كەڭەس وداعى ىدىراپ، پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر ءوز تاۋەلسىزدىگىنە يە بولعان تۇستا ءوز ەگەمەندىگىن جاريالاعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ تولىققاندى مۇشەسى رەتىندە مەملەكەت قۇرۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە قادام باستى. دەموكراتيالىق دامۋدىڭ جولىنا تۇسكەن جاس مەملەكەتتىڭ الدىندا ۇلكەن مىندەت تۇردى. ول - مەملەكەتتىڭ ساياسي جۇيەسىن ۋاقىت پەن قوعام تالابىنا ساي جانە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە قۇرۋ. وسىنداي كەلەلى مىندەتتەردى ءساتتى تۇردە ىسكە اسىرعان قازاقستان ءوز ەكونوميكاسى، ءوز شەكاراسى، دەربەس ساياساتى بار مەملەكەتكە اينالدى. ەلىمىز زايىرلى، دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋعا باعىت الىپ، ساياسي جۇيەنى جاڭعىرتۋ ىستەرىندە ەلەۋلى جەتىستىكتەرگە جەتتى. دەموكراتيالاندىرۋ ۇردىستەرىن قولداي وتىرىپ، تازا باتىستىق ۇلگىدەگى ازاماتتىق قوعامدى جالاڭ تۇردە كوشىرۋگە بوي ۇرماي، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تاريحي-مادەني ەرەكشەلىكتەرىنە بەيىمدەلگەن قوعام قۇرۋ جولىنداعى سالماقتى دا سىندارلى ساياسات ەلىمىزدى دايەكتىلىكپەن دامۋعا جەتكىزىپ كەلەدى. وسى جىلدار ىشىندە قازاقستان ەل تۇرعىندارىنىڭ ورتاق مۇددەلەرى نەگىزىندە ءتيىمدى ىشكى ساياسات جۇرگىزە ءبىلدى. سول ارقىلى ەلىمىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى جەتىستىگى - ىشكى ساياسي تۇراقتىلىق پەن كەلىسىم ورنادى. بۇل جىلدارى مەملەكەتتىڭ ىرگەسى نىعايتىلدى، بىرقاتار الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق وزگەرىستەر جۇزەگە استى.

