(سۋرەت "ازاتتىق" راديوسىنىڭ سايتىنان الىندى)

سوڭعى كەزدەرى قوعام اراسىندا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، ءتىپتى بيلىك باسىندا «قالىپتى ءسالافيزم» (ۋمەرەننىي ساليافيزم) دەگەن ۇعىم بوي كورسەتىپ، كەڭ تالقىلاۋعا ءتۇسىپ ءجۇر. ءتىپتى، ەسىمى ەلگە بەلگىلى كەيبىر ساراپشىلارىمىز «قالىپتى ءسالافيزمدى» جاقتاپ، ديسسەرتاتسيالىق جۇمىس جازىپ جۇرسە، تانىمال ساياساتتانۋشىلارىمىز سولاردىڭ شاشپاۋىن كوتەرىپ اۋديتورياسى اۋقىمدى باق بەتتەرىندە سۇحبات بەرىپ ءجۇر. ولاردىڭ سەندىرۋىنشە، ءسالافيزم (ۋاھابشىلىق) ەكى ءتۇرلى بولادى: ءبىرى قولىنا قارۋ العان سالافيلەر بولسا، ەندى ءبىرى – بەيبىتشىلىكتى تۋ ەتكەن، بيلىككە قارسى شىقپايتىن قالىپتى ءسالافيزم.

ءسالافيزمدى، راسىمەن دە، وسىلاي ەكىگە ءبولىپ قاراۋعا بولا ما؟ جوق، الدە، بىرەۋى قاسقىر دا، ال ەكىنشىسى قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىر ما؟

ول ءۇشىن ءسالافيزمنىڭ تاريحىنا كوز جۇگىرتەيىك. جالپى، بۇلار ء«سالافيزم» اتاۋىن دا كەيىننەن العانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. سەبەبى، ۋاھابشىلىق جەر-جەردە بۇلىك سالىپ، تاريحتا ەشقاشان جاقسى اتپەن شىققان ەمەس. سوندىقتان دا، بۇل جاماناتتان قۇتىلۋ ءۇشىن وزدەرىن «العاشقى ساليقالىلاردىڭ» جولىن ۇستاۋشىمىز دەپ سۇيكىمدى كورسەتكىسى كەلىپ، ء«سالاف» اتىن جامىلعان.

