بولاتحان تايجاننىڭ ومىرىنەن شتريحتار

الداعى 7 ناۋرىزدا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى بولاتحان تايجان ءتىرى بولسا، 75 جاسقا تولار ەدى. ۇزاق جىل كەڭەستىك، كەيىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتىندە، سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستار سالاسىندا قىزمەت ەتكەن قاراپايىم جاننىڭ سىرت كوزگە بايقالماعان، بىراق بىلگەن ادام تەرەڭىنە بويلاي المايتىن بولمىسىن بۇگىنگى ۇرپاق بىلە مە؟ ۇلتىنىڭ ماقتانىشى اتانۋعا لايىق تۇلعانىڭ مەرەيتويى قارساڭىندا بولاتحان اعانىڭ ارۋاعىنا تاعزىم ەتىپ، وسى تۇرعىدا ءبىراز سىر شەرتۋدى ءجون كوردىك.

ۇلت مۇددەسىن ويلاعان ناعىز ازامات كەز كەلگەن جاعدايدا وزىنەن بۇرىن حالقىنا پايدا بەرەتىن، ەلىنە قاجەتتى شەشىمدەر قابىلدايدى. ويتكەنى مۇنداي تۇلعانىڭ بولمىسىن ابىرويى مەن ۇياتى ايقىندايدى. وسىنداي قاسيەتتەرگە يە جان عانا ۇلتىنا، ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتاسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، ادالدىعىن، كىرشىكسىز تازا قالپىن ساقتاي الادى. مىنە، بولاتحان تايجان ۇلتىنىڭ ۇلى دەگەن اتقا لايىق بولعان ازاماتتاردىڭ ۇركەردەي توبىنا جاتاتىن وسىنداي تاۋتۇلعا بولعان-دى.

كەز كەلگەن ادامنىڭ ءومىر جولىن، ۇستانعان قۇندىلىقتارىن انىقتايتىن قاراپايىم شتريحتار بولادى. ماسەلەن، وقۋشى بولاتحان كەڭەس كەزىندە جالعىز قازاق مەكتەبى بولعان الماتىدا ورىسشا وقىسا دا، ۇشقان ۇيادان العان ۇلتتىق تاربيەسى ونىڭ بولمىسىن بوداندىق قامىتىنان امان الىپ قالدى. التىنشى سىنىپتا جۇرگەندە، كسرو تاريحىن: «بۇل رەسەي يمپەرياسىنىڭ تاريحى. وقۋلىقتاعى قازاقتاردىڭ، باسقا ۇلتتاردىڭ تاريحى جارتى بەتتەن اسپايدى. ال مەن ءوز ەلىمنىڭ، قازاق حالقىنىڭ تاريحىن وقىعىم كەلەدى، ورىستاردىڭ تاريحىن وقىمايمىن!» – دەگەن بولاتحان تايجان مەكتەپتەن قۋىلعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. بۇل قارشاداي بالاعا وتباسىنان سىڭگەن ءتالىم ەكەنى داۋسىز. ايتپەسە و زاماندا مۇنداي انتيكەڭەستىك دە-مارش كىمنىڭ ويىنا كىرىپ-شىققان «بۇزاقىلىق» دەرسىز.

ۇلتجاندىلىق، ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك بولاتحان تايجانمەن بىرگە ءوستى، جۇرەگىندە جەتىلدى. ماسكەۋ مەملەكەتتىك حالىقارالىق قارىم-قاتىناستار ينستيتۋتىنا (ەل ىشىندە «مگيمو» اتالعان) وقۋعا تۇسكەن سوڭ، كەڭەستەر وداعى قۇرامىنداعى قازاقتىڭ بودان تىرلىگىن بۇرىنعىدان بەتەر ءتۇيسىندى. ولاي دەيتىنىمىز، ءبىر ەستەلىگىندە جازعانداي، ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن بوزبالا ء«وزىن جەلكەلەپ ءجۇرىپ»، ءوزىنىڭ انا ءتىلىن از ۋاقىتتا تولىق مەڭگەرىپ الدى. سەبەبى كەز كەلگەن ۇلتتىڭ بىردەن-ءبىر ەرەكشەلىگى – ونىڭ تىلىندە ەكەنىن ءتۇسىندى. ءبىر قولىندا قازاقشا كىتاپ، ەكىنشى قولىندا – سوزدىك. وسىلاي ول تازا ورىسشا ورتادا جۇرسە دە، قازاقشانى قاجەتسىنۋ ارقىلى ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن تۇگەندەپ العان-دى.

بوكەڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ، ءبىلۋ قيىن دەگەندەردىڭ، ابايشا ايتقاندا، ء«تىلىن كەسۋ كەرەك» دەۋشى ەدى. قازاقتىڭ ءتىلى قۇردىمعا كەتىپ بارادى، جوعالۋعا اينالدى دەگەن سەكىلدى سالى سۋعا كەتكەندەردىڭ شاراسىزدىعىن دا قابىلدامايتىن. مىسال رەتىندە اعىلشىنداردىڭ وتارى بولعان ۋەلس حالقىن كەلتىرەتىن. ول تۋرالى: «جۇزدەگەن جىل بويى ولار انا تىلىندە سويلەمەگەن. ۋەلس تىلىندە بىرنەشە سوزدەن عانا تۇراتىن تاس جازۋ ساقتالعان. بىراق سونىڭ وزىنەن ولار ءتىلدى قايتا جاڭعىرتىپ، اقىرىندا ۋەلس تۇرعىندارى انا تىلىمەن قايتا تابىستى»، – دەگەنى بار.

ۇلتتىڭ ۇلاعاتىن ۇعىنۋعا دەگەن ۇمتىلىس ماسكەۋدە وقيتىن ءبىر توپ قازاق جاستارىنا جاڭاشا جىگەر بەردى. ءسويتىپ، ولار قازاق جاستارىنىڭ ۇيىمىن قۇرادى. بۇل اتاقتى «جاس تۇلپار» ەدى. ۇيىمدى قۇرعان مۇرات اۋەزوۆ پەن بولاتحان تايجان باستاپقىدا قازاق جاستارىنىڭ وقۋدان شىعىپ قالماۋىنا ىقپال ەتۋدى كوزدەدى. كەيىننەن قازاقتاردى «وقۋدان شىعارۋ» ساياساتى استارىندا ۇلىورىستىق شوۆينيزم قيتۇرقىسى بارىن بىلگەن «جاستۇلپارلىقتار» ۇلتتىق مۇددەنىڭ مۇقتاجدىعىن سەزىندى. قانشاما قازاق ستۋدەنتىنىڭ پىكىرلەسەتىن ورتاسىنا اينالعان ۇيىمنىڭ وتىرىستارىندا اڭگىمە بىرتە-بىرتە وقۋ تۋرالى عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ جاعدايى، ونىڭ ءتىلى، ۇلتتىق قاسيەتى مەن تاريح جاعىنا دا اۋدى. ءسويتىپ، «جاس تۇلپار» ۇلتتىق بولمىستى، وتكەنىن بىلۋگە ۇمتىلعان، ازاتتىق پەن تەڭدىكتى تۋ ەتكەن قازاق جاستارىنىڭ ورتاسىنا اينالدى. بولاشاق قازاق زيالىلارىنىڭ قالعىپ كەتكەن قازاقي رۋحىن وياتۋعا كۇش سالعان سول ۇيىمنىڭ بەلسەندىسى ءارى تاباندىسى – بولاتحان تايجان ەدى.

ول جايلى مۇرات اۋەزوۆ ءوز ەستەلىگىندە: باسىندا «جاس تۇلپار» كونتسەرت ۇيىمداستىراتىن، ستۋدەنتتىك جاتاقحانالاردا وقۋ ماسەلەسىن جاقسارتامىز دەگەن نيەتپەن قۇردىق. بوكەڭنىڭ بەلسەندىلىگىمەن «جاس تۇلپار» جۇيەلى ۇيىمعا اينالا باستادى. سول كەزدىڭ وزىندە بولاتحان كەڭەستىك جۇيەنى «وتارشىل»، «توتاليتارلىق جۇيە» دەپ ايتاتىن.

