(اڭگىمە)

ءى

قالانىڭ شەتكەرىلەۋ مۇيىسىندەگى مۇلگىگەن ساياباقتىڭ ىشىندە كىتاپ وقىپ وتىرعانىمدا وسىلاي قاراي اياڭداعان ەگدەلەۋ ەكى كىسى نازارىمدى اۋداردى. ەكەۋى اياق استىندا پىرداي شاشىلعان التىنسارى جاپىراقتاردى اياعانداي اقىرىن عانا باسىپ تاياۋ ماڭداعى بوس ورىندىقتاردىڭ بىرىنە تاقاپ كەلەدى. ۇزىن سۇر پلاشش كيگەن، باسىندا كونەتوزداۋ قارا قالپاعى بار، بوزعىلتىم ساقال-مۇرتىن ۇقىپتاپ باستىرعان كىسى الدەنەنى كۇلە اڭگىمەلەيتىن سياقتى. جانىنداعى – ءسىرا، كەمپىرى بولار – تارتىپكە باعىنۋدان قالعان قاشاعان اق شاشتارى جاۋلىعىنىڭ ءار تۇسىنان شاشىراي سىعالاپ، مەيىرىم شاشقان اققۇبا جۇزىنە ورنەكتى اجىمدەرىنىڭ ءوزى جاراسا كەتكەن كەلىستى كەيۋانا شالىنىڭ ءسوزىن ىقىلاسپەن تىڭداپ، اندا-ساندا اينالاسىنا اسا ءبىر ىنتىزارلىقپەن ىنتىعا كوز جىبەرەدى.

كۇزگى باقتىڭ ءدال وسى ساتتەگى كەلبەتى دە قاراعان جاننىڭ جانارىن اربايتىنداي عاجاپ سۇلۋ ەدى. سىلاڭ قاققان سىرشىل قايىڭداردىڭ اپپاق ءدىڭى شولاق ەتەكتى سىلقىم ارۋدىڭ توق بالتىرىنداي كوز تۇساپ، كوڭىل قىتىقتايدى. الابۇرتقان جالقىن ارايداي قىزعىلت جاپىراقتارى جەلوكپە جەلدىڭ وسەگىنە ءوزارا سۋسىلداسا سىبىرلاسىپ، ءۇن قاتىسادى. تەرەك باسىن تەربەگەن لەپ ءدام-تۇزى تاۋسىلعان كۇزگى جاپىراقتاردى كەيدە قاۋىرسىنشا قالىقتاتا ۇزسە، ەندى بىردە توبىمەن ساۋدىراتا توگەدى. جەردىڭ بەتى تۇتاسقان سارىالا، بوزكۇرەڭ، ورتقىزىل كىلەمگە اينالعان. تابيعاتتىڭ قاتال زاڭىنا ازىرگە ۇيەڭكىنىڭ جيەگى عانا سارعىش تارتقان تۇيەتابان جاپىراقتارى مەن ماڭگى جاسىل شىرشانىڭ قوشقىل ءنىل قىلتاندارى توتەپ بەرىپ تۇرعانداي.

ورىندىققا جايعاسىپ، ارقاسىن ميزامنىڭ كەمپىرشۋاعىنا قىزدىرا توڭىرەكتەگى سۇلۋلىققا سۇقتانعان قوس قاريانىڭ بويىندا دا وسى كۇزگى تابيعاتتىڭ كەلبەتىنە كەلىڭكىرەيتىن ۇقساستىقتار بار ءتارىزدى. بۇلار دا ءومىرىنىڭ قىرمىزى كوكتەمى مەن قىزىقتى جازىن ارتتا قالدىرعان، ءجۇرىپ وتكەن جولىنا قايتا ءۇڭىلىپ، زۋ ەتە تۇسكەن ءوز عۇمىرىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن سالماقتاۋعا دەن قويار كەزەڭدەگى ادامدار ەدى. بالكىم، بۇدان قانشاما جىلدار بۇرىن ولار تاپ وسى ساياباقتا قول ۇستاسا قىدىرعان بولار، تاپ وسى ورىندىقتا قىز-جىگىت بولىپ ۇزاق ءتۇن سىرلاسقان دا شىعار؟ ءدال وسى جولداردى كەزىندە سان رەت تاپتاپ وتكەن دە بولۋى ىقتيمال. بىراق قازىر ول ىزدەردى تابۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى، سونشاما ۋاقىتتان بەرى بۇل باقتا كىم سەرۋەندەمەدى، مىنا جولداردى كىم باسپادى دەيسىز؟ ونىڭ ۇستىنە، كۇز كەلگەن سايىن ساۋدىراي توگىلەتىن سانسىز جاپىراقتار قانداي ورنىقتى ءىزدى دە جاسىرا الادى.

ماعان بۇل قوس قاريا – وتكەنگە سالاۋات ايتىپ، ماڭدايى تاسقا تيگەندە العان اششى ساباعىنان وي ءتۇيىپ، دانالىققا ءبىر تابان جاقىنداي تۇسكەن جاندار سەكىلدى سەزىلدى. ياعني، كوكەيدە ورنىعىپ، كوكىرەكتە قاتتالعان ءومىر مەكتەبىنىڭ ءىلىمىن پەرزەنتتەرىڭنىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ، تىرشىلىكتىڭ ەندىگى مازمۇنىن ۇرپاعىڭنىڭ قىزىعىمەن بايلانىستىرار، ءومىر ءمانىن ءار كۇنىڭدى ريزاشىلىقپەن، تاۋبەمەن وتكەرۋدەن ىزدەر كەزەڭ بۇل. قىسقاسى، ءومىر كۇزى...

