ء«ۇش ءتىلدىڭ ءبىرىنشىسى، نەگىزگىسى،

باستىسى، ماڭىزدىسى – مەملەكەتتىك ءتىل،

قازاق ءتىلى».

قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ

Cوڭعى ۋاقىتتا باق بەتتەرىندە، ينتەرنەت جۇيەسىندە كوپشىلىك نازارىن وزىنە اۋدارعان  قىزۋ پىكىر-تالاس وربۋدە. اڭگىمە ءبىزدىڭ ءبىلىم سالامىزداعى كەزەكتى رەفورما تۋرالى. تاياۋ بولاشاقتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرەتىن ءبىر ءتيپتى وقۋ جۇيەسىنىڭ قالىپتاساتىنى، ورتا مەكتەپتەن باستاپ، كەيىن بارلىق ورتا ارناۋلى، جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە جاراتىلىس تانۋ پاندەرىن تەك اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ ەنگىزىلەتىنى تۋرالى جاڭالىق  كوپشىلىك قاۋىمدا ۇلكەن الاڭداۋشىلىق تۋعىزىپ وتىر جانە بۇل الاڭداۋشىلىق نەگىزسىز ەمەس.   

«ەگەر ءبىز جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىن تەك قانا اعىلشىن تىلىندە وتكىزەمىز دەسەك، وندا ءبىز تىلدەن ايىرىلدىق دەپ ەسەپتەڭىز». اكادەميك ا. جۇمادىلداەۆ اعامىزدىڭ  بۇل ۇندەۋىن ءبىز ءتىل بولاشاعىنا الاڭداعان ۇلت جاناشىرىنىڭ جانايقايى دەپ تۇسىنەمىز.

ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بۇل قادامداردىڭ ءسوزسىز قاجەتتىلىگىن دالەلدەۋ باعىتىندا پىكىرلەر ايتۋدا. ارينە، بۇل ۋاجدەردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ بولسا دا جانى بار. دەگەنمەن بۇلار باستى سەبەپ ەمەس.  ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە جاراتىلىستانۋ پاندەرىن تەك اعىلشىن تىلىندە وقىتۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى ايتىلعان دالەلدەر مەن كەلتىرىلگەن ۋاجدەردىڭ ءبارى دە ءبىر ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق مۇرات الدىندا دارمەنسىز. 

قازاق مەكتەپتەرىندە وقىعان جاستاردىڭ ءارى قاراي ساپالى ءبىلىم الۋى قازاقستاندا  شەكتەۋلى بولسا،  ءبىز ۇلتتىق ءبىلىم مەن ءتىلىمىزدى قالاي دامىتامىز؟ ءبىلىم مەن عىلىم ءتىلى دامىماي وركەنيەتتى ۇلت ءتىلى قالىپتاسۋى دا مۇمكىن ەمەس جانە ءبىلىم بەرۋ ءىسى- ۇلتتىق رۋح پەن مادەنيەت دامۋىنىڭ، رۋحاني جەتىلۋىمىزدىڭ ەڭ نەگىزگى ىرگەتاسى. ال ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىزدىڭ ءوزى وسى ۇلتتىق مۇددە مەن ۇلتتىق مۇراتتىڭ رۋحاني باستاۋى بولىپ تابىلاتىن ۇلتتىق ءتىلدى دامىتۋ ارقىلى قوعامدى بىرىكتىرەتىن تولىق مانىندەگى وركەنيەتتى مەملەكەتتىك ءتىل قالىپتاستىرۋ ەمەس پە؟

«قازاق ءتىلى – ءبىزدىڭ رۋحاني نەگىزىمىز. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – ونى بارلىق سالادا بەلسەندى پايدالانا وتىرىپ دامىتۋ. قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە» (ن.نازارباەۆ)

وركەنيەتتى ۇلت ءتىلى ۇعىمىنا توقتالساق.  كەز كەلگەن وركەنيەتتى ۇلت ءتىلى ءوز حالقى ءۇشىن تىلگە مىندەتتەلگەن بارلىق فۋنكتسيالاردى اتقارادى. ول تۇرمىستىق، كاسىبي، رەسمي-ىسكەري، عىلىمي جانە ادەبي ءتىل رەتىندە ۇلت سۇرانىسىن تولىق قاناعاتتاندىرۋى ءتيىس. ال عىلىمنىڭ نەگىزى بولىپ سانالاتىن جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىن مەكتەپتەن باستاپ قازاق تىلىندە وقىتپايتىن بولساق، قازاق ءتىلى عىلىم ءتىلى، تەحنولوگيا ءتىلى رەتىندە بولاشاعى جوق تىلگە اينالماي ما؟