كەڭەس وداعى ىدىراپ، پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر ءوز تاۋەلسىزدىگىنە يە بولعان تۇستا ءوز ەگەمەندىگىن جاريالاعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ تولىققاندى مۇشەسى رەتىندە مەملەكەت قۇرۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە قادام باستى. دەموكراتيالىق دامۋدىڭ جولىنا تۇسكەن جاس مەملەكەتتىڭ الدىندا ۇلكەن مىندەت تۇردى. ول - مەملەكەتتىڭ ساياسي جۇيەسىن ۋاقىت پەن قوعام تالابىنا ساي جانە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە قۇرۋ. وسىنداي كەلەلى مىندەتتەردى ءساتتى تۇردە ىسكە اسىرعان قازاقستان ءوز ەكونوميكاسى، ءوز شەكاراسى، دەربەس ساياساتى بار مەملەكەتكە اينالدى. ەلىمىز زايىرلى، دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋعا باعىت الىپ، ساياسي جۇيەنى جاڭعىرتۋ ىستەرىندە ەلەۋلى جەتىستىكتەرگە جەتتى. دەموكراتيالاندىرۋ ۇردىستەرىن قولداي وتىرىپ، تازا باتىستىق ۇلگىدەگى ازاماتتىق قوعامدى جالاڭ تۇردە كوشىرۋگە بوي ۇرماي، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تاريحي-مادەني ەرەكشەلىكتەرىنە بەيىمدەلگەن قوعام قۇرۋ جولىنداعى سالماقتى دا سىندارلى ساياسات ەلىمىزدى دايەكتىلىكپەن دامۋعا جەتكىزىپ كەلەدى. وسى جىلدار ىشىندە قازاقستان ەل تۇرعىندارىنىڭ ورتاق مۇددەلەرى نەگىزىندە ءتيىمدى ىشكى ساياسات جۇرگىزە ءبىلدى. سول ارقىلى ەلىمىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى جەتىستىگى - ىشكى ساياسي تۇراقتىلىق پەن كەلىسىم ورنادى. بۇل جىلدارى مەملەكەتتىڭ ىرگەسى نىعايتىلدى، بىرقاتار الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق وزگەرىستەر جۇزەگە استى. وسىلايشا، قازاق مەملەكەتتىلىگى، ونىڭ بىرتۇتاستىعى، ساياسي ەكونوميكالىق دەربەستىگى، تابيعي بايلىقتارىن حالىق ماقساتىنا پايدالانۋعا قۇقىلىعى جانە وزگە مەملەكەتتەرمەن تەڭ دارەجەدەگى قارىم-قاتىناسى قالىپتاستى. وسىنىڭ ءبارى مەملەكەتتىڭ دامۋى ونداعى حالىقتاردىڭ ءوزارا كەلىسىمى، ىشكى ساياسي تۇراقتىلىق، بەيبىتشىلىككە تاۋەلدى ەكەندىگىن ۇعىنۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جاڭا ازاماتتىق قوعام قالىپتاستىرۋ بارىسىندا ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسى دە تۇتاستاي وزگەرىسكە ۇشىرادى. جالپى ساياساتتىڭ ءوزى دە ۇنەمى وزگەرىپ، دامىپ وتىراتىن قۇبىلىس ەكەنى بەلگىلى. ساياسي جۇيەنىڭ، حالىقتىڭ ساياسي تۇتاستىعىنىڭ بەلگىسى - مەملەكەت تولىققاندى ءومىر ءسۇرىپ، قوعام يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋى قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋىنا بايلانىستى. ال قوعامنىڭ تۇراقتىلىعى مەن ونىڭ دامۋى ەڭ الدىمەن مەملەكەتتەگى بيلىك جۇيەلەرىن رەتتەيتىن ساياسي جۇيەگە، ساياسي مادەنيەتكە نەگىزدەلەدى. ساياسي مادەنيەتتى دامىتۋ دەموكراتيانى ورناتۋ جولىنداعى تابىسقا جەتۋدىڭ باستى كىلتى بولىپ تابىلادى. ول ءۇشىن قوعام مۇشەلەرىنىڭ ساياساتقا بەلسەندى قاتىناسۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى. ساياساتقا ارالاسۋ دەگەنىمىز ءاربىر ازاماتتى ساياساتشىعا اينالدىرۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ول قوعامنىڭ ءار مۇشەسى مەملەكەت ومىرىندە وزىنە تيەسىلى مىندەتتەرىن اتقارۋى ءتيىس ەكەنىن تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ دەگەندى بىلدىرەدى.

بۇگىنگى كۇنى «ساياسي مادەنيەت» تەرمينىنىڭ الەۋمەتتىك مازمۇنى كۇردەلەنىپ بارادى. «ساياسي مادەنيەت» دەگەن تەرميندى ءبىرىنشى بولىپ امەريكانىڭ الموند دەگەن ساياساتتانۋشى عالىمى اينالىمعا ەنگىزگەن ەدى. الموندقا جۇگىنسەك، تاريحي تاجىريبە، الەۋمەتتىك قوعامنىڭ جادىسى مەن ساياسات الاڭىنداعى ادام مەن ونىڭ ساياسي ومىرگە ىقپالى، ساياسي ارەكەتتەرگە قاتىستى ۇستانعان باعىتى ساياسي مادەنيەت دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ساياسي مادەنيەتتى ادامداردىڭ ساياسي وبەكتىگە پسيحولوگيالىق قاتىناسىنىڭ جيىنتىعى دەي كەلە، ساياسي مادەنيەت تۇرلەرىن پاتريارحتىق، بوداندىق جانە قاتىسۋ ساياسي مادەنيەتى دەپ بولەدى [1-142]. ال رەسەيدىڭ تانىمال ساياساتتانۋشىسى ا. س. پانارين امەريكالىق ساياساتتانۋشىلار گ. الموند پەن س. ۆەربا ۇسىنعان ساياسي مادەنيەت تۇرلەرىن بۇگىنگى كۇن تالابىنا ساي ەمەس دەپ ەسەپتەيدى. سەبەبى، ول دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتتەردى وزىنە تارتىپ وتىرعان قازىرگى زامانعى الەم شىندىعىن ەلەمەيدى جانە الدىن-الا بولجاۋعا كونبەيتىن بولاشاق قوعامنىڭ تالاپتارىنا لايىقتى باعا بەرمەيدى دەپ سانايدى. وسىعان وراي ا. س. پانارين ساياسي مادەنيەتتەردىڭ امبەباپ، قازىرگى زامانعى بۇكىل ادامزاتتى، قۇرلىقتار مەن ەلدەردى قامتيتىن جاڭاشا تۇرلەرىن ۇسىنادى، ولار - ەكونوميكو-تسەنتريستىك، سوتسيوتسەنتريستىك جانە ەتنوتسەنتريستىك [2-328-330]. وسىلايشا، ا. س. پانارين جاڭا ساياسي مادەنيەتتىڭ باستى ۇستانىمى: «الەۋمەتتىك جەكە ءىس-ارەكەتكە، تومەندەگىلەردىڭ ساياسي شىعارماشىلىعىنا نەگىزدەلەتىن الەۋمەتتىك قورعاۋدىڭ ازاماتتىق يدەياسى» بولۋى ءتيىس دەپ تۇجىرىمدايدى [2-377].