ء «بىز وسى يمپەريانىڭ قۇرامىندا قۇرىپ بارا جاتقان ەلمىز، سوعان قارسى شىعۋىمىز كەرەك» دەگەن ۇعىمدى ەڭ ءبىرىنشى، التىننان قۇيىلعان وقتاي ارقايسىمىزدىڭ سانامىزعا ەندىرگەن سول بولاتحان بولدى»، – دەپ اعىنان جارىلادى. كەيىننەن بولاتحان تايجان ديپلومات رەتىندەگى قىزمەتىن ەندى باستاعان شاعىندا كەڭەس وداعىندا ارابتانۋشى ماماندار تاپشى ەدى. ال بوكەڭ ستۋدەنت كەزىندە-اق ءوزىنىڭ قازاق تىلىمەن بىرگە اعىلشىن جانە اراب تىلدەرىن دە مەڭگەرىپ العان ەدى. سوندىقتان اراب ءتىلىن بىلمەيتىن كەڭەس ديپلوماتتارى «مگيمو» ستۋدەنتتەرىن قىزمەتكە تارتا باستاعان كەزدە تالاپ تۇرعىسىنان تانىلعان جاستاردىڭ قاتارىندا بولاتحان اعا دا بولدى. تاعدىردىڭ سىيىنا قاراڭىز – كەڭەس وداعىنىڭ سول كەزدەگى باس حاتشىسى نيكيتا حرۋششەۆ ەگيپەتكە رەسمي ساپارمەن بارعاندا، پرەزيدەنت گامال ابدەل ناسسەرمەن كەلىسسوزگە اۋدارماشى رەتىندە جاس بولاتحان تايجان تاعايىندالادى. وسىنداي مەملەكەتتىك ماڭىزدى جۇمىستاردى ويداعىداي اتقارعان جاس ديپلوماتتىڭ قىزمەتتىك مانسابى تەز وسە باستايدى.

بوكەڭنىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتى مەن ءومىرىنىڭ ءبىراز بولىگى الەمدەگى ەڭ مازاسىز ءارى قاۋىپتى ءوڭىر – تاياۋ شىعىستاعى اراب ەلدەرىندە ءوتتى. انە-مىنە يزرايلمەن سوعىسامىز دەپ، ىشكى قايشىلىق پەن ساياسي تۇراقسىزدىقتان، تەكەتىرەستەن كوز اشپاعان اراب الەمىندە ءجۇردى. ءوزى ايتقانداي، وسى اراب ەلدەرىندەگى ءتورت بىردەي مەملەكەتتىك توڭكەرىستى كوزىمەن كوردى. وسىنداي قاۋىپتى جاعدايدا ءجۇرىپ، بولاتحان تايجان كاسىبي بىلىكتىلىگىمەن قوسا، قايراتكەرلىگىمەن، ادامگەرشىلىك بولمىسى بيىك قاسيەتتەرىمەن كوزگە ءتۇستى.

بولاتحان اعا ەۋروپادا ديپلوماتيالىق قىزمەتتە بولدى. 1968 جىلى سول كەزدەگى چەحوسلوۆاكياداعى كوتەرىلىس كسرو-نىڭ وسى ەلدەگى جاس كونسۋلى بولاتحان تايجاننىڭ سارابدال ساياساتكەرلىگىن جاقسى كورسەتتى. بۇل تۋرالى: «بىردە-ءبىر كەڭەس ازاماتىنىڭ قازا بولۋىنا نەمەسە جاراقات الۋىنا جول بەرمەگەن كەڭەس وداعىنىڭ وسىنداعى وكىلدىگىنىڭ مىقتىلىعى سەزىلىپ تۇردى» دەپ جازىلعان باتىستىق گازەتتىڭ ءبىر داناسى بولاتحان تايجاننىڭ جەكە مۇراعاتىندا ساقتالىپ قالعان ەكەن.

وسى مۇراعاتتان بوكەڭنىڭ ومىرىنە قاتىستى شتريحتار ىزدەستىرە وتىرىپ، قاعازى سارعايىپ كەتكەن ءبىر قولجازباسىنا كەز بولدىق. ء«بىزدىڭ ديپلوماتتار قازاقتىڭ ءتىلىن، ادەبيەتىن، تاريحىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك، – دەپ جازىپتى ول مۇندا. – ويتكەنى جۇمىستان تىس ۋاقىتتاعى كەز كەلگەن اڭگىمە قازاقستان تۋرالى، ونىڭ تاريحى، مادەنيەتى، قۇندىلىقتارى تۋرالى بولادى. انا ءتىلىن بىلمەيتىن، مادەنيەتىنەن حابارسىز ديپلوماتتارمەن سويلەسكەن شەتەلدىكتەر سەنىڭ تۋعان ەلىڭ تۋرالى قانداي پىكىردە بولادى؟ بۇل ءبۇتىن مەملەكەتتىڭ بەدەلىنە ۇلكەن نۇقسان كەلتىرەدى».