ولاي بولسا،  بارلىق سالادا ءبىلىم ءتىلى، عىلىم ءتىلى رەتىندە قولدانىلماعان ءتىلدى تولىق ءماندى ۇلتتىق ءتىل دەپ ايتۋعا بولا ما؟ بۇل كەرىسىنشە ۇلتتىق ءتىلدىڭ بەلگىلى ءبىر سالادا كەمي باستاعانىن بىلدىرمەي مە؟ ال «ۇلتتىڭ ءتىلىنىڭ كەمي باستاۋى ۇلتتىڭ قۇري باستاعانىن كورسەتەدى» (م. جۇماباەۆ).

«وسىلاي تاۋەلسىزدىگىمىز بۇكىل ۇلتتى ۇيىستىراتىن ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز – تۋعان ءتىلىمىزدىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتە تۇسەدى» (ن.نازارباەۆ) دەپ، ماڭگىلىك ەلىمىزبەن بىرگە ماڭگىلىك ءتىل بولادى دەپ وتىرعان انا ءتىلىمىز ايدالادا ەمەس، ءوز وتانىندا وسىنداي شەكتەۋگە ۇشىراپ جاتسا، تاۋەلسىز ەلىمىزدە ءوز ۇرپاعىمىزعا ءوز تىلىمىزدە، مەملەكەتتىك تىلدە تولىق ورتا ءبىلىم بەرە المايتىن بولساق، ەلدىگىمىزگە، مەملەكەتتىلىگىمىزگە سىن ەمەس پە؟

ءۇش ءتىلدى وقىتۋدىڭ ۇلكەن ءبىر ماسەلەسى ۇلتتىق تامىرعا كەلىپ تىرەلەدى.

«وسى ءۇش تىلدە دە ءار بالا ەركىن سويلەپ، ءبىر-ءبىرىن تۇسىنە ءبىلۋى ءتيىس جانە دە الەم ەلدەرىندەگى وزىق ءبىلىمدى يگەرە ءبىلۋى قاجەت» (قر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ە.ساعاديەۆ).  جاقسى، ال ءبىرىنشى سىنىپتان ءۇش ءتىلدى قاتار، تەڭ ۇيرەنگەن ۇرپاقتا  ۇلتتىق بولمىستى قالىپتاستىراتىن ۇلتتىق تامىر قانشالىقتى ساقتالماق...  ۇلتتىق نامىس پەن ۇلتتىق سانا قانداي دەڭگەيدە بولماق... ەل مۇددەسىن، ۇلت مۇددەسىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتايتىن، قورعايتىن پاتريوتتار تاربيەلەۋگە بۇنىڭ ىقپالى قانداي بولماق؟

 كەشەگى ءوز تاريحىمىزدىڭ اۋىر كەزەڭدەرىنەن ساباق المايمىز با؟ جاس ۇرپاقتى ورىسشا  وقىتامىز دەپ XX عاسىردا شاپقىلاعانىمىزدىڭ زاردابىن بۇگىن تارتىپ وتىرمىز عوي. سول ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ء«بىز تىلىمىزدەن دە، دىلىمىزدەن دە ايرىلىپ قالا جازداعان ۇلت»  (ن.نازارباەۆ) ەمەسپىز بە؟ سول XX عاسىردىڭ باسىندا الاش زيالىلارى ءتىلىڭدى ساقتا دەپ ۇران تاستادى، وزگەلەرمەن تەڭ بولۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىن كەڭسە ءتىلى قىلامىز، عىلىم ءتىلى قىلامىز دەپ ەڭبەك ەتتى، انا تىلدە سالالىق تەرميندەر مەن وقۋلىقتار جاساۋ ءىسىن قولعا الدى.