حالىقتىڭ مادەني-ساياسي بولمىسىنىڭ ءبىرى - ساياسي توزىمدىلىك. بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، قوعامنىڭ تولەرانتتىلىعى بولىپ شىعادى («تولەرانتتىلىق - باسقالاردىڭ پىكىرىنە، سەنىمىنە، تارتىبىنە شىدامدىلىق كورسەتۋ») [3-182]. ەگەر قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنا قارايتىن بولساق، تاق ءۇشىن تالاسىپ، قىرقىسقان وقيعالار سونشالىقتى كوپ ەمەس. قازاقتىڭ ءداستۇرلى قوعامىندا بارلىق ماسەلە كوپتىڭ كەڭەسىنە ءتۇسىپ، بيلەرىمەن، حان اۋلەتىمەن كەلىسىپ شەشىلىپ وتىرعان.

امەريكادا قىزمەت ەتكەن ۇلتى ورىس، دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى ەكونوميست كوندراتەۆتىڭ ەكونوميكانىڭ تسيكلدى دامۋى جونىندەگى تەورياسى بار. ونىڭ نەگىزى ءمانى ءاربىر ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ دامۋ، ورلەۋ، بىركەلكى دامۋ جانە قۇلدىراۋ فازالارى بولاتىنىنا كەلىپ تىرەلەدى.. وسى تەوريانى ساياسي مادەنيەت تۇرعىسىنان سارالاۋعا بولادى. حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ەكونوميكادا، ساياساتتا، مادەنيەتتە، ليبەرالدى باعىت ۇستەم بولدى. جالپى كاپيتاليزمنىڭ نەگىزىندە كلاسسيكالىق ليبەراليزم جاتىر. ليبەراليزم قاعيدالارى ايرىقشا الەۋمەتتىك توپتاردىڭ مۇددەلەرىن كوزدەيتىنى جاسىرىن ەمەس. الايدا بۇگىنگى تاڭدا ليبەراليزم ەرەجەلەرىن جاڭارتۋ، ياعني مەملەكەت تاراپىنان بەلگىلى ءبىر رەتتەۋ شارالارىن جۇرگىزۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر. كاپيتاليزمنىڭ الپاۋىتى بولىپ تابىلاتىن امەريكانىڭ وزىندە بىرنەشە كومپانيالار مەملەكەت مەنشىگىنە ءوتتى. دۇنيەجۇزىنىڭ ونەركاسىبى مەن اسا ءىرى شارۋاشىلىق سالالارى تۇپتەپ كەلگەندە مەملەكەتتىك كاپيتاليزمگە اۋىسىپ جاتىر. دۇنيەجۇزىلىك قارجى گروسسمەيستەرى دجوردج سوروستىڭ ءوزى «كاپيتاليزمنىڭ اياقتالۋى» تۋرالى پىكىر بىلدىرە باستادى. وسىنداي وزگەرىستەر ساياسي مادەنيەتكە دە ۇلكەن اسەرىن تيگىزەدى. دۇنيەجۇزىلىك قوعامنىڭ دامۋى كوپشىلىك مۇددەسىنە ساي جانە ۋاقىت تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە الاتىن ساياسي باعدارلاردى تاڭداۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويۋدا.