كەنەت سانامدا «جاۋابىن تاپپاي جۇرگەن جالقى سۇراقتى نەگە وسى كىسىلەرگە قويىپ كورمەسكە؟» دەگەن وي جىلت ەتتى. راسىندا دا، تالايدىڭ باسىن قاتىرىپ، بىراق ەشقايسىسىنان كوڭىل كونشىتەر ءتۇيىندى ءسوز ەستي الماعان كەۋدەمدەگى تۇيتكىلدىڭ جاۋابىن ومىردەن تۇيگەن-توقىعانى مول وسىنداي قاريالار عانا ايتىپ بەرە السا كەرەك-ءتى. سول ابدەن ساندالتقان ساۋالدى مەن كىمگە قويمادىم، كىمدەردىڭ سوڭىنان جۇگىرمەدىم دەسەڭىزشى...

ءىى

         ول كەزدە رەجيسسەر-دوكۋمەنتاليست رەتىندە تۇسىرگەن العاشقى ءفيلمىم كوركەمدىك كەڭەستە توڭقالاڭ اسىپ، تورىعىپ جۇرگەن ەدىم. سوندا دا، شاماما قاراماي، كەلەسى تۋىندىم ءۇشىن تاڭداپ العان تاقىرىبىمنىڭ ءزىلماۋىر سالماعىنا قاراڭىز – «باقىتتى ادام»! قاتارلاستارىمنىڭ مىرسىلداپ كۇلگەنىنە دە، باستىعىمنىڭ «تاعى دا وڭباي وماقاسايىن دەمەسەڭ، باسقا تاقىرىپ تاڭدا!» دەپ ەسكەرتكەنىنە دە قاراماستان، قاسارىسىپ وتىرىپ الدىم. اقىرى بەكىتپەسكە امالى قالمادى.

– ءوز باسىم مۇنداي اۋقىمى كەڭ اۋىر تاقىرىپتى دوكۋمەنتاليستيكادا جان-جاقتى اشىپ كورسەتۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن، سول سەبەپتى قالاي تىراشتانساڭ دا، جاقسى دۇنيە شىعاراتىنىڭا كۇماندىمىن. ەگەر ناشار بوپ شىقسا، وندا بۇدان بىلاي سەن تەك مەن تاپسىرعان تاقىرىپتى عانا تۇسىرەسىڭ. كەلىستىك پە؟ – دەپ باستىعىم ماعان قولىن ۇسىندى.

– كەلىستىك! – دەدىم مەن دە بايگەگە باسىن تىككەن ادامداي ساڭق ەتىپ.

سودان دايىندىق باستالىپ كەتتى. ەڭ الدىمەن باسپاسوزدەن، كىتاپتاردان، عالامتوردان اقىن-جازۋشىلار مەن ويشىل-كەمەڭگەرلەردىڭ باقىت تۋرالى نە ايتقانىن تاۋىپ، جازىپ الدىم. شىنىندا دا، باقىت دەگەنىمىز نە ءوزى؟ بىلاي قاراساڭ، وپ-وڭاي-اق سۇراق سياقتى. بىراق كوپشىلىگىنىڭ سۇيەگى دە قۋراپ قالعان، كەيبىرىن سۋرەتىنىڭ وزىنەن تانۋ-تانىماۋىم نەعايبىل الگى دانىشپاندار وسى ءبىر قاراپايىم ساۋالدىڭ جاۋابىن سان-ساققا جۇگىرتىپتى. «باقىت – تەك بۇگىن عانا بار، بىراق ءبىز ەشقاشان بۇگىنمەن ءومىر سۇرمەيمىز: وتكەندى ساعىنامىز، بولاشاققا اسىعامىز» دەپتى ءبىرى. «ومىرىمىزگە ۋايىم-قايعى ارالاسقاندا عانا ءبىز باقىتتىڭ قادىرىن بىلەمىز» دەپتى ەكىنشىسى. ماعان اسىرەسە «تىرشىلىكتە قانشاما باقىتسىزدىقتاردان امان قالساڭ، سولاردىڭ ءبارىنىڭ قوسىندىسى – باقىت» دەگەن ءسوز قاتتى ۇنادى. كەي كەمەڭگەرلەر ءتىپتى «ومىردە باقىت دەگەن جوق، ىزدەپ اۋرە بولماڭدار» دەپ، قاباعىن شىتىپ، قاراداي شوشىتتى. ارقايسىسى ءار تاراپقا سۇيرەپ، ويشىلدار مەنىڭ باسىمدى ابدەن الەككە سالدى.

