باستاۋىش سىنىپتان باستاپ ۇستازدار وقۋشىعا  رەفەرات جازىپ كەلۋگە تاپسىرما بەرەدى. بۇل تاپسىرمانىڭ دۇرىس جاعى دا بار، بۇرىس جاعى دا بار. دۇرىسى – بالا  مەكتەپ باعدارلاماسىمەن شەكتەلمەي، قوسىمشا ىزدەنەدى،  عىلىمعا بەيىمدەلەدى.  بۇرىس جاعى – وقۋشى عالامتوردان دايىن مالىمەتتى كوشىرىپ الادى، قوسىمشا ادەبيەتتەردەن تىڭ مالىمەتتەر قارامايدى، كىتاپحاناعا بارمايدى.  توق ەتەرى ەڭبەكتەنبەيدى.   

ماسەلە رەفەراتتا ەمەس،  ونىڭ ورىندالۋىندا بولىپ تۇر. وقۋشىلار سول رەفەراتتى «قورعايدى». قالاي قورعاعانىن سۇراساڭىز،  كوشىرىپ العان «ەڭبەگىن» تاقتاعا شىعىپ وقىپ بەرەدى. ول مالىمەت وقۋلىقتارىندا تۇر. قايتالاپ بەرگەنى ءۇشىن بالا «بەس» الادى.  عالامتورعا ەنگىزىلگەن مالىمەتتەر ەنتسيكلوپەديالاردان الىنادى،  ال وقۋلىقتارداعى  مالىمەت تە سول مالىمەت.   وقۋشىلارعا رەفەرات جازدىرۋعا ەش قارسىلىعىم جوق. الايدا سونى جازۋعا دەگەن تالاپتى كۇشەيتكەن دۇرىس سەكىلدى. عالامتوردا، وقۋلىقتا جوق، كىتاپحانالارداعى ادەبيەتتەردەن تىڭ دەرەكتەر، سونى مالىمەتتەر تاۋىپ، تاپقانىن سىنىپتاستارىنا كورسەتسە (سلايد جاساپ م.م.) اڭگىمەلەپ (قاعازعا قاراپ وقىماي م.م.) بەرگەن وقۋشى عانا  «بەس» دەگەن باعاسىن السىن.            رەفەراتقا تاقىرىپ بەرگەندە  ۇستازدارعا ىزدەنىس كەرەك.  ماسەلەن  ءبىر سىنىپتاعى وتىز بالانىڭ بارىنە «م.اۋەزوۆ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى»  دەپ تاقىرىپ بەرەدى، وتىز وقۋشى رەفەراتىن جيناپ الادى، ءبىر-ەكەۋىنە وقىتادى.   ۇستاز تاپسىرمانى ء بىر تاقىرىپتى ءار قىرىنان زەرتتەيتىندەي ەتىپ بەرگەنى ءجون. ماسەلەن «م.اۋەزوۆ – جازۋشى»، «م.اۋەزوۆ – ۇستاز»، «م.اۋەزوۆ – پۋبليتسيست» ت.س.س. رەفەراتتى جان-جاقتى ىزدەنىپ جازعان بولسا، ونى  تالداپ-تارقاتسا، وزىندىك ساراپتاما جاساسا،  سىنىپتاستارى دا تولىققاندى  مالىمەت الادى. سوندا عانا مۇعالىم بالانى جاستايىنان عىلىمعا بەيىمدەپ، باعىت بەرەتىن ەدى.  رەفەراتتى  «قورعاتۋ» قاجەت ەمەس، سىنىپتا رەفەراتتى تالقىلاۋ، ساراپتاۋ، پىكىرتالاس ءوربىتۋ كەرەك سەكىلدى تارتىمدى فورمالارىن پايدالانۋعا وقىتۋشى ۇيىتقى بولعانى ابزال.  عىلىم-بىلىمدە ۇستازدار ءۇشىن  باعاعا كەڭدىك، بالاعا جۇمساقتىق بولمايدى. بايقاساڭىزدار بالالار «قاتال» اپايلاردىڭ تاپسىرماسىن مۇقيات، ۋاقىتىمەن ورىنداپ، ساباعىنان كەشىكپەيدى.  ال، ءبىلىم بەرۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى ماسەلە ءادىل باعالاۋ، تالاپ قويا ءبىلۋ ەكەنى بەلگىلى.   بالاعا قويىلعان وتىرىك «بەس» ورگە جۇرگىزبەيد،  ەرتەڭ ۇبت كەزىندە ءسۇرىنىپ كەتەتىندەرى دە سودان. ارقاسىنان قاعىپ، بەستىك قويعانىمىزبەن، ەرتەڭ سىناقتاردان سۇرىنگەندە كىم جاۋاپ بەرەدى؟ كوشىرىپ الىپ، ونى وقىپ بەرىپ «بەس» السا، ول «بەستىڭ» قۇنى بولا ما؟ بەس دەمەكشى  بالا ءبىلىمىن ءادىل، شىنايى باعالاۋ ماسەلەسى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە وتە ماڭىزدى. ون ءبىر  جىل بويى «بەسكە» وقىعان بالا ۇبت-دا نەگە تومەن بال الىپ قالادى؟