تاعى ءبىر باسىلىمعا بەرگەن سۇحباتىندا بولاتحان قۇلجانۇلى بىلاي دەپتى: «70-جىلدارى ماسكەۋدەگى پۋشكين اتىنداعى ورىس ءتىلىن زەرتتەيتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى ورىس ءتىلىنىڭ فرازەولوگيالىق سوزدىگىن شىعارادى.

ۇلكەن ءبىر ينستيتۋت تەك قانا وسىمەن اينالىسادى. ءتورت مىڭ تۇراقتى تىركەس جيناپتى. ال مارقۇم اكادەميك س. كەڭەسباەۆ اعامىز جاپادان-جالعىز ءوزى عانا، جۇمىستان كەيىن، ۇيىندە وتىرىپ، قازاق تىلىندە ون ءبىر مىڭ فرازەولوگيالىق تىركەس تاۋىپتى. سالىستىرىپ قاراڭىزشى! سوندا رەسەيدىڭ ءبىزدى سوڭعى جىلدارى سونشا قارالاپ، مادەنيەتى، ءتىلى جوق دەپ باسىپ تاستاۋىنا قانداي نەگىزى بار؟!».

تاعى ءبىر شتريح: بوكەڭ قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىندە ماسكەۋدەگى وكىلدىككە «قازاقشا باساتىن، جازاتىن ماشينكا» جىبەرۋدى سۇراپ، حات جولداعان ەكەن. سول حاتى ءۇشىن كەڭەستىك شولاق بەلسەندىلەر مەن اسىرە «ينتەرناتسيونالشىلار» بولاتحان تايجان «ۇلتتىق ماسەلە كوتەردى» دەپ، سوڭىنا دا تۇسكەن ەكەن. بىراق بوكەڭنىڭ جوعارى كاسىبي بىلىكتىلىگى مەن بىلىمدارلىعى ولاردىڭ اياقتان شالىپ، قىزمەتتەن شەتتەتۋىنە جول بەرمەدى. كەرىسىنشە، وسىنداي «سەنىمسىز»، «تەرىس كوزقاراستاعى» مامان بولا تۇرا، قازاق كسر ءسىم-ءنىڭ باس حاتشىلىعىنا دەيىن ءوستى.

ديپلوماتيالىق قىزمەتپەن جىراقتا جۇرسە دە، بولاتحان قۇلجانۇلى ءبىر ساتكە ەلىندە بولىپ جاتقان وقيعالاردان شەت قالمادى. ماسكەۋ گەننادي كولبيندى قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى پارتيالىق باسشىسى ەتىپ تاعايىنداعاندا، ول وڭتۇستىك يەمەندەگى كسرو ەلشىلىگىنىڭ باس كونسۋلى ەدى. سوندا ەلشىلىكتە بولعان ءبىر جيىندا «ورتالىقتىڭ» جەرگىلىكتى حالىقپەن ساناسپاعان ۇر دا جىق ساياساتىنا نارازىلىعىن اشىق بىلدىرگەن ەكەن. بۇل – قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەڭەستەر وداعى كەزىندە بولعان جاعداي.

كەيىنىرەك تاۋەلسىز ەلدىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتىن قالىپتاستىرۋعا اتسالىسقان كەزىندە دە بوكەڭ ۇلت مۇددەسىن جوعارى قويۋ قاعيداسىنان اينىمادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى بارلىق كەلىسىمدەر مەن قاجەتتى قۇجاتتاردى تەك قازاق تىلىندە جۇرگىزگەن جالعىز ەلشى بولعانىن بۇگىندە قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە جۇرگەندەر بىلە مە ەكەن؟

ديپلوماتيالىق قىزمەتتە ءجۇرىپ، يسلام الەمى مەن قازاقستاننىڭ قارىم-قاتىناسىن كۇشەيتۋگە دە اسا ءمان بەردى. 90-جىلداردىڭ باسىنداعى سىرتقى بايلانىس پەن ساۋدا كورسەتكىشتەرىن قاراساق، ەلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە تۇركيا، مىسىر جانە باسقا دا مۇسىلمان ەلدەرىنەن ەداۋىر قارجى تارتىلعانىن بايقايمىز. ال وسىنداعى اراب الەمىنەن ەلگە ينۆەستيتسيانىڭ كەلۋىنە بولاتحان تايجاننىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى اسا زور. كەيىن سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستار (سەب) ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولعان كەزىندە ازيانىڭ دامۋ بانكى سەكىلدى ازۋلى حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىمەن العاش رەت بايلانىس ورناتىپ، تىعىز ارىپتەستىككە باستاعان دا وسى تايجان بولاتىن.