قويىن داپتەرىمە ۇڭىلسەم، عالىمدار ءتىپتى سالا قۇلاش انىقتاما بەرىپ تاستاپتى. ونى وقىپ وتىرىپ، باقىت دەگەن ۇعىمنىڭ باعىتىنان اجىراپ قالا جازدادىم. سيپاتتاماعا سەنسەك، باقىت دەگەنىمىز – «جارىق دۇنيەگە كەلگەندەگى ارمان-مۇراتىنىڭ تولىق ورىندالۋىنا، ءومىرىنىڭ ءماندى دە ماعىنالى بولۋىنا، كوڭىل قاناعاتتانارلىق تۇرمىس جاعدايىنا ابدەن رازى ادامنىڭ باستان كەشەر سەزىمى» ەكەن. وسىنداي دا بىلجىراق بولا ما؟ ەگەر ءوزىنىڭ ۇيلەنگەلى جۇرگەن قىزىنا: «جانىم، ەكەۋىمىزدى الدا تەك قانا باقىت كۇتىپ تۇر!» – دەگىسى كەلگەن جاس جىگىت، ماسەلەن، «باقىت» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا الگى انىقتامانى قويىپ ايتسا، نە بولماقشى؟ نە بولاتىنىن قايدام، ايتەۋىر توي بولا قويماسى انىق.

ۇققانىم: باقىت دەگەندى اركىم ءوز تانىم-تۇسىنىگىنىڭ توبەسىنەن، اقىل-پاراساتىنىڭ بيىگىنەن تانىپ-بىلەدى ەكەن. ەندەشە مەن باقىتتىڭ ناقتى سيپاتتاماسىن انىقتاپ، سوعان سايكەس ادام ىزدەپ، اۋرە بولعانشا، نەگە اۋەلى باقىتتى ادامنىڭ ءوزىن تاۋىپ المايمىن؟ باقىتتىڭ انىقتاماسىن ماعان سول كىسىنىڭ ءوزى-اق ايتىپ بەرۋى مۇمكىن عوي؟!

ءسويتتىم دە، ءبارىن قويىپ، باقىتتى ادامنىڭ ىزىنە ءتۇستىم. جاتپاي-تۇرماي، جالىقپاي ىزدەدىم-اق. ماسەلەن، حالىق الاقانىنا سالىپ الپەشتەيتىن اتاقتى ونەر جۇلدىزىنان ارتىق قانداي باقىتتى ادام بولۋى مۇمكىن؟

ارداگەر ءانشى اپاي سۇحباتقا تەز كەلىستى.

– مەن – باقىتتى اداممىن. اندەرىمدى ەل ءسۇيىپ تىڭدايدى. حالقىم باردا مەنىڭ اتىم دا، ونەرىم دە ولمەيدى! – دەدى. ۇنەمى ايتىپ جۇرگەن ءسوزى عوي، جاڭىلعان جوق. بىراق جاتتالعان تاقپاقتاي تاقىلداپ، تىم جانسىز ەستىلدى.

– ايتسە دە، وسىنداي دارەجەگە جەتۋ ءۇشىن كوپ قيىندىق كوردىڭىز عوي! – دەيمىن سويلەتە تۇسكىم كەلىپ. «باقىتىن اڭگىمەلەيمىن دەپ وتىرىپ، بايقاۋسىزدا باقىتسىزدىعىن دا ايتىپ سالار ما ەكەن؟» دەگەن دامە-داعى. الايدا ساحنا جۇلدىزى دا تالاي قۋدى كورگەن تارلان ەمەس پە، سۇرىندىرمەك پيعىلىما پىسقىرعان دا جوق:

– ونەر شىڭى جولىنداعى ازاپ – ءتاتتى ازاپ قوي! – دەدى ەرەكشە ەكپىنمەن.

– سول شىڭعا ۇمتىلىس تالاي ءومىر قىزىعىنان دا قۇر قالدىرعان شىعار؟

– ونەر قۇرباندىقتى تالاپ ەتەدى. (ول كىسى بايقاماي «يسكۋسستۆو ترەبۋەت جەرتۆ» دەپ ورىسشا ايتىپ جىبەرىپ ەدى، قاجەت تۇسىن قايتا تۇسىردىك).

– بۇكىل جاستىق شاعىڭىز ءتۇرلى ساحنالاردا، گاسترولدىك ساپارلاردا ءوتتى. سولاردىڭ جەكە ومىرىڭىزگە تيگىزگەن زيانى بولعان جوق پا؟

– مەنىڭ ءومىرىم – ونەرىم. وتباسىم وسىنى ۇعا ءبىلدى.

ساحنا جۇلدىزى، قىراعى قاقپاشى سەكىلدى، قاي سۇراعىمدى دا قولما-قول قاعىپ الىپ، قاشىرتا جاۋاپ قايىرىپ، ۇستىنە سۋ تيگىزبەي امان شىقتى.

