىڭ جان باسىنا شاققانداعى ءىجو 2014 جىلى 374 دوللاردى قۇرادى، ال 2009 جىلى حالىقتىڭ جان باسىنا شاققانداعى ءىجو دەڭگەيى 885 دوللاردى قۇرادى.

2014 جىلى ەلدەگى ساياسي جاعدايدىڭ تۇراقتالۋىنان كەيىن وسى كورسەتكىش 1206 دوللارعا دەيىن كوتەرىلدى.

حالىقتىڭ كەدەيشىلىك دەڭگەيى

ستاتيستيكا بويىنشا 2004-2014 جىلدار اراسىنداعى قىرعىزستانداعى حالىقتىڭ كەدەيشىلىك دەڭگەيى 1,5 ەسەگە تومەندەدى. ەگەر ءبىرىنشى توڭكەرىسكە دەيىنگى  ءبىر جىلدا ءاربىر ەكىنشى  قىرعىزستاندىق (45,9%) كەدەيشىلىك شەگىندە ءومىر سۇرگەن بولسا، وندا 10 جىلدان كەيىن بۇل كورسەتكىش  30,6%-عا دەيىن تومەندەگەن. بىراق ازىرگە ەلدەگى ءاربىر ءۇشىنشى وتباسى كىرىسپەن قيىنشىلىقتار كورۋدە، بۇل ساندى لايىقتى دەپ اتاۋعا بولمايدى.

قىلمىستىق احۋال

 قىلمىستىق احۋال (كەدەيلىك، جۇمىسسىزدىق، اراققۇمارلىق) وتە تومەن قارقىنمەن ازايۋدا جانە قىلمىستىق دەڭگەيدىڭ ايتارلىقتاي تومەندەۋىنە مۇمكىندىك بەرىلمەيدى. 12 جىل ىشىندە ەلدەگى جاسالعان قىلمىس سانى تەك 3,6%-عا ازايعان. ەگەر 2014 جىلى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىلمىستىڭ 32,6 مىڭ جاعدايىن تىركەگەن بولسا، ال  2015 جىلى ءسال ازعانتاي – 29 مىڭ وقيعانى تىركەگەن. .

ۇزدىكسىز وسەتىن قارىزدار

 قىرعىزستاننىڭ اقشالاي-قارجىلىق جۇيەسى اۋىر جاعداي ۇستىندە. ءبىر جاعىنان ۇلتتىق ۆاليۋتا – سوم  قۇنسىزدانۋدا، ەكىنشى جاعىنان سىرتقى قارىز كولەمى ارتۋدا. سوڭعى 12 جىلدا ەلدىڭ سىرتقى قارىزى  2 ەسەگە ارتقان. سىرتقى قارىز كولەمى دوللار باعىمىنىڭ وسۋىنەن ۇلعايۋدا. سەبەبى قر زايمداردى امەريكالىق ۆاليۋتادا الادى، ال ىشىكى نارىقتاعى دوللاردى ساتىپ الا وتىرىپ، تولەيدى.

ينفلياتسيا

2010 جىلعى ءساۋىر توڭكەرىسىنە دەيىنگى ەكى جىل ىشىندە قىرعىزستاندا ينفلياتسيانىڭ رەكوردتىق دەڭگەيى – 24,5 % تىركەلدى. بۇنىڭ سەبەبى الەمدىك داعدارىس بولدى. قىرعىزستان ءۇشىن ونىڭ سالدارى يمپورتتىق ونىمگە، شيكىزاتقا، ەنەرگيا تاسىمالداعىشتارعا باعانىڭ ءوسۋى، سونداي-اق دوللارلىق ينفلياتسيانىڭ بولۋىنا (مۇناي مەن شيكىزاتتىڭ الەمدىك باعاسىنىڭ ىنتالاندىرۋ ءوسۋى، الەمدىك نارىقتاعى دوللاردىڭ تۇراقتى قۇنسىزدانۋ) جانە شەتەلدىك كاپيتال اعىنىنىڭ ازايۋىنا اكەلىپ سوقتىردى.   الايدا 2009 جىلى ينفلياتسيا ءوسۋى  6,9%-عا دەيىن باسەڭدەدى. 2011 جىلى  سوڭعى 12 جىلدا تاعى دا ءبىر ينفلياتسيانىڭ ايتارلىقتاي وسكەندىگى انىقتالدى، 2015 ەجىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قىرعىزستاندا تمد بويىنشا ينفلياتسيانىڭ ەڭ تومەن  دەڭگەيى - 3,4% تىركەلگەن بولاتىن.

(akchabar.kg- اكچابار قارجىلىق پورتالىنىڭ «ەكونوميكالىق توڭكەرىس. ءبىز جاقسى ءمىر سۇرە باستادىق پا؟»ماقالاسىنىڭ ماتەريالى بويىنشا).

Abai.kz