سونىمەن بىرگە ول قازاقستاننان پايدا تابۋعا كەلگەن شەت مەملەكەت باسشىلارىمەن، ترانسۇلتتىق الپاۋىت كومپانيالاردىڭ پرەزيدەنتتەرىمەن دە تەرەزەسى تەڭ دارەجەدە سويلەسە ءبىلدى. وقىرماننىڭ ەسىندە بولسا، قر سەب مينيسترلىگىنىڭ العاشقى ءمينيسترى حالىقارالىق قاتىناستاردان ماقۇرىم ادام بولدى (مارقۇمنىڭ اتىن اتاۋ ارتىق بولار). وسى كەزدە قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ديپلوماتيالىق قاتىناستاردىڭ بىلىكتى مامانى بولاتحان تايجانعا شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن جۇمىس جۇرگىزۋدى، ءتيىستى زاڭدار مەن كەلىسىم-شارتتار جاساۋدى تىكەلەي تاپسىرادى. وسى وكىلەتتىكتى ەل مۇددەسىنە پايدالانعان بوكەڭ شەتەلدىك كومپانيالار باسقارىلۋىنا بەرىلىپ جاتقان كەن ورىندارى مەن ءوندىرىس وشاقتارىنان تۇسەتىن پايدانىڭ جارتىسىنان استامى قازاقستاندا قالۋىنا كۇش سالدى.

بۇل كەزدە ەلگە كەلىپ جاتقان ءوندىرىستى باسقارۋشى نەمەسە كەن ورىندارىن جەكەشەلەندىرۋگە تىرىسقان شەتەلدىك كومپانيالار پايدانىڭ 80 پايىزىن وزدەرىنە الىپ، تەك 20 پايىزىن قازاقستانعا قالدىرۋ تۋرالى قر ۇكىمەتىنە ۇسىنىس جاساعان بولاتىن. ال بوكەڭ شەتەلدىك ينۆەستورلارعا بۇل ۇلەس كەرىسىنشە بولۋى كەرەكتىگى جونىندە تالاپ قويدى.

وسى ورايدا تاعى ءبىر شتريح كەلتىرەيىك: 90-جىلداردىڭ باسىندا قازاقستانداعى ەڭ العاشقى ءىرى ينۆەستيتسيالىق جوبا – تەڭىز مۇناي كەنىشىن يگەرۋگە امەريكاندىق «شەۆرون» كومپانياسى (كەيىننەن – «تەڭىزشەۆرويل») كەلدى. سونداعى ۇزاققا سوزىلعان ءارى تارتىستى وتكەن كەلىسسوزدەر بارىسىندا بولاتحان تايجان ەل پرەزيدەنتىنە مىناداي جازبا جولداعان ەكەن: «ۇسىنىلاتىن رويالتي دەڭگەيى قۇبىرمەن كەتكەن مۇنايدىڭ ءار تونناسىنا شاققاندا، 40 جىلدىق ۋاقىت ىشىندە ورتاشا 20 پايىز بولۋى كەرەك... ءبىز ۇسىنعان رويالتي مولشەرى شەتەلدىك ارىپتەسىمىز سالعان شىعىننىڭ ۇستىنەن 18–20 پايىز تابىس كورۋگە مۇمكىندىك بەرەتىنىن ەسەپتەدىك. بۇل الەمدەگى مۇناي بيزنەسىندەگى كەز كەلگەن كورسەتكىشتەردەن جوعارى. «شەۆرون» كومپانياسى ەل باسشىلىعىمەن كومىرسۋتەك شيكىزاتىن ۇقىپتى پايدالانۋعا جانە قوسىمشا ونىمدەردى دە وڭدەۋدى قالىپتاستىرۋعا مىندەتتەمە الۋى ءتيىس...».

