ورىس تاريحىنىڭ ءون بويىنداعى قولباسشىلاردىڭ ىشىندە ميحايل  كۋتۋزوۆتىڭ ەسىمى ەرەكشە اتالادى. تۇلعالىق قاسيەتىنە توقتالعاندا ونىمەن جۋكوۆتى عانا سالىستىرۋعا بولاتىن سياقتى. بىراق ورىس شەجىرەسىندەگى وسى ءبىر اتىشۋلى قولباسشىنىڭ ءومىربايانىندا ءبىز بىلمەيتىن قۇپيا-سىرلار وتە كوپ. كۋتۋزوۆتىڭ عۇمىرناماسىنىڭ تاسا تۇستارىن تەكسەرگەندە ونىڭ داڭقىنان گورى داقپىرتى كوپ ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. ەندى وسى ءسوزىمىزدى دالەلدەپ كورەلىك..

ورىس تاريحىنىڭ ءون بويىنداعى قولباسشىلاردىڭ ىشىندە ميحايل  كۋتۋزوۆتىڭ ەسىمى ەرەكشە اتالادى. تۇلعالىق قاسيەتىنە توقتالعاندا ونىمەن جۋكوۆتى عانا سالىستىرۋعا بولاتىن سياقتى. بىراق ورىس شەجىرەسىندەگى وسى ءبىر اتىشۋلى قولباسشىنىڭ ءومىربايانىندا ءبىز بىلمەيتىن قۇپيا-سىرلار وتە كوپ. كۋتۋزوۆتىڭ عۇمىرناماسىنىڭ تاسا تۇستارىن تەكسەرگەندە ونىڭ داڭقىنان گورى داقپىرتى كوپ ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. ەندى وسى ءسوزىمىزدى دالەلدەپ كورەلىك..

كۋتۋزوۆتىڭ داڭقى ورىستىڭ وتان سوعىسىندا شىقتى.  ول كەزدە قولباسشى 67 جاستا بولاتىن. رەسەي مەن كەڭەس وداعىنىڭ تاريحى كۋتۋزوۆتىڭ وسى تۇستاعى ەرلىگىن تامسانىپ تۇرىپ جازعان. ءتىپتى ونى سۋۆوروۆتىڭ ەڭ دارىندى شاكىرتى ەتىپ سۋرەتتەيدى. قىسقا قايىرعاندا، جاقسىلاپ تۇرىپ دارىپتەگەن. بىراق ءومىربايانىنىڭ قالتارىس تۇستارىنا ۇڭىلگەندە كۋتۋزوۆتىڭ داڭقى قولدان جاسالعانىنا كوزىمىز جەتتى. ويتكەنى قولباسشى شايقاستارىنىڭ كوبىندە جەڭىلىپ قالىپ وتىرعان. ورىس شەجىرەسىندە وسىعان بايلانىستى سولداتتاردىڭ اراسىندا كەڭ تاراپ كەتكەن مىنانداي مىسال بار. بىردە سۋۆوروۆ پەن كۋتۋزوۆ تاماقتانىپ وتىرادى. ۇستازىنىڭ الدىن وراپ كەتكىسى كەلگەن كۋتۋزوۆ استى قازاننان تۇسىرمەي جاتىپ ىستىقتاي قارپي باستاپتى. ال اسىقپاي ىشكەن سۋۆوروۆ بولسا تاماقتى كۋتۋزوۆتان ءبارىبىر بۇرىن تاۋىسقان. ويدان شىعارىلسا دا وسى اڭىز قوس قولباسشىنىڭ قابىلەت-قارىمى مەن مىنەزى-قۇلقى قانداي بولعانىنان حابار بەرەدى. سۋۆوروۆ شاكىرتىنىڭ بۇل مىنەزىن بەسكە بىلگەن سياقتى. ويتكەنى ونى ءۇستىرت شەشىم شىعاراتىن تاعاتسىز ادام دەپ تانىعانىن باياندايتىن دەرەكتەر بار. كۋتۋزوۆتى قورقاق دەگىمىز كەلىپ وتىرعان جوق. بىراق ونىڭ دارىندى قولباسشى بولعانىنا ورىستاردىڭ ءوزى قازىر كۇمانمەن قاراي باستادى. ماسەلەن، الۋشتانىڭ تۇبىندەگى شايقاستا ورعا بەكىنىپ، تۇرىكتەردىڭ شابۋىلىن تويتارۋدىڭ ورنىنا ءتوزىمى تاۋسىلعان كۋتۋزوۆ سولداتتاردى قارسى شابۋىلعا كوتەرىپ جىبەرگەن. ال تۇرىكتەر قويان-قولتىق ۇرىستا ەشقاشان ەشكىمگە