Abai.kz پورتالىنىڭ ەلەكتروندى پوشتاسىنا «الماتى مىڭ جىلدىقتى تويلاۋعا نەگە اسىعادى؟» دەگەن ماتەريال كەلىپ ءتۇستى. اۆتور ەلىمىزدەگى بەتكە ۇستار رۋحاني شاھارىمىزدىڭ تاريحىن مىڭ جىلدان بەرى قايىرۋدى قۇپتامايتىنىن، بۇل قالانىڭ تاريحى ودان دا تەرەڭ ەكەنىن ايتقىسى كەلەدى. توي وتكىزگەننەن گورى، تاريحي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ كەرەكتىگىن باسا ايتادى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «الماتىنىڭ تاريحى ۆەرنىي بەكىنىسى سالىنعان كۇننەن باستالدى» دەپ توي جاساعاندار بولىپ ەدى. ونىڭ قاسىندا مىڭ جىلدىق دەگەن «اينالايىن» عوي.

ەركىن ويلى قوعامدا اركىم ءوز كوزقاراسىن ايتۋعا قۇقىلى. سول سەبەپتى دە اتالعان ماقالانى تولىعىمەن جاريالاپ وتىرمىز. 

Abai.kz

تاعى ءبىر تويدىڭ توبەسى كورىندى. ول – الماتىنىڭ 1000 جىلدىق مەرەيتويى. وڭتۇستىك استانانىڭ باستى كوشەلەرىندە تويعا دايىندىقتىڭ ارەكەتى بايقالا باستادى. اكادەميك-ارحەولوگ كارل بايپاقوۆ جۋىردا وتكەن «الماتىنىڭ مادەني جاسى – 1000 جىلدىق تاريحى» دەگەن دوڭگەلەك ۇستەلدى «تالاي جىلعا سوزىلعان ديسكۋسسيانىڭ قورىتىندىسى» دەپ اتادى.

2008 جانە 2010 جىلدارى دا بۇل تاقىرىپقا حالىقارالىق ەكى كونفەرەنتسيا ارنالعان. ونىڭ مالىمدەۋىنشە، الماتى اۋماعىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە جانە كەزدەيسوق تابىلعان ارحەولوگيالىق ماتەريالدار مەن نۋميزماتيكالىق كوللەكتسيالاردى تالداۋعا، ەتنوگرافيالىق جانە شىعىستانۋ سالاسىنداعى زەرتتەۋلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، الماتىنىڭ جاسى 1 مىڭ جىلدان كەم ەمەس دەگەن ۇيعارىم جاساۋعا بولادى. اكادەميكتىڭ ايتۋىنشا، الماتى پايدا بولدى دەپ بولجانعان 10-11-عاسىرلار مۇسىلمان رەنەسسانسى ءداۋىرى بولىپ، شىعىستا ءال-فارابي، بيرۋني، يبن-سينا، ومار حايام سياقتى مادەنيەت پەن عىلىم قايراتكەرلەرى ءومىر سۇرگەن.  تاعى ءبىر دەرەكتەردە الماتىنىڭ تاريحى 1000 ەمەس، 3000 جىلدىقتارعا تەرەڭدەپ كەتكەنىن ايتىلادى. وعان دالەل – ەسىك قورعانىنان تابىلعان التىن ادام. الماتى ماڭىندا تەك ەسىك وباسى ەمەس، بىرنەشە قورعانداردىڭ بار ەكەنى بەلگىلى. سوڭعى تابىلعانى – الماتىنىڭ روزىباكيەۆ – جاندوسوۆ كوشەسىنەن تابىلعان ەسكى ساق قورعانى. بۇل دا سۇيىكتى قالامىزدىڭ تاريحىنىڭ مىڭ ەمەس، بىرنەشە مىڭجىلدىقتارعا تەرەڭدەپ جاتقانىن دالەلدەپ تۇر.   