بىراق كەيىن بەلگىلى بولعانداي، بولاتحان تايجاننىڭ ۇسىنىسى وتپەي، قر پرەزيدەنتى شەتەلدىكتەر جاساعان ۇسىنىستىڭ جەتەگىندە كەتتى. ەل مۇددەسىن ويلاپ، كەلىسسوز بارىسىندا العان بەتىنەن قايتپاعان بولاتحان تايجان قىزمەتىنەن بوساپ قالدى. سونىمەن بىرگە قازاقستان دا ۇتىلىپ تىندى: بۇگىنگى اقپارات كورسەتىپ وتىرعانداي، تەڭىز كەنىشىنىڭ مۇنايى تولىعىمەن «تەڭىزشەۆرويلدىڭ» ۇلەسىندە قالدى، ال كومپانيا تەك سالىق تولەپ، جۇمىس بەرۋشىنىڭ ءرولىن عانا اتقارادى.

بولاتحان قۇلجانۇلىنىڭ ەكونوميكالىق ساياساتتا ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددەنى تاباندى تۇردە قورعاۋعا بار كۇش-جىگەرىن سالعانىنا وسى جاعداي جارقىن مىسال بولسا كەرەك. وسى ورايدا ول ءوزىنىڭ ءبىر سۇحباتىندا: «مەن ءوز مۇددەمدى ويلاسام، شالقىپ-بايىپ ءومىر سۇرەر ەدىم. وعان مۇمكىندىگىم كوپ بولدى. بىراق ۋاقىت الدىندا، ۇرپاق الدىندا جۇزىمە قارا كۇيە جاققىم كەلمەدى»، – دەپتى.

تىلگە تيەك بولعان وسى «شەۆرونمەن» شايقاستان كەيىن بولاتحان تايجان قازاقستاننىڭ مالايزياداعى ەلشىسى بولىپ كەتتى. وسى جوعارى ديپلوماتيالىق قىزمەتتە ءجۇرىپ، سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستار ءۇشىن اسا ماڭىزدى تاريفتەر تىزبەگىن تۇزەيتىن گاتو كەلىسىمىن تاپجىلماي وتىرىپ، اعىلشىن تىلىنەن اۋدارىپ شىقتى. الەمنىڭ وزگە ەلدەرىمەن ماسكەۋسىز، دەربەس قارىم-قاتىناس، ساۋدا-ساتتىق جاساي باستاعان جاس قازاق مەملەكەتى ءۇشىن اسا ماڭىزدى قۇجاتتىڭ اۋدارماسى قانشاما ەكونوميكالىق پايدا اكەلگەنىن شوتقا سالىپ، اقشامەن ەسەپتەۋ مۇمكىن ەمەس.

بولاتحان تايجان جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ قاجەتىنە جارايدى دەگەن قۇندى دۇنيەلەردى قازاقشا سويلەتۋدى مىندەتى سانادى. بىرنەشە ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن اعامىزدىڭ تاعى ءبىر سۇيىكتى اۋدارماسى – تالاي نارىقتىق ەكونوميكا ماماندارىنىڭ، ءتىپتى بىرقاتار ەل باسشىلارىنىڭ جاتا-جاستانا وقىعان وقۋلىعىنا اينالعان ماحاتحير موحاممادتىڭ كىتابى. مالايزيا پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ «مالايزيالىق ۆاليۋتا داعدارىسى. بۇل قالاي جانە نەلىكتەن بولدى؟» دەگەن كىتابى بولاتحان تايجان وسى ەلدە ەلشى بولىپ جۇرگەندە جارىق كوردى. باتىس ەلدەرىندە بەستسەللەرگە اينالعان دۇنيەنى بوكەڭ بىردەن ورىسشاعا اۋدارىپ، قولجازباسىن پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆقا جولدادى. اۋدارمامەن تانىسىپ شىققان مالايزيالىقتار ونى كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعارۋدى ۇسىنعان. ەڭ قىزىعى – مالايلىقتار ماحاتحير موحاممادتىڭ ەڭبەگىن ورىس تىلىنە اۋدارعان رەسەي جانە تۇركىمەنستان عالىمدارىنىڭ دا نۇسقاسىمەن تانىسىپ شىققان سوڭ، ءدال بولاتحان تايجاننىڭ اۋدارماسىن لايىقتى دەپ تاۋىپ، 2001 جىلى باسپادان شىعاردى. مالايزيانىڭ وتكەن تاريحىنان قازاقتىڭ باسىنان وتكەندەرىنەن كوپ ۇقساستىق تاپقان ول مالايزيانىڭ دامۋ جولىنداعى تاجىريبەنى مەڭگەرۋدى ماڭىزدى دەپ سانادى. مالايزيانىڭ ەكونوميكاسىنان بولەك، ءتىل، ءدىل، ءدىن جاعىنان قولعا العان ساياساتىنان ۇيرەنەتىن تۇستاردى جادىمىزعا ۇستاۋىمىز قاجەت دەگەندى ەل باسشىلارىنىڭ ساناسىنا سالۋمەن بولدى.