وكىنىشكە وراي جۇرگىزىلگەن ساياساتقا بايلانىستى كەڭەس داۋىرىندە قازاق ءتىلى تولىقتاي كەڭسە ءتىلى بولا المادى، تەحنولوگيا تىلىنە اينالعان جوق. اشىعىن ايتساق، بۇگىن دە ەلىمىزدە قازاق ءتىلى قوعامدى عانا ەمەس، قازاق ۇلتىن  بىرىكتىرۋشى مىندەتىن ءالى تولىق اتقارىپ وتىرعان جوق. تىلىنەن، دىلىنەن الىستاعان ورىس ءتىلدى اعايىن انا تىلىنە اسىعار ەمەس. ەرتەڭ اعىلشىن ءتىلدى قازاقتاردىڭ تولقىنى ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ ورنى قانداي بولماق؟

اعىلشىن ءتىلى – ءبىز ءۇشىن شەت ءتىلى. ال شەت ءتىلىن ءبىز قاجەتتىلىككە قاراي قارىم-قاتىناس ءتىلى رەتىندە ۇيرەنەمىز عوي. ونىڭ ۇستىنە دۇنيە جۇزىنە كەڭىنەن تارالعان  اعىلشىن ءتىلىنىڭ ابدەن جەتىلگەن ادىستەمەلىك وقۋ-ۇيرەتۋ جۇيەسى بار. قاجەتتىلىككە قاراي 3 اي مەن 1 جىلدىڭ اراسىندا  ءتۇرلى دەڭگەيدى ەركىن ۇيرەنىپ الۋعا بولادى. ال ءبىزدىڭ جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا اعىلشىن ءتىلىن  11-12 جىل وقىتۋ قانشالىقتى ءتيىمدى؟

جالپى اعىلشىن ءتىلىن وقىپ-ۇيرەنۋگە ەشكىم قارسى ەمەس جانە بۇل ءۇردىستىڭ ەلىمىزدە باستالىپ تا كەتكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. قاۋلى-قارارسىز، ۇگىت-ۇندەۋسىز-اق  ارناۋلى كۋرستار، جەكە وقىتۋ، ينتەرنەت ارقىلى اركىم وزىنە قاجەتتى دەڭگەيدە تىلدىك داعدىلارىن جەتىلدىرۋدە، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋگە ۇمتىلۋدا.  دۇنيە جۇزىندە مويىندالعان ءتىلدى ءبىلۋ الدىنا ۇلكەن ماقساتتار قويىپ وتىرعان ەل جاستارى ءۇشىن ۋاقىت تالابى، زامان تالابى. بۇل جاعىنان العاندا ءبىزدىڭ جاس ۇرپاق ءۇشىن تاماشا مۇمكىندىكتەر تۋىندايتىنى ءسوزسىز. اڭگىمە  «ۇشتىلدىلىك» تۇجىرىمداماسىنىڭ ءمان-ماعىناسىن قوعامدا  دۇرىستاپ تالداپ-تۇسىندىرۋدە،   ۇشتىلدىلىك تۇجىرىمىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ ورنىن ناقتى بەلگىلەۋدە، تىلدەردى قاشان، قالاي جانە قانداي كولەمدە بىلۋدە، ۇيرەتۋدە؟ شەتەلدىكتەرمەن بىرلەسكەن كاسىپورىن قۇرعان بيزنەسمەن مەن اۋىلداعى  اعايىن ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىنىڭ قاجەتتىلىگى بىردەي كولەمدە ەمەس ەكەنى انىق قوي.

ماڭگىلىك ەل، ۇلت بولۋدىڭ بىردەن ءبىر شارتى ۇلتتىق ءتىل ەكەنىن ەسكەرسەك، بىزگە بۇل ماسەلەدە اسىعىستىق قاجەت ەمەس دەپ ەسەپتەيمىز. ويتكەنى ءتىل عانا ەمەس، تۇتاس ۇلت تاعدىرىنا، ونىڭ ۇلت رەتىندە ءومىر سۇرۋىنە تىكەلەي قاتىسى بار جانە كۇردەلىلىگى مەن ماڭىزدىلىعى جاعىنان جالپىۇلتتىق، جالپىحالىقتىق ماسەلەگە  بايلانىستى بىرجاقتى تۇجىرىم، اسىعىس شەشىم بولۋى مۇمكىن ەمەس.  قازاق ءۇشىن  «اباي – وركەنيەتكە الىپ كەلۋ» (ن.نازارباەۆ) بولسا، بىزگە بولاشاقتا ابايدى تەرەڭ تۇسىنە بىلەتىن، اباي سوزدەرىنە ۇڭىلە بىلەتىن ۇرپاق كەرەك.  سوندىقتان دا  ءۇش تىلدە وقىتۋ رەفورماسىن باستاماستان  بۇرىن ءبىز وقىتۋعا قاتىستى ەڭ نەگىزگى دەگەن  ماسەلەلەردى شەشىپ الۋىمىز كەرەك.