وسى تۇستا الماتىنىڭ مىڭجىلدىق تاريحىن يۋنەسكو شەڭبەرىندە استا-توك ەتىپ تويلاۋ كىمگە قاجەت دەگەن سۇراق تۋادى. وتكەن جىلدىڭ قازان ايىندا عانا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى ۇلان اسىر بولىپ تويلاندى، بيۋدجەتتەن قارجى ءبولىندى. وسى توي بارىسىندا تۇركىستاندا نەمەسە تاراز قالاسىندا حاندار مۇراجايى باس كوتەرەدى دەگەن ارمان بار ەدى كوپ كوڭىلىندە. بىراق  توي ءوتتى، كەتتى. "تويدان كەيىن نە قالدى؟" دەپ جان-جاعىمىزعا قاراساق، ەلدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتاتىنداي ەشتەنە ەسكە تۇسپەي تۇر. "سەندەر 550 جىلدىقتارىڭدى اتاپ وتتىندەر، سەندەردىڭ باي تاريحتارىڭ بار ەكەن" دەپ الىس-جاقىن شەتەلدەردىڭ دە كوزقاراسى وزگەرگەن جوق. ءبىزدىڭ 550 جىلدىقپەن شەكتەلگەن تاريحىمىز تۋرالى حالىقارالىق جۋرنالدار دا اۋىز اشقان جوق. ولار اۋىز اشپاعاسىن الەمدىك دەڭگەيدە مويىندالدى دەپ ايتۋعا دا اۋزىڭ بارمايدى. ارادا جىل اۋىسپاي جاتىپ، داعدارىس  جاعدايىندا تاعى ءبىر توي دەپ جەلىگۋگە قانداي قاجەتتىلىك تۋىپ تۇر دەگەن ساۋال تۋرادى.  سەبەبى، الەمدىك وركەننيەتتىڭ كوز باسىندا جۇرگەن ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە كوز جۇگىرتەر بولساق، ولاردىڭ بىردە-ءبىرى مەملەكەتىمىز نەمەسە باس قالامىز مىناداي جاسقا تولدى دەپ الەمگە جار سالماپتى، ءبىز ءتارىزدى يۋنەسكو-نىڭ مەرەيتويلار تىزبەگىنە كىرەمىز دەپ جانتالاسپاپتى. ازياداعى توكيو، ەۋروپاداعى  پاريج، ستامبۋل تاريحى ەستە جوق زامانداردى قوينىنا بۇگىپ، تولعان ايداي تولىقسىپ جاتىر. مىسالى جاپونيالىق ساياساتتانۋشى وكا ناتسۋكو  مەملەكەتتىڭ، قالالاردىڭ مەرەيتويىن ماقساتتى تۇردە تويلاۋ سونشالىقتى اقىلعا سيىمدى ارەكەت ەمەس ەكەنىن ايتادى. مىسالى الەمگە ايگىلى ءپاريجدىڭ 5000 جىلدىق  تاريحى بار ەكەنىن  سول ەلدە تۇرىپ جاتقان ەكى ءفرانتسۋزدىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. وتكەنى، وتكەن تاريحىڭمەن ماقتانۋ – توقمەيىلشىلدىككە الىپ كەلىپ، العا دامۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى دەپ ويلايدى. باي- قۋاتتى  ەكەنىڭدى مويىنداتساڭ، ەلىڭنىڭ كەزەكتى مەرەيتويىن سەن ەمەس، الىس-جاقىن كورشىلەرىڭ تويلاۋعا ىنتالى بولاتىن كورىنەدى. قازاقستاندىق  جۋرناليست، "ليتەر" گازەتىنىڭ رەداكتورى بىزبەن انگىمەسىندە  دميتري شيشكين ءبىز اسپانعا قاراپ، قول جايىپ "مىڭجىلدىعىمىزدى تويلايىق" دەپ باتۋاعا كەلگەنەن ەشتەڭە وزگەرمەيتىنىن ايتادى.  

