قازىرگى ۋاقىتتا  «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا، ورالماندارعا جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇرۋعا ىقتيارحاتى بار ادامدارعا ولاردىڭ مۇلىكتى جاريا ەتۋىنە بايلانىستى راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى»  زاڭى كۇشىنە ەنگەلى بەرى بۇل شاراعا ىنتالىلىق تانىتقان سۋبەكتىلەر سانى كۇن ساناپ كوبەيىپ كەلەدى. سەبەبى، تۇزەتۋلەر مەن تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزىلگەن اتالمىش زاڭ اكتىسى كەز-كەلگەن سۋبەكتىنىڭ وتكەندەگى كەمشىلىگىنە كەشىرىممەن قاراپ، بولاشاعىنا داڭعىل جول اشىپ وتىر. سوندىقتان دا اتالمىش زاڭدى 21 عاسىردىڭ باسىنداعى ەڭ گۋمانيستىك نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكت دەپ باعالاۋعا بولادى.

وكىنىشكە وراي، قولىنداعى قارجىسىن زاڭداستىرۋعا قۇلىق تانىتپاي وتىرعان سۋبەكتىلەر ءالى دە بارشىلىق. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى، زاڭدى دۇرىس بىلمەگەندىكتەن. ونداي سۋبەكتىلەر نەگىزىنەن حالىققا قىزمەت ەتۋ مەن قۇرىلىس سالاسىندا جانە بازارلاردا ساۋدا-ساتتىقپەن جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ ىشىندە كوپ. مىسالى، قۇرىلىس سالاسىندا ەڭبەك ەتەتىن كوپتەگەن ادامدار جالاقىنى زاڭ جۇزىندە 50-60 مىڭ تەڭگە كولەمىندە عانا الادى. ال ناقتىلى قولدارىنا الاتىن ايلىقتارى ورتا ەسەپپەن 180-200 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. سونىمەن قاتار حالىققا قىزمەت ەتۋ (مەيرامحانا،  اسحانا، كافە، ت.ب.)  سالاسىندا زاڭ جۇزىندە تولەنەتىن ايلىق جالاقى مولشەرى دە وسى شامالاس.  جالاقىنىڭ بۇنداي ءتۇرى سالىق تولەۋدەن جالتارىپ، ەكى ءتۇرلى بۋحگالتەريا جۇرگىزۋ ارقىلى «كونۆەرتپەن بەرۋ» بولىپ تابىلادى. ياعني، سايىپ كەلگەندە سالىق تولەۋدەن جاسىرىنىپ، كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ ىقپالىندا جۇمىس ىستەۋ بولىپ ەسەپتەلەدى. وسى دالەلدەردىڭ ءبارى اتالمىش وبەكتىلەرگە جۇرگىزىلگەن تەكسەرۋلەر مەن حرونومەتراجدىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە انىقتالىپ وتىر. ءبىز بۇل ماسەلەنى نە ءۇشىن تىلگە تيەك ەتىپ وتىرمىز، ەندى سوعان جان-جاقتى توقتالايىق.