تۇسىرىلىمنەن سوڭ ءانشى ءبىزدى – جانىمدا جارىق تۇسىرگىش بەكنۇر مەن وپەراتور ەرعالي بار – اسۇيىنە شايعا شاقىردى. داستارحان باسىندا، جالپى بىلايعى ومىردە ول كىسى تىپتەن اشىق جارقىن ەكەن. اسەرلەنىپ وتىرىپ، ءبىراز اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتتى. سوڭىندا ۇلىنىڭ ەسىرتكى دەرتىنە شالدىعىپ، ديسپانسەردە ەمدەلىپ جاتقانىن، قىزىنىڭ شەشە ءسوزىن تىڭداماي شەتەلدىككە تۇرمىسقا شىعىپ، مۇحيت اسىپ كەتكەنىن، قازىر ءوزىن جەر بەتىندە جالعىز قالعانداي سەزىنەتىنىن سىر عىپ شەرتىپ، كوزىنە جاس الدى. بالا تاربيەسىنە كوڭىل بولۋگە ۋاقىتى بولماعانىن ايتىپ، اقتالدى. ومىرىندەگى وسى قاسىرەت تۋرالى ەشكىمگە ءتىس جارعىسى كەلمەيتىنىن ۇقتىرىپ، بىزدەن دە سونى ءوتىندى. كامەرا وشىرىلگەن، قۇرال-جابدىق تۇگەل قاتتالىپ-جينالعان، امالىمىز قايسى – كەلىستىك...

* * *

«بايلىق – قولدىڭ كىرى، اقشاعا قۇنىقپاڭدار!» دەگەن اقىلدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، نەگىزىنەن... بايلار كوپ ايتادى. ءسىرا، «تۇياعىن تارپىسا التىن-كۇمىس شاشىلاتىن اقبوكەنىمىزدى تاۋىپ الىپ، جايلاۋىمىزعا ورتاقتاسىپ جۇرمەسىن» دەپ ءبىزدى ادەيى جولاتپايتىن بولار. «بايلىق – قولدىڭ كىرى» ەكەنىن باياعىدان-اق ەستىپ كەلە جاتىرمىز عوي، بىراق سوعان ءوز قولىن دا كىرلەتىپ بارىپ كوز جەتكىزۋدى كىم كوكسەمەيدى دەيسىز!

سونداي «قولى كوپتەن جۋىلماعان» اسا قوردالى ءبىر كىسىنى تاۋىپ، پىكىرلەستىم. راس، قازىر ونداي بايلار اسا كوپ ىزدەتپەي-اق الدىڭنان ءوزى شىعا كەلەدى. ماعان كەرەگى – باقىتتى ادام. ال قالامىزدا بىرىنەن-ءبىرى وتكەن اسەم بەس پاتەرى، تاۋ باۋرايىندا ءتورت قاباتتى كوتتەدجى، جەكەمەنشىك زاۋىتى، ساۋدا ءۇيى، مەيرامحانالارى بار (ۇساق-تۇيەكتەرىن ەسەپكە المايمىز – ۇيات-تى) اۋقاتتى ادامنىڭ باقىتتى بولماۋى مۇمكىن بە؟

تاسپاعا جازىلعان اڭگىمە تاعى دا تاق-تۇق بولدى. «مەنى، باۋىرىم، جاي عانا كاسىپكەر دەپ تانىستىرا سال، قاراپايىم ادامبىز عوي» دەگەن اعام قانداي سۇراق قويسام دا، ءبارىن «وكىمەتىمىز بەن پارتيامىزعا» جاۋىپ قۇتىلدى. ەلىمىزدىڭ كۇننەن-كۇنگە گۇلدەنىپ، كوركەيىپ، وركەندەپ بارا جاتقانى دا، «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زامان تىنىشتىعى دا، ءوزىنىڭ وسىنداي دارەجەگە قول جەتكىزگەنى دە، جەكە شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ جۇرگىزىپ وتىرعانى دا، ءتىپتى ءتۇتىن تۇتەتىپ، ءۇي بولعانى دا – سول ەل باسشىلارىنىڭ كورەگەندىگى، جاتسا دا، تۇرسا دا حالىقتى ويلايتىن وكىمەت پەن پارتيانىڭ تىنىمسىز ەڭبەگىنىڭ ارقاسى ەكەن. قانشا جەتەلەسەم دە، باقىت تۋرالى اڭگىمەگە باسپادى. «باقىتتى ادامسىز با؟» دەگەن سۇراققا عانا جاۋاپ بەردى. «باقىتتىمىن، – دەدى. – مەن عانا ەمەس، ەلىم باقىتتى. وسىلاي توبەمىزدە اشىق اسپان جارقىراپ تۇرعان جارقىن كەزەڭدە ەمىن-ەركىن سۇحباتتاسىپ وتىرۋىمىزدىڭ ءوزى – باقىت! بۇل دا كورەگەن كوسەمدەرىمىز بەن ەل ءۇشىن ەتەگىنە ءسۇرىنىپ... ءى-ءى... سۇرلىگىپ جۇرگەن...».

كەتتى. توقتاتا المادىم.

سۇحباتتان سوڭ، اعامىز ءتۇسىرۋ توبىن مەيرامحاناسىندا جاقسىلاپ كۇتتى. بارعان جەرىنەن قۇراۋىز قايتپاۋعا تىرىساتىن ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ قۇدايى بەرىپ، قۋتىڭداپ شىعا كەلدى. «باقىتتى ادامنىڭ» ءوزى دە بارىنشا سىلتەيدى-اق ەكەن، قوناقاسى سوڭىندا اجەپتاۋىر قىزىپ قالدى. تارقار الدىندا مەنى بالپيعان قارنىمەن تۇنشىقتىرا قۇشاقتاپ تۇرىپ، مۇڭىن شاقتى. ابدەن اككى بوپ العان جان ەمەس پە، ءارى-ءسارى جاعدايىنا قاراماستان جان-جاعىنا الاقتاپ، تەك قانا سىبىرلاپ سويلەدى. باس شۇلعىعانىممەن، ءسوزىنىڭ ءبىرازىن قاۋاشاعىممەن قامتي دا الماي قالدىم. ايتەۋىر «تۇندە تىنىش ۇيىقتاي المايمىن» دەگەن ۋايىمىن عانا ۇعىپ ۇلگەردىم.

