عۇلاما بابالارىمىزدىڭ ءبىرى ءابۋ-رايحان ءال-بيرۋني: «جەر اتتارى باسقا حالىقتىڭ سول جەردى جاۋلاپ الۋىمەن بىرگە وزگەرەدى. ولار ءوز تىلدەرىنە كوشىرگەندە، اتاۋ مىندەتتى تۇردە وزگەرىسكە ۇشىرايدى، بىراق باستاپقى ماعىناسىن ساقتاپ قالادى» – دەپ، جەر-سۋ اتتارىنىڭ تاريحي وقيعالارعا، قوعامنىڭ ساياسي ومىرىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ايتىپ كەتكەن. كەزىندە توپونيميست ە. م. پوسپەلوۆ: «گەوگرافيالىق اتاۋلار دا، سول سياقتى قوعامدىق ينستيتۋتتاردىن ءوزى دە مازمۇنى جاعىنان ساياساتپەن تىكەلەي بايلانىستا جاتادى. قوعامداعى ۇستەم تاپ جەر-سۋ اتاۋلارىن ءوزىنىڭ يدەولوگياسى مەن ساياساتىنا باعىندىرماي تۇرا المايدى» – دەپ اتاپ كورسەتكەن. ۆ.ا نيكونوۆ بولسا، «توپونيميكا امالسىزدان يدەولوگيالىق فۋنكتسياعا جەگىلەدى» دەگەن. قوعامداعى ءاربىر ساياسي–ەكونوميكالىق وزگەرىس تە سول قوعامنىڭ توپونيميكالىق جۇيە كەنىستىگىنە تەرەڭ ءىز قالدىرىپ وتىرادى. وسىنداي توپونيميكالىق قۇبىلىستاردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك بولمىسىن بايىپتاي وتىرىپ، سىرتتان ەنگەن نەمەسە حالىق ەركىنەن تىس تاعىلعان جەر اتاۋلارىنىڭ ءبارى دە – وتارشىلدىق مازمۇنداعى اتاۋلار دەپ بىلەمىز. ولاردىڭ كوپشىلىگى قالا، كەنت، ەلدى مەكەن اتاۋلارى.
پاۆلودار وبلىسىنىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىن زەرتتەۋ بارىسىندا، جاۋلاۋشىلاردىڭ جانە وتارشىلاردىڭ جەرگىلىكتى اتاۋلاردى ەكى ءتۇرلى سەبەپپەن: ءبىرى – اتاۋدى دۇرىس ايتۋعا ءتىلى كەلمەگەندىكتەن، ەكىنشىسى – جەردى وزدەرىنە مەنشىكتەپ الۋدى كوزدەگەندىكتەن وزگەرتىپ جىبەرگەنىن بايىپتادىق.

عۇلاما بابالارىمىزدىڭ ءبىرى ءابۋ-رايحان ءال-بيرۋني: «جەر اتتارى باسقا حالىقتىڭ سول جەردى جاۋلاپ الۋىمەن بىرگە وزگەرەدى. ولار ءوز تىلدەرىنە كوشىرگەندە، اتاۋ مىندەتتى تۇردە وزگەرىسكە ۇشىرايدى، بىراق باستاپقى ماعىناسىن ساقتاپ قالادى» – دەپ، جەر-سۋ اتتارىنىڭ تاريحي وقيعالارعا، قوعامنىڭ ساياسي ومىرىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ايتىپ كەتكەن. كەزىندە توپونيميست ە. م. پوسپەلوۆ: «گەوگرافيالىق اتاۋلار دا، سول سياقتى قوعامدىق ينستيتۋتتاردىن ءوزى دە مازمۇنى جاعىنان ساياساتپەن تىكەلەي بايلانىستا جاتادى. قوعامداعى ۇستەم تاپ جەر-سۋ اتاۋلارىن ءوزىنىڭ يدەولوگياسى مەن ساياساتىنا باعىندىرماي تۇرا المايدى» – دەپ اتاپ كورسەتكەن. ۆ.ا نيكونوۆ بولسا، «توپونيميكا امالسىزدان يدەولوگيالىق فۋنكتسياعا جەگىلەدى» دەگەن. قوعامداعى ءاربىر ساياسي–ەكونوميكالىق وزگەرىس تە سول قوعامنىڭ توپونيميكالىق جۇيە كەنىستىگىنە تەرەڭ ءىز قالدىرىپ وتىرادى. وسىنداي توپونيميكالىق قۇبىلىستاردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك بولمىسىن بايىپتاي وتىرىپ، سىرتتان ەنگەن نەمەسە حالىق ەركىنەن تىس تاعىلعان جەر اتاۋلارىنىڭ ءبارى دە – وتارشىلدىق مازمۇنداعى اتاۋلار دەپ بىلەمىز. ولاردىڭ كوپشىلىگى قالا، كەنت، ەلدى مەكەن اتاۋلارى.