ارينە، كەز-كەلگەن ادام ءوزىنىڭ تاپقان جۇمىسىن قاناعات تۇتادى. اسىرەسە، قۇرىلىس نەمەسە حالىققا قىزمەت ەتۋ سالاسىندا، بازارلاردا جانە باسقا دا جەرلەردە جۇمىس ىستەيتىن كوپتەگەن سۋبەكتىلەر اقشانى قالاي الىپ جاتقاندارىنا جەتكىلىكتى ءمان بەرمەيدى. سەبەبى، ءوزىنىڭ قاجەتىن قاناعاتتاندىراتىن جالاقى قولىنا تيسە بولدى، قوجايىنىنا قارسى شىعا المايدى. ءتىپتى، زاڭ جۇزىندە از تولەنگەن ەڭبەكاقىنىڭ بولاشاقتاعى زەينەتاقى قورىنا دا كەرى اسەر ەتەتىنىنە  نازار اۋدارمايدى.  ال كەيبىرەۋلەرى بولاشاعىن ويلاماي، ءتىپتى ەشبىر تىركەۋسىز جۇمىس ىستەيدى. بۇعان قوسا، سالىق ورگانىندا تىركەلمەي، كۇندەلىكتى الىس-بەرىس ساۋداسىن جاساپ، قىرۋار قارجىنى جەكە اينالىمدا ۇستاپ جۇرگەن ساۋداگەرلەر دە از ەمەس. وسى ورايدا، بازاردا ساۋدا-ساتتىق جاساپ جۇرگەن  ساۋداگەردى نەگىز ەتىپ الايىق. مىسالى، اتالمىش ساۋداگەر سالىق ورگانىندا جەكە كاسىپكەر رەتىندە تىركەلمەگەن دەلىك.  الايدا، جەكە اينالىمىنداعى اقشاسى دا بارشىلىق. بۇعان قوسا تۇراتىن ءۇيى مەن استىنداعى كولىگى دە قىمبات. اتالمىش سۋبەكت زاڭدى دۇرىس بىلمەگەندىكتەن، «مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ەمەسپىن، مەنەن قانداي سۇراۋ بولۋى مۇمكىن؟» دەگەن جالعان سەنىمنىڭ ىقپالىندا ءجۇرۋى مۇمكىن. ءيا، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتيىستى دارەجەدە سۇراۋ بولماعانى راس. الايدا، 2017 جىلدان باستاپ جالپىلاما دەكلاراتسيالاۋ باستالعان كەزدە ءار تيىنعا جاۋاپ بەرەتىن ۋاقىت كەلە جاتقانىن ۇمىتپاۋ كەرەك. سول كەزدە كەز-كەلگەن جەكە تۇلعا دا، زاڭدى تۇلعا دا بارلىق كىرىس پەن شىعىسقا جاۋاپ بەرەتىن بولادى. وسى ورايدا «بۇل تىعىرىقتان شىعۋعا بولا ما؟» دەگەن زاڭدى سۇراقتىڭ تۋىندايتىنى راس. ارينە، بولادى. ول ءۇشىن قولدا بار اقشانى مۇلىكتى جاريا ەتۋ زاڭىنىڭ تالاپتارى بويىنشا زاڭداستىرسا جەتكىلىكتى. بۇل شارا قالاي جۇزەگە اسىرىلادى، سوعان تالداۋ جاسايىق.

تۋراسىن ايتقاندا، قۇرىلىس پەن حالىققا قىزمەت ەتۋ سالاسىندا جانە بازارلاردا «جابايى» ساۋدا جاساپ جۇرگەن سۋبەكتىلەردىڭ كوبىسى ءوزىنىڭ جىلجىمايتىن مۇلىگى مەن استىنداعى كولىگىنىڭ زاڭ جۇزىندە قالاي ساتىپ العانىن، قىرۋار اقشانىڭ قايدان كەلگەنىن دالەلدەي المايدى. سالىق ورگاندارى ارقىلى زاڭدى تۇردە تاپقان قاراجاتىن ەسەپتەيتىن بولسا، كۇندەلىكتى كۇنكورىس قامىنان دا اسپايدى. سوندىقتان دا ونداي ادامدار قولىنداعى بار اقشانى  جاريالاۋ ارقىلى تەزدەتىپ زاڭداستىرعانى ابزال. ول ءۇشىن ەكىنشى دارەجەدەگى بانكتەن نەمەسە ۇلتتىق پوشتا وپەراتورى ارقىلى ەسەپشوت اشىپ، سوندا سالادى. سودان كەيىن قاراجاتتىڭ ەسەپشوتتا جاتقانىن دالەلدەيتىن تۇبىرتەك ارقىلى تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا مەملەكەتتىك كىرىس ورگانىنا  بارىپ، ارنايى دەكلاراتسيا تاپسىرسا جەتكىلىكتى. بۇل ورايدا ەشقانداي ون پايىزدىق الىم الىنبايدى، «اقشانى قايدان الدىڭ؟» دەگەن سۇراۋ بولمايدى. جاريا ەتۋدىڭ قۇپيالىلىعى دا ساقتالادى. اقشانى جاريالاۋ جونىندەگى شەشىم نەبارى بەس جۇمىس كۇنىنىڭ ىشىندە شىعارىلادى(بۇرىن ءبىر اي بولعان). سونىمەن قاتار ەسەپشوتتا جاتقان  اقشانى جاريا ەتكەن كۇننەن باستاپ كەز-كەلگەن سۋبەكت شەشىپ الۋعا، جىلجىمايتىن مۇلىك ساتىپ الۋعا، جەكە ماقساتتارىنا پايدالانۋعا، ت.ب. قۇقىلى. ءيا، بۇدان ارتىق قانداي جەڭىلدىك كەرەك؟