وسى ءسوز وزگەسىنەن قاتتىراق شىقسا كەرەك، قاسىمداعى الگى ەكى قۋ دا ەستىپ قالىپتى.

– ۇيقىسىنىڭ شىرقى بۇزىلاتىنداي ءبىر شيكىلىگى بار دا، ءسىرا، – دەدى قايتىپ بارا جاتقانىمىزدا بەكنۇر.

– ونىسى دا وكىمەتىمىزدىڭ ارقاسىندا بولىپ جۇرمەسىن، – دەدى ءتىلىنىڭ ۋىتى بار ەرعالي.

– قويىڭدار، جىگىتتەر. باس جاققا بارىسپايىق. قايدان بىلەسىڭدەر، بالكىم، تۇندە ايەلى قاتتى قورىلدايتىن شىعار؟

ەكى ماستىڭ لىقسي اقتارىلعان داراقى كۇلكىسى تىنىشتىق قۇشاعىنداعى تۇنگى كوشەنى باسىنا كوتەردى...

* * *

نەشە ىقىلىم زاماننىڭ ءىلىم-ءبىلىمىن وقىپ تاۋىسقان، «ارعى-بەرگى دۇنيەدە ول بىلمەيتىن ەشتەڭە قالعان جوق، ءسىرا» دەپ سيپاتتالعان ءبىر اكادەميك اقساقالدى ۇستاپ الىپ، سويلەتتىم. اۋەلى تەلەديدارعا تۇسىرەتىنىمىزدى بىلگەندە، اجەپتاۋىر قۋانىپ، كوستيۋمىنىڭ وڭىرىنە مەدال-توسبەلگىلەرىن تاعىپ، قالعان-قۇتقان شاشىن تاراعان بولىپ، كادىمگىدەي ابىگەرلەنگەن. عىلىم دۇنيەسىندە قالدىرعان ءىزى مەن اتقارعان ءىسىن سانامالاپ، تاربيەلەگەن شاكىرتتەرىن تىزبەلەپ، ءبىراز كوسىلگەن. قىزا كەلە ءوزىن «وتە باقىتتى اداممىن» دەپ تە ايتىپ سالدى. الايدا، باقىت ۇعىمىنىڭ ءمانىن تاراتا باستاعاندا، شال شالقاسىنان ءتۇستى.   

– ونبەس داۋدى قۋعان، ولمەس جاۋمەن جاعالاسقان ولەرمەن ەكەنسىڭ ءوزىڭ ءبىر! – دەدى سوسىن كۇرسىنىپ. – باسقا تاقىرىپ قۇرىپ قالعانداي، «باقىت»، «باقىت» دەپ تاقىلداپ قويمادىڭ عوي. جاس كۇنىندە ومىردەن باقىت ىزدەپ، كوپ ساندالعاننىڭ ءبىرى – مىنا كوكەڭ. دۇنيەنىڭ تىلسىم سىرىن بىلۋگە تىرىستىق، تىرشىلىكتىڭ قۇپياسىن اشۋعا قۇلشىندىق، باقىتتىڭ ماعىناسىن ۇعۋعا ۇمتىلدىق. كوپ بىلسەك، كوپ وقىساق، كوپ تولعانساق – ءومىردىڭ ءمانىن تابامىز، باقىتتىڭ كىلتىن قولعا تۇسىرەمىز دەپ ويلادىق. جاس ەدىك، ماقساتكەر ەدىك. ادام ساناسىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى – العا ۇمتىلۋ ەكەنى حاق. سۇرىنگەن-جىعىلعانىمىزعا قاراماي، جانتالاسا جىلجي بەردىك، ىلگەرىلەي بەردىك. الدىمىزدان كەزدەسكەن كەدەرگىلەر مەن قيىندىقتاردى باقىتقا جەتەر جولدا ءبىزدىڭ جىگەرىمىزدى شىڭداپ، شىنىقتىرا تۇسەتىن قايراق دەپ بىلدىك. ءبىر-بىرىمىزگە بيىك اسۋلار تىلەدىك، سول شىڭداردى باعىندىرۋ جولىندا قانداي تاۋقىمەتكە تاپ بولساق تا، جەڭىپ شىعۋدى ماقسۇت ەتتىك. ستۋدەنت شاقتا مەن ءتىپتى ءبىر جاقىن دوسىما مىناداي شۋماق تا ارناعام:

«مىنەزىڭ-اي!

مىنەزىڭ – اڭعال دا اسەم.

مەن شىقپاعان شىعا عوي زاڭعارعا سەن!

توزە بىلسەڭ – باق-باقىت قونار سوندا،

مەن قيىندىق تىلەيىن. تاڭ قالما سەن!»