ساياسي جۇيە ينستيتۋتتارىنىڭ بىرىنە جاتاتىن ساياسي پارتيالار ساياسي مادەنيەت جەتكىلىكتى دامىعان كەزدە پايدا بولادى. ساياسي پارتيا «پىكىرلەستەردىڭ ۇيىمداسقان توبى، ول حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر توبىنىڭ مۇددەسىن ءبىلدىرىپ، وعان مەمەلەكەتتىك بيلىككە كەلۋ نەمەسە ونى جۇزەگە اسىرۋعا قاتىسۋ ارقىلى قول جەتكىزۋدى ماقسات ەتەدى» [3-77]. دەموكراتيالىق قوعامدا پارتيانىڭ ءرولى ەرەكشە، ولارسىز دەموكراتيالىق ساياسي جۇيەنىڭ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. بۇگىندە شىعىستىڭ ساياسي مادەنيەتىنىڭ باتىستىڭ ساياسي مادەنيەتىنەن ارتىقشىلىقتارى تۋرالى پىكىرلەر كەڭ تارالعان. شىعىستىڭ ساياسي مادەنيەتى دەگەندە الدىمەن قىتاي، ءۇندى، جاپونيا مەملەكەتتەرىن اتاپ ايتۋعا بولادى. اتالعان ەلدەردەگى ساياسي مادەنيەتتىڭ وزگەشەلىگى بىرپارتيالىق جۇيەدە بولسا كەرەك. ءۇندىستاندا، مىسالى، ۇلتتىق كونگرەسس پارتياسى جالپى 50-60 جىلدان بەرى بيلىكتە. ال وسى ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى بۇگىنگى قارجى داعدارىسىنا جان-جاقتى دايىن بولىپ شىقتى. مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. بۇل جايت قازاقستانعا دا قاتىستى. قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسى كوپپارتيالى بولعانىمەن، بۇگىنگى كۇنى «نۇر وتان» حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسى عانا كوپشىلىكتىڭ قولداۋىنا يە بولىپ، ەل دامۋىندا جەتەكشى ءرولدى اتقارىپ وتىر.

دەموكراتيانىڭ وتانى سانالاتىن باتىس تاجىريبەسىنە قارايتىن بولساق، اقش-تىڭ ساياسي ومىرىندە بيلىككە الما-كەزەك كەلىپ وتىراتىن ەكى پارتيالىق جۇيە قالىپتاسقان. ولار ساياسات شەگىنەن شىعىپ، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، وتباسىلىق جانە باسقا دا سالالارداعى كوكەيكەستى ماسەلەلەرمەن دە اينالىسادى. بىراق سىرتقى ساياساتتا، ادامزات قاۋىمداستىعى مۇددەلەرى مەن مادەني قۇندىلىقتارى اياسىندا بۇل ەكى پارتيا ءبىرىن-ءبىرى ەشقاشان جوققا شىعارمايدى. قازاقستاندا دا بۇگىنگى تاڭدا «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ جەتەكشىلىك ءرولىنىڭ ارتىپ وتىرۋى وسى دۇنيەجۇزىلىك پروتسەستەرگە تىكەلەي بايلانىستى. «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ جەتەكشى ساياسي كۇش دەڭگەيىنە كوتەرىلۋى، ەلىمىزدەگى ساياسي، ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ تەرەڭدەۋىنە ىقپالى، اتقارۋشى بيلىكتىڭ قىزمەتىن باقىلاۋشى ورگانعا اينالا باستاۋى، كوررۋپتسياعا قارسى كۇرەستە پارمەندى كۇش ەكەندىگىن تانىتۋى، بۇقارا حالىقپەن اشىق قارىم-قاتىناس جاساۋى، وزگە دە ساياسي پارتيالاردىڭ باسەكەگە قابىلەتتى مۇمكىندىگىن اشىپ جولباسشى بولۋى ونىڭ، ياعني، «نۇر وتاننىڭ» كەمەلدەنۋگە بەت العان ساياسي قۇرىلىم ەكەندىگىن اڭعارتادى. بۇل پارتيا باسقا ءبىر ەلگە نەمەسە ءبىر جۇيەگە ۇقساۋعا تىرىسپاي، ءوزىنىڭ ايقىن باعىتىنان اينىماي، ورنىقتى دامۋ جولىنان تابىلۋدا. وسى تۇرعىدان كەلگەندە پارتيا ليدەرىنىڭ پارتيانىڭ ىشكى ءومىرىن ۇرپاقتار ساباقتاستىعىمەن قامتاماسىز ەتۋى، پارتياعا جاس بۋىن وكىلدەرىن اكەلۋى پارتيا جۇمىسىن بارىنشا جانداندىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىنى داۋسىز. ەلباسى پارتيا قىزمەتىنە جىگەرلى جاس جىگىتتەردى باۋلي باستادى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل ارەكەتى «نۇر وتاننىڭ» ۇزاق جىلدارعا ارنالعان ستراتەگيالىق ماقساتىن ايگىلەيدى. ەل بولاشاعى - جاس ۇرپاقتى بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي تاربيەلەۋ كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ دامۋىنداعى نەگىزگى باعىتتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ول ساياسي جانە مادەني قارىم-قاتىناستاردىڭ كەشەندى ماسەلەلەرىن دە قامتيدى. وسىعان وراي، ساياسي مادەنيەتتە ساياساتتانۋشىلار ەكى تيپكە بولىنەتىنىن اتاپ وتۋگە بولادى. ءبىرىنشى تيپكە ەنەتىن ساياساتكەرلەر ساياسي ءومىردى جاڭارتۋدىڭ نەگىزگى كۇشى بۋىن الماسۋ، ۇرپاقتار ساباقتاستىعى ەكەنىن تۇسىنە وتىرىپ، جاستاردىڭ جولىن اشىپ بەرەدى. سولاردىڭ كۇش-جىگەرىنە سۇيەنەدى. مىسالى، جاپونيانىڭ ليبەرالدىق دەموكراتيالىق پارتياسى، قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى، ءۇندىستاننىڭ ۇلتتىق كونگرەسى ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، باعالاي ءبىلدى. سونداي جاسامپازدىقتىڭ بىزدەگى كورىنىسى - قر پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆتىڭ پارمەنىمەن «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى وقىپ، ءبىلىم العان جاس مەنەدجەرلەردىڭ ساياسي ارەناعا كەلە باستاۋى.