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مىسىرداعى تۇڭعىش ەلشىسى بولعان كەزىندە دە جەرگىلىكتى مىسىرلىقتاردىڭ قۇرمەتىنە يە بولدى. بولاتحان تايجاننىڭ وزگەنى جاقىنىنداي سىيلاپ قانا قويماي، ولارعا ءوز حالقىن سىيلاتا بىلگەنىنە تاعى ءبىر شتريح كەلتىرەيىك: اراب ەلىنە تالاي قارجىسىن سالىپ، ماماندارىن وقىتىپ، تەحنيكا، تەحنولوگياسىمەن بولىسكەن كەڭەس ۇكىمەتى قانشا تىرىسسا دا، مىسىردىڭ استاناسى كايردەگى ءبىر كوشەنى كەڭەس كوسەمدەرىنىڭ اتىمەن اتاي الماي كەتتى. ەسەسىنە، قازاقستاننىڭ مىسىرداعى ەلشىسى بولاتحان تايجان كاير قالاسىنىڭ ءبىر كوشەسىنە ابايدىڭ ەسىمىن بەرگىزدى. پەرعاۋىندار ەلىنە بارعاندا، كايرگە جول ءتۇسىپ، سول كوشەگە كەزىكسەڭىز، قازاق، اعىلشىن جانە اراب تىلدەرىندە: «بۇل ۇلى اقىن – اباي قۇنانبايۇلىنىڭ اتىنداعى كوشە» دەگەن تاقتايشانى وقيسىز.

قىزمەتتەن كەتىپ، ەڭبەك دەمالىسىنا شىققان كەزىندە دە بولاتحان قۇلجانۇلى قۇر قاراپ وتىرمادى. ەلدەگى ساياسي-ەكونوميكالىق وزگەرىستەرگە، قوعامدا بولىپ جاتقان وقيعالارعا كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ، ۇسىنىستارىن ايتىپ ءجۇردى. كانىگى ديپلومات ءارى ەكونوميست رەتىندە قازاقستاننىڭ بارلىق ەلمەن تارازىنىڭ تەڭ باسىنداي كوپ ۆەكتورلىق ساياسات ۇستانعانىن قولدادى. دەگەنمەن، ءبىرىنشى كەزەكتە ورتالىق ازياداعى كورشىلەرمەن قويان-قولتىق ارالاسۋدى، ولارمەن بارلىق سالادا ارىپتەستىك ورناتۋدى جاقتايتىن. ءتۇبى ءبىر تۇركى الەمىنىڭ باتىس وركەنيەتىنىڭ جەتىستىگىن پايدالانىپ، بىرگە دامىعانىن كوكسەدى. جانە مۇنىڭ ءبارى ەڭ الدىمەن ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان سارالانىپ، سالماقتانىپ بارىپ قولعا الىنۋى ءتيىس دەۋدى دە ۇمىتپادى.

بولاتحان قۇلجانۇلىنىڭ ءومىر بويعى ارمانى – حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ەدى. ول ارمانى جۇزەگە اسىپ قانا قويماي، بوكەڭە سول ۇلى مۇرات جولىندا كۇرەسۋ، تەر توگۋ، تاۋەلسىزدىكتىڭ ىرگەتاسىن قالاۋ باقىتى بۇيىرىپتى. بۇل جاعىنان بولاتحان تايجاننىڭ ۇلەسى ۇلتقا قىزمەت ەتۋدى باقىتىنا بالاپ كەتكەن الاش ارىستارىنان ءبىر مىسقال كەم ەمەس. ويتكەنى بولاتحان تايجان دا عۇمىرىن ەكى قاسيەتتى ۇعىم – ۇلت پەن ۇياتقا قىزمەت ەتۋگە ارنادى. ادال قىزمەت ەتتى. جانە ۇلتىنىڭ ۇياتى بولۋعا لايىق ۇلدارىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى.

بەيبارىس بايسۋان

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №9 (326) وت 3 مارتا 2016 گ.