ەسە جىبەرگەن ەمەس. ولاردىڭ يانىچارلارىمەن (جاڭا جاساق) بەتپە-بەت كەلۋگە ەۋروپانىڭ سول كەزدەگى مىقتى دەگەن ساربازدارىنىڭ ءوزى تايسالاتىن. باقىتىنا قاراي ەكى جاق اياۋسىز كەسكىلەسكەن وسى شايقاستا تۇرىكتەردى كەرى ىسىرىپ تاستاۋدىڭ ءساتى تۇسەدى. بۇل سوعىستا كوپ ادام قىرعىنعا ۇشىرايدى. قولىنا تۋ ۇستاپ جۇگىرگەن كۋتزوۆتىڭ ءوزى باسىنان جارالانىپ، وڭ جاق كوزى كورمەي قالادى. وچاكوۆ قامالىنداعى شايقاستا تاعىدا كاللاسىنا قىلىشتىڭ ءجۇزى تيەدى. سول سوعىستى باستان-اياق شولىپ شىقساڭ كۋتۋزوۆتىڭ ءوزىن دە سولداتتاردى دا اياماعانىنا كوزىڭ جەتەدى. 1805 جىلى كۋتۋزوۆ ناپولەوننىڭ ارمياسىمەن بەتپە-بەت كەلەدى. كەڭەس تاريحشىلارى ونىڭ وسى كەزدە اسكەردى اسقان شەبەرلىكپەن شەگىندىرىپ اكەتىپ، امان ساقتاپ قالعانىن تامسانا جازعان. بىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز «مىقتى» دەگەن وسى قولباسشىلارى ۇنەمى شەگىنۋدەن كوز اشپايدى. اۋستەرليتستىڭ تۇبىندە دە كوپ اسكەردەن ايىرىلىپ، باسىن ازەر امان الىپ قالدى.  وسى ۇرىستا ورىستاردىڭ 15 مىڭ ادامى ءولىپ، 30 مىڭداي سولداتى تۇتقىنعا تۇسكەن.  تاريحشىلار اۋستەرليتستىڭ تۇبىندەگى جەڭىلىسكە وداقتاستارى اۆستريالىقتاردىڭ سوعىس تاكتيكاسىن بىلمەگەنى سەبەپ بولدى دەپ وزدەرىن سۇتتەن اق سۋدان تازا ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسقان. بۇل كۋتۋزوۆقا شاڭ جۋىتپاۋدىڭ امالى. ال ناپولەون قورعانسا دا شابۋىلداسا دا از شىعىنمەن جەڭىسكە جەتىپ وتىردى.  بورودينو مەن سمولەنسكىنىڭ تۇبىندە دە ءدال وسىلاي بولدى. ورىستار بۇل شايقاستاردا ەسەپسىز كوپ ادامىنان ايىرىلادى. ورىس تاريحشىلارى قاي كەزدە بولماسىن وزدەرىن جەڭىمپاز ەتىپ كورسەتۋ ماقساتىندا ادام شىعىنىنىڭ ناقتى سانىن ۇنەمى جاسىرىپ قالىپ وتىردى. ايتەۋىر تاريح دوڭعالاعىن وزدەرىنىڭ پايداسىنا قاراي بۇرىپ اكەتەتىن. وسى تۇستا ورىستاردىڭ اراسىندا «فرانتسۋز كەلسە، ايىر دا قارۋ» دەگەن ايگىلى ماقال تارادى. بىراق فرانتسۋز ارمياسى وسال   بولعان جوق. بەتپە-بەت شايقاستا ول كەز-كەلگەن جاساققا بەت قاراتپايتىن. اسكەرباسىلارى دا سوعىستا ادبەن ىسىلعان وتە تاجىريبەلى ادامدار بولدى. ورىس اسكەرىنىڭ باس قولباسى باركلاي دە تولي مۇنى جاقسى ءبىلدى. سوندىقتان ول 1807 جىلى «سكيف جوسپارى» دەپ اتالاتىن ارنايى سوعىس باعدارىن جاسايدى. بۇل جوسپار بويىنشا ورىستار فرانتسۋزدارمەن اشىق بەتتەسپەي، ءتيىپ-قاشىپ سوعىسۋى ءتيىس بولاتىن. بۇل- پارتيزاندىق ءادىس. تەگى شوتلانديادان تامىر تارتاتىن باركلاي سوعىس ءدال وسىلاي وربىسە عانا فرانتسۋز اسكەرىن جەڭۋگە بولاتىنىن ءتۇسىندى. بىراق ويعا