- شوۆينيستىك دەرتكە شالدىققان كەيبىرەۋلەردىڭ پايىمداۋىنشا الماتىنىڭ تاريحى 1854 جىلدان باستالادى، ولاردىڭ پايىمداۋىنشا الماتىعا 1854 جىلى كازاكتار كەلگەنشە، ەشكىم تۇرماعان. مەن بۇعان كەلىسپەيمىن. الماتىدا 161 جىل بۇرىن دا، 3 مىڭ جىل بۇرىن دا ادامدار بولعان. بىراق تاريحي دەرەكتەر بىركەلكى ەمەس.  مەن ءوزىم تۋىپ وسكەن الماتىمنىڭ مەرەيتويى  يۋنەسكو كولەمىندە راستالعان تاريحي-قۇجاتتارمەن دالەلدەنگەنىن قالايمىن.    1000 جىلدىق  تاريحى بار قالاداعى ەڭ كونە عيمارات وسىدان 110 جىل بۇرىن سالىنعان.  الماتىنىڭ 1000 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە اسا ىنتالى بولىپ وتىرعان توپ مىڭجىلدىقتاردىڭ تاريحىن قوينىنا جاسىرىپ جاتقان قورعانداردى زەرتتەۋگە يۋنەسكو شەڭبەرىندەگى عالىمداردى شاقىرسىن، عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزسىن. قورعانداردىڭ ۇستىنە سالىنعان جەكە سەكتورمەن كەلىسسوزدەر جاساسىن. ولاردى ايعاي-شۋسىز  جايلى پاتەرلەرگە جايعاستىرسىن.  تاريحي دەرەكتەردى  قۇجاتتاندىرسىن. ونى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى جۋرنالداردا جاريالاپ، الەم تاريحشىلارىن مويىنداتسىن! مەن قالامىزدىڭ تاريحى مىڭجىلدىقتاردان دا تەرەڭدە جاتقانىنا   سەنەمىن. الماتى  جىبەك جولىنىڭ ءبىر تارماعى بولعان.  ءبىز مۇنى ەل شەڭبەرىندە ەمەس، حالىقارالىق دەڭگەيدە دالەلدەيىك. ەگەر، قالامىزدىڭ باي تاريحى تۋرالى  الەم عالىمدارى  حالىقارالىق جۋرنالداردا ءبىر-بىرىنەن ءسۇيىنشى سۇراپ، جازىپ جاتسا،  مىنا قورعان حان ورداسى بولعان، بۇل دەرەكتەر ءبىزدىڭ الەمدىك تاريحقا ىقپال ەتە العان الىپ يمپەريا بولعانمىزدى دالەلدەيدى، –  دەيدى.

ەگەر ادەمدى ولاي مويىنداتا الماساق، مىڭجىلدىققا  قازىرگى دايىندىق، قارابايىر تىلمەن ايتقاندا  ماسقارا.  

–  كۇنى ەرتەڭ شەتەلدىك  قوناقتار "سىزدەردىڭ قالالارىڭىزدىڭ جاسى سىزدەر ايتقان 1000 جىل ەمەس، بار بولعانى – 161 جاستا ەمەس پە؟" دەپ سۇراق قويۋى مۇمكىن.  مەنىڭ جانتالاسقان  جاۋاپتارىما قاراماستان "تۇسىنىكتى" دەپ   بوراتتى كوز الدىنا ەلەستەتۋى ابدەن  ابدەن مۇمكىن.  سەبەبى  ەلدى مەكەندەردىڭ قۇجاتتاندىرىلعان تاريحىنىڭ ءوزى عىلىم.  ءبىزدىڭ الماتىنىڭ 1000 جىلدىعى تۋرالى ايتىپ كەلە جاتقانىمىزعا تالاي جىل بولدى. بىراق «ۆيكيپەدياعا» الماتىنىڭ مىڭجىلدىقتارعا سوزىلعان تاريحىن ەنگىزە المادىق. ەنگىزۋگە تالپىنساق، ونىڭ رەداكتورلارى ونى بىردەن قابىلدامايدى، تەك تەوريا دەپ تۇسىنەدى. ءبىز قالاساق، كەز كەلگەن  مەرەيتويدى ەل كولەمىندە تويلاي بەرەمىز. مىسالى، قىرعىزدار "ماناس" ەپوسىنىڭ  3000 جىلدىعىن تويلادى. وعان ەشكىم نازار اۋدارعان جوق. سەبەبى ونىڭ شىن جاسىن ەشكىم بىلمەيدى. ەگەر، تۇرىك قاعاناتىنىڭ 1500 جىلدىعىن تويلاعىمىز كەلسە، بۇل داتانى تۇركى ەلدەرى قاۋىمداستىعىمەن كەلىسىپ الۋىمىز كەرەك، – دەيدى دميتري  شيشكين.