1. ەڭ الدىمەن، مەملەكەت باسشىسى ايتقانداي، «ءۇش ءتىلدىڭ ءبىرىنشىسى، نەگىزگىسى، باستىسى، ماڭىزدىسى – قازاق ءتىلى» بولسا، تيىسىنشە بارلىق وقىتۋ جۇيەسىندە دە قازاق تىلىنە تاپ سونداي كوڭىل بولىنگەنى دۇرىس،  ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى دامۋ كەرەك. جاراتىلىستانۋ پاندەرى، دۇنيە ءجۇزى تاريحى ءپانى قازاق ءتىلدى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە قازاق تىلىندە وقىتىلۋى كەرەك.  ويتكەنى دۇنيەنى تانۋ كىلتى – جاراتىلىستانۋ پاندەرى، ول سونىمەن بىرگە ۇلتتىق تانىم مەن تاعىلىمنىڭ دا نەگىزى. سوندىقتان دا باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت بولامىز دەسەك،  تاۋەلسىز كازاقستاندا عىلىمنىڭ بارلىق سالاسى بويىنشا قازاق تىلىندە  ورتا، ارناۋلى جانە جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن ساقتاۋ عانا ەمەس، دامىتۋ شارالارىن قولعا الۋ (كادر، وقۋلىق، ادىستەمە ت.ب) – ءبىرىنشى كەزەكتەگى ءىس بولۋى شارت.  «قازاقتىڭ ءتىلى ءتىل بولۋ ءۇشىن – عىلىمنىڭ ءتىلى، بيزنەستىڭ ءتىلى، تەحنولوگيانىڭ ءتىلى بولۋ كەرەك» (ا.جۇمادىلداەۆ). 

2.  اعىلشىن ءتىلىن  باستاۋىش سىنىپتاردان باستاپ وقىتۋ ءىسى دە - ساراپتاۋ مەن تالداۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە.   بۇل جاعىنان دا بىزدە اسىعىستىق پەن ادەتتەگى ناۋقاندىق باسىم جانە الەمدىك تاجىريبە تولىقتاي ەسكەرىلىپ وتىرعان جوق دەپ ەسەپتەيمىز. ءبىز ءتىلىمىز بۇزىلماي ساقتالۋىن تىلەسەك، وزگەلەرشە اۋەلى انا تىلىمىزبەن وقىتىپ، سونان سوڭ باسقاشا وقىتۋعا ءتيىسپىز.(ا.بايتۇرسىنۇلى). بارلىق وركەنيەتتى ەلدەردە شەت تىلدەرىن ۇيرەنۋدە نەگىزىنەن وسى جۇيە قولدانىلۋدا.

الەمدىك تاجىريبەدە انا ءتىلىنىڭ تىلدىك داعدىلارىن (ويلاۋ، وقۋ، سويلەۋ، جازۋ) ەركىن مەڭگەرگەندەر ەكىنشى، ءۇشىنشى تىلدەردى كەرەك، قاجەتتى دەڭگەيدە عانا وقيدى، ۇيرەنەدى جانە ۇلتتىق بولمىستى قالىپتاستىراتىن ۇلتتىق تامىردىڭ ساقتالۋىنا ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى.  ۇلتتىق تامىردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن دە الەمدەگى ۇلتتىق سيپاتتاعى (ۋنيتارلىق) مەملەكەتتەردە (جاپونيا، گەرمانيا) شەت ءتىلى  12-14 جاستان وقىتىلادى. ال بىزدەگى نە اسىعىستىق؟ ءالى ءوزىنىڭ انا تىلىندە ويلاۋ، سويلەۋ داعدىلارى تولىق قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن بۇلدىرشىنگە 1 سىنىپتان اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋ، ونىڭ ساعاتىن كوبەيتۋ قانداي قاجەتتىلىكتەن تۋىنداپ وتىر؟ وسىنىڭ عىلىمي نەگىزدەلگەن تۇجىرىمى بار ما؟  جالپى بۇل ماسەلەگە قاتىستى مۇددەلى جاقتاردىڭ، عالىمدار مەن ءتيىستى مامانداردىڭ  قاتىسۋىمەن جوعارى دەڭگەيدە ارنايى جيىن وتكىزۋ جانە ەرتە جاستان ءۇش ءتىلدى قاتار وقىتۋدىڭ بارلىق وزەكتى ماسەلەلەرىن اشىق تالقىلاۋ قاجەت.