قىتاي جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا ءوزىنىڭ تەحنيكا، تەحنولوگيا تۇرعىسىنان مەشەۋ قالعاندىعىن ءتۇسىنىپ، جاستارىن ەۋروپا مەن كسرو-عا جىبەرە باستادى. سولاردىڭ ءبىرى دەن سياوپين بيلىككە كەلگەننەن كەيىن كادر ماسەلەسى بويىنشا «ءجۇز گۇل گۇلدەسىن» دەگەن ستراتەگيانى جۇزەگە اسىردى. پارتيانىڭ وسىنداي ساياساتىنىڭ ارقاسىندا مىڭداعان ساياساتتىڭ، ەكونوميكانىڭ مەنەدجەرلەرى پايدا بولىپ، قىتاي بۇگىنگى دامۋ دارەجەسىنە جەتتى. بۇل تاجىريبەنى كەيىنگى بيلىك يەلەرى دە لايىقتى جالعاستىرىپ وتىر. بۇل جايت ءبىزدىڭ ەلگە دە قارىشتى دامۋدىڭ ۇلگىسى بولا الادى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاستاردىڭ بويىنداعى پاتريوتتىق جانە ينتەللەكتۋالدىق كۇش-قۋاتقا يەك ارتۋى حالىقارالىق تاجىريبەگە سايكەس كەلەدى.