مىنە، وسىنداي رومانتيك بولدىق. قازىر ويلاپ وتىرسام، ناعىز اقىماق بولعان ەكەنبىز. دەنى دۇرىس ادام دوسىنا قيىندىق تىلەي مە؟ «جاقسىنىڭ ايتقانى ەمەس، جاماننىڭ ساندىراعى كەلەدى دەگەن، سەنىڭ تىلەگەن قيىندىعىڭ ءومىر بويى سوڭىمنان وكشەلەپ قۋىپ، ءولىمشى عىپ شارشاتتى، اۋزىڭا ءبىر وڭدى تىلەۋ تۇسپەگەنى-اي!» دەپ قالجىڭدايدى قازىر قارتايعان دوسىم.

مۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ ءومىرىمىز ورشەلەنە العا وڭمەڭدەي بەرۋمەن ءوتىپتى، تىنىمسىز قوزعالىس، قاۋىرت قاربالاسپەن زاۋلاي بەرىپتى. ءبىر ءپاس كىدىرىپ، تىرشىلىكتىڭ تىنىسىن سەزىنۋدى، جاقسى كۇندەر مەن ءتاتتى ساتتەردىڭ قادىرىن ءبىلۋدى ەسكەرمەپپىز. ال باقىت دەگەن – شۋاقتى كۇن سياقتى نارسە ەكەن. ماڭدايىڭدى قىزدىرا ءسۇيىپ، جۇزىڭە نۇرىن توگىپ، بويىڭا جىلۋىن سىڭىرەتىن ساۋلەلى ءسات ەكەن. ال مۇنداي كۇن، مۇنداي ساتتەر ۇنەمى بولا بەرە مە؟ كەيدە ءتىپتى كۇندەلىكتى كۇيبەڭمەن ءجۇرىپ سونداي شۋاقتى كەزەڭنىڭ كەلىپ كەتكەنىن دە اڭعارماي قالاتىنىمىز راس قوي. «بيىلعى جاز قالاي تەز وتە شىقتى-ەي؟ كەلەر جىلى ارمانسىز قىدىرىپ، الاڭسىز تىنىقپاسام با وسىدان؟!» دەپ جاتامىز. كەلەسى جازدا تىرشىلىكتىڭ قامىتىنان بوساماي، تاعى دا ۇمىتىپ كەتەمىز. باقىت تا سولاي: ساتىندە سەزىنىپ، دەر كەزىندە ۇعىپ قالدىڭ با – باعىڭ بار ەكەن; ال بايقاماي وتكىزىپ الدىڭ با – ەشكىمگە رەنىشىڭ بولماسىن.

سەن مەنى دۇنيە سىرىنا قانىققان ءبىلىمدار ادام دەپ وتىرسىڭ. ال وسى وقىمىستىلىق ماعان نە بەردى؟ مەنى باقىتتى ەتتى مە؟ جوق. ومىردە كوپ نارسەگە كوزىڭ جەتكەن سايىن سەن ءۇشىن تىرشىلىكتىڭ قىزىعى دا ازايا بەرمەك. ويتكەنى، ءومىردى تەرەڭ بىلگەن سايىن سەن اينالاڭدا قانشاما ادىلەتسىزدىك، قانشاما قاراۋلىق، قانشاما قيانات بارىن كورەسىڭ. ەڭ سوراقىسى – سەن سول جاماندىققا قارسى شىعۋعا بويىڭنان جىگەر تاپقانىڭمەن، ءبارىبىر ونى جەڭە المايسىڭ! سەبەبى، قانشا زاماننان بەرى ىزگىلىكپەن قاباتتاسىپ، ايقاسىپ كەلە جاتقان قاتپارى قالىڭ، جانى ءسىرى جاۋ ول. ال وسىنى بىلە وتىرىپ قالاي باقىتتى بولاسىڭ؟ ايتاسىڭ، ايعايلايسىڭ، اتتاندايسىڭ. كۇيەسىڭ، كۇيزەلەسىڭ، كۇرسىنەسىڭ. اقىرى تەگەۋرىنىڭ جەتپەيتىنىن ءبىلىپ، تەك جۇرۋگە كوشەسىڭ. ءوز دارمەنسىزدىگىڭدى سەزىنۋ دە – باقىت بولىپ پا؟ باياعى باسىڭنىڭ سۋى كەپپەگەن بالاڭ شاعىڭدا «ويلى ادامعا قىزىق جوق بۇل جالعاندا»، «بۇل ءومىر اباقتى عوي سانالىعا» دەگەن سوزدەرگە كۇلە قاراعان بولساڭ، ەندى سونى ايتقان كەمەل تۇلعانىڭ كەمەڭگەرلىگىنە تاڭ قالىپ، تاقياڭ جەرگە تۇسكەنشە تاعزىم ەتەسىڭ...

ءاۋ باستا جايماشۋاق باستالعان سۇحباتتىڭ سوڭى وسىلاي كوڭىلسىزدەۋ اياقتالدى. مۇنداي مۇڭلى مونولوگتى بولاشاق دەرەكتى ءفيلمنىڭ قاي تۇسىنا كىرىكتىرەرىمدى بىلمەي، باسىم قاتقان كۇيى شالدىڭ ۇيىنەن شاي ىشپەستەن شىعىپ كەتتىم.