پاۆلودار وبلىسىنىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىن زەرتتەۋ بارىسىندا، جاۋلاۋشىلاردىڭ جانە وتارشىلاردىڭ جەرگىلىكتى اتاۋلاردى ەكى ءتۇرلى سەبەپپەن: ءبىرى – اتاۋدى دۇرىس ايتۋعا ءتىلى كەلمەگەندىكتەن، ەكىنشىسى – جەردى وزدەرىنە مەنشىكتەپ الۋدى كوزدەگەندىكتەن وزگەرتىپ جىبەرگەنىن بايىپتادىق.
ءتورت ءتۇرلى تاريحي كەزەڭ: ءحىىى عاسىردىڭ باسىنداعى مونعول شاپقىنشىلىعى; XVIII عاسىردىڭ باسىنداعى جونعار قالماقتارىنىڭ شابۋىلى; XVIII عاسىردا باستالعان پاتشالىق رەسەي وتارشىلدىعى، ءحىح عاسىردىڭ اياعىمەن حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەي مەن ۋكراينادان قونىس اۋدارۋ ءۇردىسى (ستولىپين تۇسىندا); كەڭەس ۇكىمەتىنىن ورناۋى مەن تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ توپونيميكانىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋىنا قاتتى ىقپال ەتكەن.
باستاپقى ەكى كەزەڭدە قازاقستاندا مونعول (قالماق) تىلىنەن ەنگەن جەر-سۋ اتاۋلارى پايدا بولسا، سوڭعى ەكى كەزەڭدە كوپتەگەن (600-دەن استام) ورىسشا ەلدى-مەكەن اتاۋلارى پايدا بولعان.
ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا ءستولىپيننىڭ اگرارلىق رەفورماسى جىلدارى رەسەيدەن، ۋكراينادان قونىس اۋدارۋ بۇقارالىق سيپات الدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، حح عاسىردىڭ باسىندا پاۆلودار ۋەزىندە 220-دان استام قونىس اۋدارۋشىلار سەلولارى سالىندى. يمپەراتور رومانوۆتار اۋلەتىنە بايلانىستى: رومانوۆكا، نيكولاەۆكا، الەكسەەۆكا، ەلەنوۆكا، يرينوۆكا، تاتيانوۆكا، بوريسوۆكا، ولگينا، ناتاشينا، پاۆلودار (پاۆەلعا سىيلىق) ءتارىزدى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بەلگىسىن بىلدىرەتىن بارلىعى 605 توپونيم قالىپتاستى.
ءبىز زەرتتەگەن ماسشتابى 1:100000 توپوكارتا نەگىزىندە (1942-1989جج) وبلىس اۋماعىندا 4412 توپونيم انىقتالدى، ونىڭ 65,5% -ى قازاق، 19,3 % -ى كونە تۇركى، 13,7 % -ى سلاۆيان، 1,5 %-ى باسقا تىلدىك (اراب-يران، موڭعول-قالماق) قاباتتاردى قۇرايتىنى سارالانىپ، كەرەكۋ ءوڭىرىنىڭ گەوگرافيالىق اتاۋلارى نەگىزىنەن كونە تۇركى تىلىندە جانە قازاق تىلىندە ەكەنى دالەلدەندى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلى م.ج. كوپەەۆ ەڭبەكتەرىندە پاۆلوداردىڭ بۇرىنعى اتى – تۇزكەنت، ويتكەنى بۇكىل التاي، ءسىبىر حالقى تۇزدى ەرتىس وڭىرىندە وسى قالادان تاسىعان. ول كەزدە تۇز وتە ۇتىمدى تاۋار بولعان، ويتكەنى، ادام دا، مال دا تۇزسىز ءومىر سۇرە المايدى. ابىلاي حان قازاقتان تۇيە جيدىرىپ، قىرىق بي جانە جانايداردى اتشى قىلىپ سارىارقادان تۇز جىبەرىپتى دەلىنەدى.
قازاقتار ءالى دە پاۆلودار قالاسىن كەرەكۋ دەپ اتايدى. ال بۇل اتاۋدى تارسك كوپەسى دەلىنەتىن كورياكوۆ دەگەننىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرۋ نەگىزسىز. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، كەرەكۋ اتاۋى ورتا ەرتىس ءوڭىرىنىڭ كونە تۇركى، قيماق ءداۋىرى كەزىندە قالىپتاسقان ەجەلگى اتاۋلارىنىڭ ءبىرى.