دەگەنمەن، ساياساتتا ۇرپاقتاردىڭ الماسۋىن اۋىر قابىلدايتىن، تابيعي زاڭدىلىقتاردى تۇسىنگىسى كەلمەيتىندەر دە جەتكىلىكتى. مۇنداي ارەكەتتەرگە يەك ارتاتىن ساياساتكەرلەردىڭ ازاماتتىق ۇستانىمى، ساياسي ءىس-ارەكەتتەرى جاھاندانۋدىڭ كوشىنە ەرەمىن دەپ، كولەڭكەسىندە قالىپ بارا جاتقاندىعىن بايقاتادى. وسى تۇرعىدا جاھاندانۋدىڭ جاعىمسىز قاسيەتتەرىنە ءبىزدىڭ جاس ۇرپاق قانا ەمەس، اعا بۋىن دا بوي الدىرا باستاعانى جالعان ەمەس. جاپپاي تۇتىنۋ پسيحولوگياسى ادامدارعا ناقتىلىقتان جوعارى تالاپتار قويىپ ءومىر سۇرۋگە داعدىلاندىرادى. ەگەر ءومىر ول ادامداردىڭ تۇتىنۋ قاجەتتىلىگىن قابىلداماسا، ولار بىرجاقتى اقپاراتتى عانا قابىلدايتىن اۋرۋعا ۇشىرايدى. مۇنىڭ ءبارى جاھاندانۋدىڭ كولەڭكەلى تۇسى بولىپ تابىلادى. مۇنداي كەزەندە ۇلتتى ويلاندىراتىن ماسەلە ۇرپاقتار ساباقتاستىعى، ىزگىلىكتى ويلاردى جالعاستىرىپ، العا اپاراتىن بۋىنداردىڭ ءوزارا بىرلىگى ەكەنى داۋسىز.

ساياسي مادەنيەت - ەل مادەنيەتىنىڭ مايەگى. كونە داۋىرلەردەن سۇرىپتالا كەلىپ، قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس سالتىندا دا ساياسي مادەنيەتتىڭ وزىندىك مازمۇنى قالىپتاسقانىن اڭعارامىز. گۋميلەۆتىڭ سوزىمەن ايتساق، بىزگە دالا كەڭىستىگىنە كولبەي شوككەن ءۇستىرت جوتالار مەن قيعاش قىرلاردىڭ تەمپەرامەنتى سايكەس كەلەدى. باعزىداعى قازاق دانالارى «حانى تەرەڭ ويلايتىن، قاراشاسى حانىن قولدايتىن ەل قارا جەردە كەمە جۇرگىزەدى» دەپ ايتىپ كەتكەن. حان مەن قاراشاسى ءبىر تۇلعا، حاندى ۇناتا وتىرىپ، قاراشاسىن قارالاۋعا بولماس، قاراشاسىنا قارسى بولساڭ، حاننىڭ جاۋىسىڭ. بۇل حاتقا تۇسپەگەن ۇلى دالا ساياساتىنىڭ زاڭى، اكسيوماسى.

الەمدى شارلاعان جاھاندانۋ پروتسەستەرى قازاقستاندى، قازاقستاننىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك، رۋحاني ءومىرىن اينالىپ وتپەيتىنى بەلگىلى بولدى. قوعام ومىرىندە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ءجۇرىپ جاتىر. وسى تۇرعىدا مەملەكەت، قوعام، ەلدەگى ءتۇرلى ساياسي كۇشتەر ەل بىرلىگى، قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋى جولىندا بىرلەسە قيمىلداۋى قاجەت. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆ «جاڭا ونجىلدىق - جاڭا ەكونوميكالىق ورلەۋ - قازاقستاننىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرى» اتتى بيىلعى جىلعى جولداۋىندا: «ىشكى ساياسي تۇراقتىلىق - 2020 ستراتەگيالىق جوسپارىن ىسكە اسىرۋدىڭ سەنىمدى ىرگەتاسى. جاڭا ونجىلدىقتا ءبىز ءوزىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جوسپارىمىزدىڭ تابىستارىن دايەكتى ساياسي جاڭعىرتۋ ارقىلى بەكەمدەپ، ساياسي جۇيەمىزدى جەتىلدىرۋدى جالعاستىرامىز» - دەپ، ەل بولاشاعىنىڭ نەگىزى - قۋاتتى مەملەكەت، دامىعان ەكونوميكا، ساياسي تۇراقتىلىق پەن كەلىسىم ەكەنىن دالەلدەپ، جاڭا ونجىلدىق باعدارلارىن بەكتىپ بەردى [4].