بالانىڭ الدىندا ۇبت-دان كەيىن   جوعارعى ءبىلىم، ەكى الاقانىن ىسقىلاپ «كەل بەرمەن، شيراتايىن» دەپ ءوندىرىس تۇرادى، ءوندىرىستىڭ تالابى تىم قاتال، ەكبەك كودەكسىمەن ەكشەلىپ، وسالدىق تانىتسا جۇمىسسىز قالادى. قالا بەردى ء «ومىر مەكتەبى»-ءنىڭ  تەزى مەن سىناقتارى قىر سوڭىنان قالمايدى. سوندىقتان بالانى باستاۋىشتا شيراتىپ، ۇلكەن ومىرگە كەز-كەلگەن قيىندىقتى، كەدەرگىنى جەڭىپ، عىلىم-ءبىلىم شىڭىنا جەتەتىندەي شىنىقتىرىپ جىبەرسەك، ۇستاز ابىرويى دەگەن دە سول ەمەس پە؟ قازاق ء«بىلىمدى مىڭدى جىعادى، بىلەكتى ءبىردى جىعادى» دەيدى. قابىلەت-قارىم، بەيىم  باستاۋىشتا انىقتالىپ، قالىپتاسادى. باستاۋىش سىنىپ  ۇستازدارىنىڭ ارقالار جۇگى  جەڭىل ەمەس،  ۇلت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى دە وراسان. اباي عۇلاما: «اقىرىن ءجۇرىپ انىق باس، ەڭبەگىڭ كەتپەس دالاعا» دەپ تەگىن ايتپاعان. 