مىنە، مۇلىكتى، ونىڭ ىشىندە اقشانى جاريالاۋداعى بارلىق پروتسەدۋرا وسى عانا. ەشقانداي بيۋروكراتتىق كەدەرگى مەن قاعازباستىلىق جوق. بۇعان قوسا، مۇلىكتى جاريالاۋ تۋرالى زاڭنىڭ 5 بابىنىڭ تالاپتارى بويىنشا جاريا ەتىلگەن اقشا مەن جىلجىمايتىن مۇلىك قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك ءىس قوزعاۋعا، سونداي-اق تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ  ماسەلەسىنە  ەشبىر نەگىز ەتىپ الىنبايدى. سوندىقتان دا سوتتىڭ  ۇكىمى مەن شەشىمى ارقىلى ەشبىر تاركىلەۋگە دە جاتپايدى. بۇعان قوسا، مۇلكىن جاريا ەتكەن سۋبەكتىنى مۇلىكتى جاريالاۋ ماسەلەسى بويىنشا قۋدالاۋعا سالعان لاۋازىمدى تۇلعالار جانە قىلمىستىق ءىس قوزعاعان  قۇقىق قورعاۋ ورگانى قىزمەتكەرلەرىنىڭ وزدەرى قاتاڭ قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلاتىنىن دا ەسكە سالا كەتكەن ارتىق بولماس. بۇل كەپىلدىكتەر قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ  361 (لاۋازىمدىق وكىلەتتىكتەردى تەرىس پايدالانۋ), 362 (بيلىكتى نەمەسە لاۋازىمدىق وكىلەتتىكتەردى اسىرا پايدالانۋ), 365 (زاڭدى كاسىپكەرلىككە كەدەرگى جاساۋ) بابتارىندا ناقتى ايتىلعان. وسىلايشا، مۇلىكتى جاريا ەتۋشى سۋبەكتىلەر ءبىر عانا زاڭمەن ەمەس، بىرنەشە زاڭمەن قورعالاتىنى جان-جاقتى قاراستىرىلىپ وتىر.

قورىتا ايتقاندا، 2017 جىلدان باستاپ  جالپىلاما دەكلاراتسيالاۋ پروتسەسى كۇشىنە ەنەتىن ۋاقىت تا الىس ەمەس.  قازىر ەشتەڭەگە ءمان بەرمەي جۇرگەندەر سول كەزدە شىنداپ تىعىرىققا تىرەلەتىنى ءسوزسىز. سەبەبى، ەلباسىمىزدىڭ ءوزى: «مۇلىكتى جاريالاۋ – سوڭعى مۇمكىندىك، ودان كەيىن ەشقانداي جەڭىلدىك بولمايدى. بۇل جالپىلاما دەكالارتسيالاۋ الدىنداعى سوڭعى اكت» دەپ بەكەر ەسكەرتكەن جوق. سوندىقتان دا بولاشاقتىڭ جاعدايىن بۇگىننەن باستاپ ويلاعان ءجون. شىنىمەن دە ءار تيىن ءۇشىن جاۋاپ بەرۋ وڭاي ەمەس. سول كەزدە كەز-كەلگەن سۋبەكتىنى  قولىڭداعى مۇلكىن جاريا ەتكەنىن دالەلدەيتىن ارنايى دەكلاراتسيا عانا بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتەن قورعاپ قالا الادى.

الماتى قالالىق مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى

Abai.kz