العان جوسپارى جۇزەگە اسپاي قالادى. ورتا جولدان كۋتۋزوۆ كيلىگىپ كەتەدى. ول پاتشاعا ورىس ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسى ەتىپ شوتلانديالىق باركلاي دە ءتولليدى ەمەس، ءوزىن بەكىتۋدى ۇسىنادى. سوسىن كوپ ۇزاماي فرانتسۋزدارعا تىكە سوققى بەرۋگە قامدانا باستادى. باركلاي مۇنداي ءيى قانباعان شەشىمگە  بىردەن قارسى شىعادى. بورودينو تۇبىندە فرانتسۋزدارعا تۇرىستىق بەرۋگە ورىس اسكەرى شىدامايتىنىن، بۇل ءۇستىرت قابىلدانعان شەشىم ەكەنىن ايتادى. بىراق ونىڭ سوزىنە ەشكىم قۇلاق اسقان جوق. كۋتۋزوۆ «ماسكەۋدەن ايىرىلساق، ءبىز سوعىستا جەڭىلەمىز» دەپ پاتشاعا جەدەعابىل حات جازىپ جىبەرىپ، ءوزى فرانتسۋزدارمەن اشىق مايداندا كەزدەسكەنشە تاعات تاپپايدى. بىراق بورودينونىڭ تۇبىندە كۋتۋزوۆ تاعى دا جەڭىلىسكە ۇشىرادى. بۇل شايقاستا  44 مىڭ ادامىنان ايىرىلىپ،15 مىڭ سولداتى تۇتقىنعا تۇسەدى. ناتيجەسىندە ماسكەۋدى ارتقا تاستاپ قالعان اكسەرىمەن كەرى شەگىنۋىنە تۋرا كەلدى. سوسىن پاتشاعا قايتارا حات جولدايدى. «اسكەردى ساقتاۋ كەرەك. ناپولەون ماسكەۋدە كوپ تۇراقتامايدى» دەپ جازادى بۇل جولى. حاتقا كوز جۇگىرتسەڭىز، قولباسىنىڭ تاعى دا اسىعىس شەشىم شىعارىپ، كوپ ساربازدى قىرىپ العانىن اڭعاراسىز. باسىندا ماسكەۋدى جاۋعا بەرمەيمىز دەگەن كۋتۋزوۆ بورودينودا ماڭدايى تاسقا تيگەن سوڭ بۇل ويىنان تەز اينىپ قالدى. ءۇشىنشى مارتە بەرەزينانىڭ تۇبىندەگى ايگىلى ۇرىستا تاعى جولى بولمادى..بۇل جولى فرانتسۋزدار شىنىمەندە ۇرىس سالا شەگىنىپ بارا جاتقان. كۋتۋزوۆ اسكەرباسىلارىنا «فرانتسۋزدارعا وزەننەن وتۋگە مۇمكىندىك بەرمەڭدەر!» دەگەن بۇيرىق بەرەدى. بىراق فرانتسۋزدار ورىستاردىڭ شابۋىلىن تويتارىپ، سولداتتارىن ارعى بەتكە امان-ەسەن وتكىزىپ الادى.سوسىن يمپەراتوردىڭ گۆاردياسىن باتىسقا قاراي الىپ كەتەدى. وسىلايشا بەرەزينادا كەرى قاشقان فرانتسۋزداردىڭ دا، ورىستاردىڭ دا جولى بولمادى. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1805 جىل مەن 1812 جىلدىڭ ارالىعىندا كۋتۋزوۆ بىردە-ءبىر سوعىستا جەڭىپ كورمەگەن ەكەن. بىراق ورىستىڭ تاريحشىلارى باركلاي دە توللي سياقتى دارىندى قولباسىلاردى ەستەن شىعارىپ، كۋتۋزوۆتى ءالى دارىپتەۋمەن كەلەدى.. مۇمكىن بۇل ورىستىڭ كەۋدەمسوقتىعى شىعار؟ ايتپاقشى، باركلاي دە توللي بورودينو شايقاسى باستالار شاقتا قولباسىلىقتى كۋتۋزوۆقا وتكىزىپ بەرەدى. سوسىن ءوزى قان مايداندا جاۋدىڭ شەبىن نەشە مارتە بۇزىپ ءوتىپ، ەرەن ەرلىكتەر جاساپتى. جاۋدىڭ كوزدەپ اتقان وعىنىڭ بىردە-بىرەۋى ەرجۇرەك شوتلاندتىققا دارىماعان دەسەدى...

جولىمبەت ماكىشەۆ.. makishev_777@mail.ru