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان تاۋەلسىز ەل اتانىپ، دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى، ايماقتاعى جەتەكشى ەلگە اينالىپ وتىر. ەڭ باستىسى، 90-جىلداردان باستاپ قازاق قوعامىندا ۇلتتىڭ رۋحاني ۇستىندارىن ساقتاپ قالۋ جولىنداعى ءىس شارالار بەلەڭ الىپ، ەل ىشىندە ۇلتقا، ۇلتتىڭ مۇددەسىنە، تىلىنە، دىلىنە دەگەن وڭ كوزقاراس، سىلكىنىس پايدا بولدى. سوندىقتان دا، ەلدەگى بارلىق ساياسي كۇشتەر وسى قۇبىلىسپەن ساناسۋى ءتيىس. بۇل تۇرعىدا ىقپالدى ساياسي كۇشكە اينالعان «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ۇلكەن. پارتيا داعدارىستى جەڭۋ جانە ەلدى جاڭارتۋ پروتسەستەرىندە دە اۋقىمدى شارالار اتقارۋدا. دەگەنمەن، پارتيا تەك ساياسي، ەكونوميكالىق ءىس-شارالارمەن شەكتەلىپ قالماۋى ءتيىس. جالپى العاندا، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ باسىمدىقتارىنىڭ ءبىرى جەتەكشى، رۋحاني تۇلعالار تاربيەلەپ، مۇمكىندىگىن اشۋ، ياعني، ادام فاكتورى بولىپ تابىلادى. بۇل تۇرعىدا جاستاردى بەلسەندى قوعامدىق ومىرگە تارتۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇگىنگى جاستاردىڭ قۇندىلىقتىق باعدارلارى زامان وزگەرىستەرىنە وراي مۇلدەم باسقا ەكەنى راس، سول سەبەپتى ولارعا اعا ۇرپاق تاراپىنان نازار اۋدارۋ، قولداۋ قاجەت. ەكى ۇرپاق اراسىنداعى ءوزارا بايلانىستى دامىتۋ ولاردىڭ ءوزارا ءتىل تابىسۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. وسىلايشا، اياداي اۋىلدان باستاپ، ۇلكەن مەگاپوليسكە دەيىن وزىق ويلى، قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن جەتىك بىلەتىن، الاش يدەياسىن بويىنا سىڭىرگەن ازاماتتاردى تاربيەلەۋ - پارتيانىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ەلىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتەردىڭ ءبىرى.

قوعام ءومىرى جىلدام دامىپ، ءسات سايىن وزگەرىستەردى باستان كەشىپ جاتقان بۇگىنگى تاڭدا قوعامنىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسى دە ۇنەمى وزگەرىپ، دامۋ ۇستىندە. مۇنىڭ بارلىعى قوعام مۇشەلەرىنىڭ مىنەز قۇلقىنا اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. سوندىقتان دا بولاشاقتىڭ باعدارلارىن ايقىندايتىن تۇستا ەرتەڭگى كۇننىڭ كىرپىشىن قالاۋعا نەگىز بولاتىن ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنا باسا نازار اۋدارۋ قاجەت. ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگۋ بۇگىنگى اۋمالى-توكپەلى زاماندا ۇلتىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن زياندى. ال مۇنداي قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ۇرپاقتار اراسىنداعى ساباقتاستىقتى ۇزبەۋ كەرەك.

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ 70-جىلدارى «جەرورتا تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنداعى جۇماق ەل» اتانعان ليۆان تاياۋ شىعىستىڭ جولبارىسىنا اينالىپ، ەكونوميكاسى دامىعان ەل رەتىندە الەم حالىقتارىنىڭ نازارىن اۋداردى. بىراق ىشكى-سىرتقى فاكتورلاردىڭ سالدارىنان ساياسي جۇيە ارقيلى مۇددەلەردىڭ بولىنىسىنە ءتۇسىپ، كەزىندە گۇلدەنگەن ليۆان بۇگىن ەڭ ءالسىز مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا قالىپ قانا قويماي، كورشى مەملەكەتتەرگە كىرىپتار بولىپ وتىر. وسىنىڭ ءوزى ەلدەگى ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ ماڭىزىن جانە قوعامنىڭ تۇراقتىلىعى مەملەكەتتەگى ساياسي جۇيەگە بايلانىستى ەكەنىن تاعى ءبىر دالەلدەيدى.