ج.و. ارتىقباەۆ، ق.ج. نۇرباەۆ، ت. ەڭسەباەۆ، ا.قانيدىڭ ت.ب كەرەكۋ اتاۋى جونىندەگى كوپتەگەن عىلىمي ماقالالارى جارىق كوردى. ج. و. ارتىقباەۆ پاۆلودار قالاسى ورنالاسقان جەر ەرتەدە كەرەگە جار (كەرەكۋ يار) اتانعان، وسى اتاۋ كەيىن سلاۆيان لەكسيكاسىنىڭ اسەرىمەن كورياكوۆ يارعا اينالىپ، بەكىنىستىڭ اتى رەتىندە قۇجاتتىق اينالىمعا تۇسكەن دەگەن عىلىمي توپشىلاۋدى س.ۋ. رەمەزوۆتىڭ كارتاسىمەن نەگىزدەدى.
ال كورياكوۆكا ەلدى مەكەنى پاۆلودار قالاسىنان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي ون شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. جەرگىلىكتى قازاقتار كورياكوۆكا سالىنباي تۇرعان كەزدە «قۇرمانكول»، «قۇرمانتۇز» – دەپ اتاعان.
دەگەنمەن، «پاۆلودار» اتاۋى وتارشىلدىقتىڭ بەلگىسى ەكەنى ايقىن جانە ونى اۋىستىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى دە بايقالادى. وسى اتاۋدى وزگەرتۋدىڭ ءتيىمدى، جاعىمدى جولى قالانى ەرتىس دەپ اتاۋ دەپ سانايمىز. بۇل – پاۆلودار وبلىسىنىڭ اۋماعىن ەكىگە ءبولىپ اعاتىن ەرتىس وزەنىنىڭ اتاۋى جانە تاپ وسى فورمادا VIII عاسىرداعى كۇلتەگىن جانە تونۋكوك ەسكەرتكىشتەرىندە كەزدەسەتىن تاريحي اتاۋ بولىپ تابىلادى.
سوندىقتان مىڭجىلدىق تاريحى بار ەرتىس اتاۋىن – ونىڭ جاعاسىنداعى پاۆلودار قالاسىنا بەرسە، ەشقانداي تالاس تۋىندامايدى دەگەن ويدامىز. اقسۋ، قاراسۋ اتاۋلارىنىڭ ءبىزدىڭ وبلىسىمىزدىڭ وزىندە، سونداي-اق وزگە ايماقتاردا دا ءجيى كەزدەسەتىنىن ەسكەرسەك، وبلىس ورتالىعى مەن وبلىستىڭ ءبىر كەنتىنە قويىلعان ەرتىس اتاۋى كوپتىك ەتپەيدى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
پوسپەلوۆ ە.م. توپونيميكا ۆ شكولنوي گەوگرافي: پوسوبيە دليا ۋچيتەلەي – م: پروسۆەششەنيە، 1981. - 144 س.
ساپاروۆ ق.ت. پاۆلودار وبلىسىنىڭ توپونيميكالىق كەڭىستىگى (قازاقتاردىڭ كەڭىستىكتى يگەرۋ تاجىريبەسىنىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىندا كورىنىسى). پاۆلودار: «ەكو» عوف، 2007. - 308 ب.
نيكونوۆ ۆ. ا. كراتكي توپونيميچەسكي سلوۆار، م.، 1966.-334س.
ج.و. ارتىقباەۆ، ا.ج. ەرمانوۆ، ە.ن. داۋەنوۆ. ورتا ەرتىس ءوڭىرىنىڭ توپونيميكالىق ماسەلەلەرى. پاۆلودار، «التىن كىتاپ»، 2006. - 151 ب.
مالوۆ س. ە. پامياتنيكي درەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي.-م.، ل.، 1939, س.32
قاشعاري م. تۇرىك ءتىلىنىڭ سوزدىگى (ديۋاني-لۇعات-يت-تۇرك) 3 تومدىق شىعارمالار جيناعى (اۋد. ا. ەگەۋباي). الماتى: حانت، 1997, 1353 ب.
اسپاندياروۆ ب. ەتيمولوگيا نەكوتورىح توپونيميچەسكيح نازۆاني (ك ۆوپروسام يستوريچەسكوي توپونيميكي) // گەوگرافيا ۆ شكولاح ي ۆ ۆۋزاح كازاحستانا. الماتى، 2007. №1. – س. 38-43.

قۋات تابىلدىۇلى ساپاروۆ، گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت، «عىلىم ساردارى» سىيلىعىنىڭ يەگەرى.

«ەرتىس ديدارى» گازەتى
http://www.ertisdidary.ucoz.kz/