3. قر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ە.ساعاديەۆتىڭ  «قازاق ء تىلىن جەدەل مەڭگەرۋدىڭ ادىستەمەسىن جاساۋىمىز كەرەك»  دەگەن پىكىرىن قولداي وتىرىپ،  قازاق ءتىلىن جەدەل ۇيرەنۋ ادىستەمەسىن جاساۋ باعىتىتىنداعى جۇمىستاردى جالعاستىرۋمەن بىرگە قۋاتتى مەملەكەتتىك ءتىل يدەولوگياسىن قالىپتاستىرۋ، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە ىنتالاندىراتىن تەتىكتەردى ىسكە قوسۋ سياقتى شارالاردى قابىلداۋ – ۋاقىت تالابى ەكەنىن ەسكەرتكىمىز كەلەدى. ەلدە قازاق ءتىلىن ءبىلۋدىڭ بىلىكتىلىك تالاپتارى جۇيەسى جۇمىس ىستەۋى قاجەت (زاڭدىق اكتىلەر نەگىزىندە). ويتكەنى ءتىلدىڭ قاجەتتىلىگى مەن تىلگە دەگەن سۇرانىس – ءتىل ۇيرەنۋ ناتيجەلىلىگىنىڭ باستى شارتى قازىر ءبىزدىڭ «قوعامدا مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋدىڭ اركەلكى دەڭگەيىنىڭ» نەمەسە پروبلەمالىق اسپەكتىنىڭ بولۋىنىڭ جانە جىلداپ وقىتساق تا قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ ناتيجەسىزدىگىنىڭ  بىردەن ءبىر سەبەبى دە قازاقستاندىق قوعامدا قازاق تىلىنە دەگەن سۇرانىس پەن قاجەتتىلىكتىڭ ءتيىستى دەڭگەيدە بولماۋى، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە دەگەن ىنتا مەن نيەتتىڭ تومەندىگى، مەملەكەتتىك ءتىل يدەولوگياسىنىڭ السىزدىگى ەكەنى راس.

ۇلتىمىزدىڭ ۇلى قۇندىلىعىن قۇلدىراتپاۋ ءۇشىن دە بىزگە بۇل باعىتتا شەشۋشى، تاۋەكەل قادامدار قاجەت. ءبىزدىڭ بۇگىنگى شەشىلۋگە ءتيىستى باستى ماسەلەلەرىمىزدىڭ ءبىرى  «مەملەكەتتiك تiلدi بەلسەندi قولدانۋ اياسىنىڭ كەڭەيۋiنە، ونى زاڭنىڭ، عىلىمنىڭ جانە جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ تiلi رەتiندە دامىتۋعا» (قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تiلدەردi دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011 - 2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتiك باعدارلاماسى ) قاتىستى ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندار ء(بىلىم جانە عىلىم، مادەنيەت جانە سپورت، ادىلەت مينيسترلىكتەرى) مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ، ۇلت زيالىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن ەڭ جوعارى دەڭگەيدە ارنايى جيىن وتكىزۋ، ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋدە جاڭا، شەشۋشى بەتبۇرىستارعا باستايتىن شەشىمدەر قابىلداۋ جانە ارنايى جيىندى ءدال بيىلدان قالدىرماي، ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا ورايلاستىرىپ وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىس تۇسىرەمىز.

بولات  جەكسەنعاليەۆ  - حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى» قوعامدىق بىرلەستىگى بقو فيليالىنىڭ توراعاسى

(قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە جىبەرىلگەن حاتقا ءوڭىردىڭ بەلگىلى ءتىل جاناشىرلارى، عالىمدار، ۇستازدار، جۋرناليستەر، بارلىعى 50 دەن استام ادامدار قول قويدى)

Abai.kz