ساياسي مادەنيەتتە تابىستى جانە تابىسسىز مەملەكەتتەر دەگەن ۇعىم بار. قازاقستان تابىستى مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا ەندى. بىراق وسى ءۇردىستى ارى قاراي دامىتۋ ءۇشىن ۇرپاقتار ساباقتاستىعىمەن بىرگە ەلباسىمىز ەرەكشە ءمان بەرىپ ايتاتىن «ۇلتتىق بىرلىك، ۇلتتىق كەلىسىم كەرەك». قوعامدىق كەلىسىمدى نىعايتۋ ەل دامۋىنا سەرپىن بەرىپ، مەملەكەت الدىنداعى بيىك مىندەتتەردى ويداعىداي ورىنداۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. قر پرەزيدەنتى «جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستان» دەگەن 2007 جىلعى جولداۋىندا ساياسي جۇيەنى دامىتۋعا باسا نازار اۋدارا وتىرىپ، بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: «جاڭا كەزەڭدەگى نەگىزگى مىندەت - جالپىعا تانىلعان دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار مەن ءوزىمىزدىڭ كوپۇلتتى جانە كوپكونفەسسيالى قوعامىمىزدىڭ داستۇرلەرى ۇيلەسىمدى ۇشتاساتىن اشىق، دەموكراتيالىق جانە قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزدەرىن ودان ءارى نىعايتا بەرۋ». بۇل تۇرعىدا ساياسي پارتيالاردىڭ ءرولىن ارتتىرۋ، ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىن دامىتۋ ءۇشىن قولايلى جاعداي تۋعىزۋ قاجەت [5-63].

ۋاقىت شىندىعى كورسەتىپ وتىرعانداي، بىردە-ءبىر مەملەكەت، بىردە-ءبىر ۇلت باسقالاردان وقشاۋ، جەكە دارا ءومىر سۇرە المايدى. جان-جاقتى ينتەگراتسيا، ءوزارا ىنتىماقتاستىق قانا بۇكىل الەم الدىندا تۇرعان اۋقىمدى پروبلەمالاردى، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە، ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق، ساياسي جانە ت.ب. شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەتىنى ءسوزسىز اقيقاتقا اينالىپ وتىر. بۇكىل ادامزاتتىڭ ودان ءارى ءومىر ءسۇرۋى مەن دامۋى الەم حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى، جانە سونداي-اق جەكە مەملەكەت ىشىندەگى ساياسي كەلىسىمگە، تۇراقتىلىققا، بەيبىتشىلىككە تىعىز بايلانىستى.

قازىرگى جۇرتتىڭ ساناسىنداعى دەموكراتيا دەگەن ۇعىم - حالىقتىڭ ادىلەتتى قوعام جونىندەگى ارمانىنان پايدا بولىپ، باتىس ەلدەرىندە ءداستۇرلى ساياسي مادەنيەتكە اينالعان قۇبىلىس. ارينە، دەموكراتيا - بارلىق مەملەكەتتەر تالپىنىس جاساپ جەتۋدى ارماندايتىن ۇلكەن جول. وسى تۇرعىدا ساياسي مادەنيەتتى تالاپقا ساي دامىتۋ دەموكراتيالىق مەملەكەت ورناتۋ جولىنداعى تابىستى قادام بولىپ تابىلادى. قازاقستاندا دەموكراتيا ينستيتۋتتارى تولىق قالىپتاسىپ جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن دۇنيە ءجۇزى مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىندا، اسىرەسە، ىقپالدى مەملەكەتتەردىڭ اراسىندا شىنايى ادىلەتتىلىك پەن تەڭ قۇقىلى قاعيدالار ورناۋى كەرەك. ال بۇگىن دۇنيە ءجۇزى تۇراقسىزدىق پەن تۋربۋلەنتتىلىكتىڭ اياسىنا ەنۋدە. سوندىقتان بىزگە قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن اسقاقتاتاتىن مۇراتتاردان بيىك مۇرات جوق.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. الموند گ. ازاماتتىق مادەنيەت // الەمدىك ساياساتتانۋ انتولوگياسى. ت.7. - الماتى: «قازاقستان» باسپا ءۇيى، 2007.

2. پانارين ا.س. پوليتولوگيا.- م.: «پروسپەكت»، 1999.

3. قۋاندىق ە. ساياساتتانۋ نەگىزدەرى.- استانا: «ەلوردا»، 2000.

4. نازارباەۆ ن. جاڭا ونجىلدىق - جاڭا ەكونوميكالىق ورلەۋ -قازاقستاننىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرى. قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى // انا ءتىلى.- 4-10 اقپان.- 2010 جىل.

5. نازارباەۆ ن. جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستان. - الماتى، 2007.

ە.ب.سايروۆ، مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ساياسي عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

اقيقات جۋرنالى