  ء ىىى

– سۇراعىڭ قيىن ەكەن، شىراعىم، – دەدى ۇزىن سۇر پلاشش كيگەن، باسىندا كونەتوزداۋ قارا قالپاعى بار، بوزعىلتىم ساقال-مۇرتىن ۇقىپتاپ باستىرعان كىسى اڭگىمەمدى مۇقيات تىڭداپ بولعان سوڭ. مەيىرىم شاشقان جۇزىنە ورنەكتى اجىمدەرىنىڭ ءوزى جاراسا كەتكەن جانىنداعى كەمپىرى دە دىمقىل جانارىن ءتۇۋ الىسقا قاداعان كۇيى قالىڭ ويعا شومىپتى. مەن الگىندە بۇل كىسىلەردىڭ قاسىنا كەلىپ، باسىمنان وتكەن حيكايالاردى بايانداپ بەرگەم، بۇل دەرەكتى ءفيلمىمنىڭ دە كوڭىلدەن شىقپاعانىن ايتقام. سوسىن قوس قاريادان «ال سىزدەر باقىتتى ادامسىزدار ما؟ باقىت دەگەندى قالاي تۇسىنەسىزدەر؟» دەپ سۇراعان ەدىم.

– مەنىڭشە، باقىت دەگەن – ادام كوڭىلىنىڭ قاناعات تابۋى، – دەدى سوسىن اقساقال ءسوزىن جالعاپ. – ەگەر پەندە بالاسى وزىندە باردى قاناعات تۇتسا، سوعان شۇكىرشىلىك ەتە بىلسە، ءسوز جوق، باقىتتى بولار ەدى. بىراق ەكىنىڭ ءبىرى ءويتىپ ءوز ءناپسىسىن بۇعاۋلاي المايدى. «باسىم امان، باۋىرىم ءبۇتىن، اتا-انام ساۋ، ەل-جۇرتىم ەسەن بولسا بولدى، باسقا ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق!» دەپ الادى دا، ارتىنشا-اق وسى نيەتىن ءوزى دە ۇمىتىپ كەتەدى. سوسىن باستالادى – «اناۋ كەرەك»، «مىناۋ كەرەك»، «اناۋ جەتپەيدى»، «مىناۋ جەتپەيدى». جان-جاعىنداعى جۇرتتان قالىپ كەتپەۋ ءۇشىن جانتالاسادى كەلىپ. ءاۋ باستاعى قاناعات سەزىمىنەن جۇرناق تا قالمايدى. اشكوزدىك، دۇنيەقوڭىزدىق، پايداكۇنەمدىك، ساراڭدىق، ىنساپسىزدىق، تاكاپپارلىق، مانساپقورلىق – ءبارى دە وسى قاناعاتسىزدىقتان ءوربيدى.

– سوندا اقشا ادامدى باقىتتى ەتە المايدى دەگىڭىز كەلە مە؟ باقۋاتتى دا، باقىتتى دا ادامدار بار شىعار؟ – دەدىم شىداي الماي.

– وتىرىك كولگىرسىپ قايتەيىن: راس، اقشا ادامنىڭ باقىتتى بولۋىنا كومەكتەسەدى. بىراق باقىت – اقشادان الدەقايدا بيىك تۇرعان ۇعىم. قاپ-قاپ اقشاسى بولا تۇرا شىن باقىتتىڭ نە ەكەنىن سەزىنە الماي جۇرگەندەر اينالامىزدا جەتەرلىك. اللا-تاعالا ساعان كول-كوسىر داۋلەت بەرىپ، سول مولشىلىقتان ەشكىمگە ەشقانداي پايدا تيمەسە، قالاي باقىتتى بولاسىڭ؟ بايلىق تا – باق سياقتى، قونار جەرىن تاڭدامايدى. اقشانىڭ قادىرىنە جەتەتىن، وزىنە عانا ەمەس، وزگەلەرگە دە جاقسىلىق جاساي الاتىن اقجۇرەك جانعا دا، قالتاسىنا تۇسكەنىن وڭدى-سولدى شاشاتىن بەرەكەسىز بەيشاراعا دا، قولىنا تيگەن سوقىر تيىنىنان تاس بوپ ايرىلمايتىن ساراڭ سورلىعا دا بۇيىرا بەرۋى مۇمكىن. كىم وسى باسىنا قونعان باعىن باعالاي بىلەدى، قۇدايدىڭ وزىنە جىبەرگەن نىعمەتىن دۇرىس ۇعىنادى – سونىڭ عانا باقىتقا بارار جولى اشىق. ءارى باي، ءارى باقىتتى بولا الساڭ، ارينە، كەرەمەت! الايدا ۇنەمى ولاي بولا بەرمەيدى عوي.