پلاگيات ماسەلەسى مەكتەپتەن باستالىپ، جوعارعى بىلىمدە دە جالعاسادى. جوعارعى بىلىمدە ارالىق باقىلاۋدى، وزىندىك جۇمىستى، رەفەراتتى كوشىرىپ الىپ قانا قويماي، ءتىپتى ديپلومدىق جۇمىستاردىڭ ىشىنەن «كوشىرىپ الۋ» قۇبىلىسى  قىلاڭ بەرەدى. زاماناۋي تەحنوگوليالاردىڭ مۇمكىندىگى زور. انتيپلاگيات دەگەن باعدارلاما بار. جوو-لارداعى ديپلومدىق جۇمىستار وسى باعدارلاماعا سالىنىپ، تەكسەرىلەدى. كوشىرىندى ديپلومدىق جۇمىستاردى «انتيپلاگيات» قىزىل الا قويداي ەتىپ شىعارادى.  بۇل دا بولسا، ولقىلىقتى تۇزەتۋگە ءبىر سەپ.  جوعارعى بىلىمدە دە ستۋدەنت ءبىلىمىن باعالاۋ ماسەلەسىنە قاتىستى تۇيتكىلدى ماسەلەر دە بارشىلىق. جوعارعى وقۋ ورىندارىنداعى ستۋدەنتتىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ، ياعني ارالىق باقىلاۋمەن  مەن  سىناقتاردا 70-80 پايىز ستۋدەنت «5» الادى (بالدىق جۇيەمەن). مەملەكەتتىك ەمتيحانداردا دا وكىنىشكە وراي الدىمىزدان وسى كورىنىس كەسە كولدەنەڭ شىعادى.  ۇستازدار ستۋدەنتكە  جوعارعى بال قوياردا ابدەن ەكشەپ-تەكشەپ بارىپ قويسا.  ارينە ستۋدەنتتىڭ ساباققا كەلۋىن، تاپسىرمانى ورىنداۋىن، شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن ەسكەرەدى. دەگەنمەن وسى باعالاۋ ماسەلەسى سەرگەك قاراماساق بولمايدى. ستۋدەنتكە  كوزىنىڭ مايىن تاۋىسىپ وقىماي،  ەڭبەكتەنبەي، تەر توكپەي  العان «بەستىكتەردىڭ» قادىرى بولا ما؟  ول ەرتەڭ وندىرىسكە بارعاندا ەشتەڭە بىلمەسە، وقىتۋشىنىڭ عانا ەمەس جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ اتىنا دا سىن.   بىزگە اتى اڭىزعا اينالعان  تەمىربەك قوجاكەەۆ دەگەن پروفەسسور ءدارىس بەردى.  عالىمنىڭ «ساتيرا نەگىزدەرىنەن» قويعان «ۇشتىگىن» باسقا ون بەستىككە ايىرباستامايتىنبىز.  سەبەبى،  پروفەسسور  ارالىق باقىلاۋدىڭ وزىندە  جان-جاقتى سۇراپ، ءبىر شيراتىپ الاتىن. ول كىسىنىڭ ەمتيحانىنا كۇندىز-ءتۇنى كوز ىلمەي دايىندالىپ، ۇشتىك الساق قۋاناتىنبىز.  سەبەبى، ءبىر توپتان  ون-ون ەكى  ستۋدەنت ەمتيحاننان وتە الماي قالاتىن.  جازدا قايتادان تاپسىراتىن،  ودان وتە الماسا، وقۋدان شىعاتىن.   پروفەسسور ءبىلىم بەرەتىن، سوعان سايكەس تالاپ قوياتىن. رەفەرات جازۋعا تاپسىرما بەرگەندە  ۇستاز تاقىرىپقا قاتىستى قاراستىراتىن تەوريالىق ادەبيەتتەردى، زاڭداردى، مەرزىمدى باسىلىمداردا جاريالانعان ماتەريالداردى  تولىق وقىپ شىعىپ، سوسىن تالداپ، ساراپتاپ جاز دەپ تالاپ قوياتىن. جازعان دۇيەمىزدى  تەكسەرۋگە بەرگەندە: «مەن قارا دەگەن كىتاپتى قاراماعانسىڭ،  ماقالانى تالدا دەگەنمىن ول قايدا؟ مىناۋىڭ شيكى، تولىقتىرىپ، دۇرىستاپ جازىپ كەل دەپ» قايتا-قايتا جازدىرىپ، جۇمىستى ابدەن ءپىسىرىپ، ء  وزى  جالىقپاي وقىپ-تەكسەرىپ  بارىپ باعاسىن قوياتىن.  ۇستاز تەرەڭ ءبىلىم بەرەتىن، تالاپ قوياتىن. قازىر بىزگە ەكىنشىسى جەتپەي جاتقان سەكىلدى. 

قوعامدا «عىلىمدا پلاگياتتىق كوپ، عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ كوبىسى كوشىرمە» دەگەن پىكىر دە جوق ەمەس.  بىراق بارلىق ديسسەرتاتسيالار «كوشىرمە» دەۋگە بولمايدى. مىقتى عالىمداردىڭ  ساپالى عىلىمي ىزدەنىستەرى   ءاردايىم سۇرانىسقا يە.  جاس عالىمدار (ماگيسترانتتار) ونداي  ەڭبەكتەردى ىزدەپ ءجۇرىپ  وقىپ، عىلىمي ەڭبەكتەرىنە  سىلتەمە جاساپ، پايدالانادى، جاس وقىتۋشىلار دارىستەرىنە، سەمينار ساباقتارىنا نەگىزگى ماتەريال رەتىندە ۇسىنادى.        قازاقتىڭ «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى»  دەيتىنى سودان بولار...

ءماريا مايلىقۇتوۆا

Abai.kz