شىعىس قازاقستانداعى زايسان اۋدا­نىنىڭ جەرىندە الىپ «پاتشا قورعان­دارى» كوپتەپ كەزدەسەدى. بۇل جەردە ساق ءداۋىرىنىڭ 200-دەن اسا وباسى ورنالاسقان. بىراق سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كونەسى – التىن كيىمدى ادام تابىلعان ەسىك قورعانى. ونىڭ ورنى بولەك. الماتىدان ازىرگە 19 قورعان تابىلدى. بۇل ازىرگە بەلگىلىسى عانا. بىراق ولارعا، حالىقارالىق عالىمدار ەمەس، وتاندىق عالىمداردىڭ دا قولى جەتكەن جوق. ءبىز الماتىنىڭ 1000 جىلدىق تاريحىن يۋنەسكو كولەمىندە تويلاماستان بۇرىن  قالا ىشىنەن تابىلعان 19 قورعاننىڭ تاريحىنا الەمدىك عالىمداردىڭ نازارىن اۋدارايىق، ولار جايلى حالىقارالىق تاريحي عىلىمي جۋرنالداردا ماقالالار جاريالايىق. ءبىز توي قامىنا كىرىسپەستەن بۇرىن، وسى ماسەلەلەردى كەشەندى تۇردە قولعا العانىمىز دۇرىس. سول كەزدە الماتىمىزدىڭ جاسىن مىڭجىلدىقتارعا ۇزارتۋعا، الماتى قالاسىنىڭ باسشىلىعى ەمەس، الەم عالىمدارى، يۋنەسكو مۇددەلى بولاتىن شىعار. سەبەبى وسىدان بىرنەشە جىلدار بۇرىن  وزبەكستان سامارحاننىڭ بىرنەشە عاسىرعا سوزىلعان تاريحىن الەم الدىندا تويلادى. ەشكىم ەشتەڭە دەمەدى. سەبەبى وندا الەمدىك تاريحقا ىقپال ەتكەن اقساق تەمىر – ءامىردىڭ كورى جاتىر. بىزدە دە قازا بەرسەك، ىزدەنە بىرسەك، الماتىنىڭ تاريحىن بىرنەشە مىڭجىلدىقتارعا سوزاتىن سەبەپتەر جەتەدى. سونىڭ باستىسى –«التىن ادام» تابىلعان ەسىك قورعانى.  

تويعا دايىندىق باراسىندا عالامتور بەتتەرىندە «التىن كيىمدى» ادامنىڭ  باسسىز ءمايىتىنىڭ  قالاداعى مۇراجايلاردا ەسكى قوراپقا سالىنىپ، ەلەۋسىزدەۋ جاتقانى تۋرالى اقپاراتتار پايدا بولدى. سول كەزدە عانا ءتيىستى ورىندار سۇيەكتى جەر قوينىنا بەرۋ قاجەتتىگىن ەسكە الدى. "باس قايدا كەتتى؟"  دەگەن ساۋالدار  تاعى دا قوعامنىڭ كوكەيىندە تۇيىنشىك بولىپ قادالىپ قالدى.

«التىن كيىمدى» ادامنىڭ جوعالىپ كەتكەن باسىنا، الماتىدان تابىلعان – الماتى تۇرعىندارىنىڭ دارەتحاناسى مەن مونشالارىنىڭ استىندا كومىلىپ جاتقان ساق قورعاندارىنا  الەمنىڭ نازارىن اۋدارماي جاتىپ، الماتىنىڭ 1000 جىلدىقپەن كىسقا قايىرىلعان ءومىرىن ويلاۋىمىز –  اسىعىستىق....

گۇلبارشىن ساباەۆا

Abai.kz