– اتاڭ اقيقاتىن ايتىپ وتىر، اينالايىن. – سوزگە اجەي دە ارالاستى. – «ادامنىڭ كۇنى – اداممەن» دەگەن. اينالاڭا پايداڭ تيمەسە، جاقىنىڭا جاقسىلىق جاساي الماساڭ، كوپكە كومەكتەسپەسەڭ – باي بولعانىڭ، بار بولعانىڭ كىمگە كەرەك؟ ونداي ادامدا قاڭعىپ جۇرگەن قايداعى باقىت؟ مەيلى، باي بولماي-اق قوي، بىراق جۇرەگىڭدەگى ىزگىلىك سونبەسىن، مەيىرىم قاتپاسىن. ىشكى باقاي ەسەپپەن ەمەس، ەشقانداي سەبەپسىز بىرەۋگە تيتتەي جاقسىلىق جاساشى – سول ادامنىڭ ءجۇزى بال-بۇل جانىپ قۋانعانىن كورگەندە، سەنىڭ دە تۇلا بويىڭدى ءبىر تىلسىم تولقىن كەرنەي جونەلەدى! جانىڭ راحاتقا بولەنەدى! بۇل – باقىت ەمەي، نەمەنە؟

– قاپ، قانشا ۋاقىتىم قۇر بەكەرگە ءوتىپتى، قانشا بەينەتاسپام شىعىن بولىپتى! – دەپ كۇلدىم مەن. – اتاقتىنى دا، اقشالىنى دا، اقىلگويدى دە ىزدەمەي، تۋرا وزدەرىڭىزگە كەلۋىم كەرەك ەكەن عوي. ەكەۋىڭىزدىڭ وتە باقىتتى جۇپ ەكەندىكتەرىڭىز كورىنىپ تۇر. ءتىپتى سىزدەر تۋرالى فيلم تۇسىرگىم كەپ كەتتى!

– قوي، قاراعىم، ءبىزدى ءتۇسىرىپ قايتەسىڭ، – دەپ جىميدى اقساقال. – ءبىزدىڭ ءومىرىمىز كىمگە قىزىق بولار دەيسىڭ. كينو ءۇشىن قىم-قيعاش تارتىسقا تولى قيىن تاعدىرلاردى تاڭداۋ كەرەك شىعار. ادامدار ناعىز باقىتتى عۇمىر دەگەن سونداي بولۋعا ءتيىس دەپ ويلايدى. كىتاپتان وقىپ، ەكراننان كورەتىنى – كىلەڭ باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرىپ، كورمەگەن قۇقايى، كەشپەگەن حيكمەتى قالماي، اقىرى ءولدىم-تالدىم دەگەندە باقىتقا ارەڭ قولى جەتەتىن بەيباقتار بولعان سوڭ، سولاي ويلاماعاندا قايتسىن. ومىردە ءدال سونداي تاۋقىمەت شەككەن ادامنىڭ باقىتتى بولعانىن كورگەنىڭ بار ما؟ الگى تارتقان ازابىنىڭ اۋپىرىممەن اياقتالۋىنىڭ ءوزى باقىتقا بەرگىسىز سەزىلەتىن شىعار، ءسىرا. ايتپەسە... بۇل – كورەرمەن مەن وقىرماندى قىزىقتىرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ءتاسىل عانا عوي. شىن باقىتتى ادامنىڭ ءومىرىن كينوعا اينالدىرسا، ونى ەشكىم دە كورمەس ەدى. مىسالى، مىنا كەمپىرىم ەكەۋىمىز تۋرالى فيلم تۇسىرسەڭ، باستاپقى ون بەس مينۋتىنان كەيىن-اق كورەرمەن نە ۇيىقتاپ قالار ەدى، نە سىرتقا شىعىپ كەتەر ەدى. نەگە؟ ويتكەنى، شيەلەنىسكەن شىم-شىتىرىق تاعدىر جوق، ءىش پىستىرادى. ناعىز باقىتتى ادامنىڭ عۇمىرى – سىرت كوز ءۇشىن ەمەس، ونىڭ ءوزى ءۇشىن عانا قىزىق بولادى. سەبەبى، شىن باقىتتى ءومىر – بارشا راحاتى مەن ءلاززاتى سول ءومىردى ءسۇرۋشى ادامدارعا عانا سەزىلىپ، دالا وزەنى سەكىلدى بەتى عانا شىمىرلاي، تىنشىپ اعادى...

– ءجا، بالام، ءبىر وتالسا توقتاۋى قيىن اتاڭدى كوپ سويلەتىپ شارشاتا بەرمە ەندى، – دەدى كەنەت ورنىنان كۇلىمسىرەي تۇرەگەلگەن كەيۋانا. – ءبىز ءبىراز سەيىلدەپ قايتايىق.

 – ال جاقسى، شىراعىم، امان بول! – دەپ اقساقال دا ماعان قولىن ۇسىنىپ، قوشتاستى. – باقىتتى بول!

– ساۋ بولىڭىزدار!

«قانداي كەرەمەت ادامدار! – دەپ سوڭدارىنان قىزىعا قاراپ، ءبىراز تۇردىم. – بىراق مۇنداي باقىتتى جاندار بىزدە نەگە از؟ نەگە «تەك مەن عانا بولسام، مەن عانا بايىسام» دەيتىن مەنمەن پەندەلەر كوپ؟ نەگە ء«وزىم امان بولايىن، ءبىرىڭ ءولىپ، ءبىر قال!» دەيتىن تاسجۇرەكتەر كوپ؟ نەگە «تەگىن ولجا قايدا بار؟» دەپ جالاڭداپ تۇراتىن جاندايشاپتار كوپ؟ نەگە؟ نەگە؟!».

مەن ءوزىمدى باقىتسىزدار ەلىندە تۇرىپ جاتقانداي سەزىندىم.

Abai.kz