ءسالافيزم اعىمىن XIII عاسىردا دوكترينالىق تۇرعىدا جەتىلدىرگەن يبن تايميا ەسىمدى تەولوگ بولدى. حاق ءدىننىڭ وزەگى سانالاتىن ءاھلى-سۇننەت ىلىمىنە مۇلدە قاراما-قايشى كەلەتىن يبن تايميانىڭ ىلىمىمەن XVIII عاسىردا ساۋد ارابياسىندا ءومىر سۇرگەن مۇحاممەد ابدۋلۋاھاب قارۋلانىپ، سول كەزدەگى ايبىندى يمپەريا – وسمان بيلىگىنە قارسى شىعادى. اعىلشىن الپاۋىتتارىنان قولداۋ تاۋىپ، «تازا يسلامدى» جەلەۋ ەتكەن ۋاھابشىلىق وسىلايشا ءاۋ باستا ساياسي ماقسات-مۇددەنى كوزدەيدى. بۇل قوزعالىستىڭ سول كەزدەگى ەڭ باستى ماقساتى – ءناجيت ايماعىنداعى ۋاھابشىلدىق يدەولوگيانىڭ نەگىزىندە ارابتاردىڭ ساياسي دەربەستىگىن قۇرۋ. ادەپكىدە، ءوز ماقساتتارىنا قول جەتكىزە الماسا دا، حح عاسىردىڭ باسىنداعى ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا وسمان يمپەرياسىنىڭ كۇيرەۋىمەن ءناجيت ارابتارى ۋاھابشىلدىق يدەولوگيانىڭ نەگىزىندە ءوز تاۋەلسىز يەلىگىن قۇردى. كەيىن 1991 جىلدارى ءسالافيزم ساياسي ماسەلەگە قاتىستى ەكى تارماققا بولىنەدى. ياعني، سۋرۋريا جانە مادحاليا بولىپ. توقسانىنشى جىلدارى يراك بيلەۋشىسى ساددام حۋسەين كۋۆەيتكە سوعىس اشىپ، جاۋلاي باستاعاندا ساۋد ارابياسى باعداتتىڭ اسكەري ارەكەتىنەن قاۋىپتەنىپ، اقش-پەن اۋىز جالاسىپ، وداقتاسۋعا بەل بۋادى. ياعني، يراك حيزاج ايماعىنا اسكەري شاپقىنشىلىق جاساي قالعان جاعدايدا، اقش ساۋديانى قورعايتىن بولىپ كەلىسەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە، قاسيەتتى قاعباعا يەلىك ەتكەن ەل پروتەستانتتىق الپاۋىت مەملەكەتكە (اقش) پروتەكتورات ء(بىر مەملەكەتتىڭ اسكەري قورعاۋىندا بولۋ) رەتىندە باعىنىشتى بولادى. ساۋديا ۇكىمەتىنىڭ بۇل شەشىمىنە نارازى بولعان مۇحاممەد سۋرۋر يبن ءنايف زەين ءال-ابيدين باستاعان ءدىني ازشىلىق توپ كورول بيلىگىن «كاپىرگە» شىعارادى. ولاردىڭ پايىمىنشا، مۇسىلمان مەملەكەتى وزگە ءدىن وكىلدەرىمەن اۋىز جالاسپاۋى كەرەك ەدى. ال، بيلىكتىڭ ساياساتىن جاقتاعان رابيع يبن ءھادي ءال-مادحالي باستاعان توپ سۋرۋردىڭ ۇستانىمىن تەرىسكە شىعارىپ، ولاردى «ۇمبەتتىڭ حاۋاريجدەرى» دەپ اتادى. مىنە، وسىلايشا ءسالافيزم ءدىني تۇرعىدان ەمەس، ساياسي تۇرعىدان ەكىگە جارىلىپ كەتە بارادى. بىراق، ەكى تارماقتىڭ دا ءىلىمى ءبىر قايناردان شىعىپ جاتىر. ياعني، ەكەۋىنىڭ ناسيحاتتايتىن يدەولوگياسى ورتاق، ءبىر باستاۋدان سۋ ىشەدى. ايىرماشىلىق تەك ساياسي ۇستانىمىندا. بىرەۋى بيلىككە قارسى شىقپايمىز دەسە، ەندى ءبىرى قارۋمەن بولسا دا بيلىكتى وزدەرىنىڭ ىرقىنا كوندىرگىسى كەلەدى.

بۇل ەكى تارماق تا بۇگىندە قازاقستانعا تۇمسىق سۇعىپ، ءوز يدەولوگيالارىن ەكى جاقتاپ ناسيحاتتاۋدا. بىزدەگى ءتيىستى ورىندار دا سۋرۋريا تارماعىن بيلىككە قاۋىپتى، ال مادحاليدتەر قالىپتى دەپ ءبولىپ قاراستىرادى. سوندىقتان دا، ەلىمىزدىڭ قۇقىققورعاۋ ورگاندارى مادحاليدتەردى سۋرۋريا توبىنا قارسى قولدانۋ ءۇشىن ولاردىڭ جولىنا توسقاۋىل بولماي، كەرىسىنشە بار مۇمكىندىكتەرىن اشىپ بەرۋدە. بۇعان دالەل – سالافيلىكتى اشىق ۋاعىزداپ جۇرگەن مادحاليدتەردىڭ بىرقاتار سايتتارى ەش توسقاۋىلسىز ەمىن-ەركىن جۇمىس ىستەۋدە. سول سايتتارى ارقىلى ونلاين ساباقتارىن اشىق جۇرگىزىپ كەلەدى. ەلدىڭ دۇردارازدىعىن تۋدىراتىن سايتتاردى جابۋ تۋرالى نەشە مارتە ۇسىنىس تۇسسە دە، ءالى كۇنگە دەيىن ءتيىستى شارالار قولدانىلماي كەلەدى. سونداي-اق، ولاردىڭ ۋلى ادەبيەتتەرى مەن اۋديو-ۆيدەو ۋاعىزدارىنا مەملەكەت تاراپىنان ارنايى ساراپتاما جۇرگىزىلمەي، رەسمي تىيىم سالىنباعان. سونىڭ سەبەبىنەن ۋاعىزدارى مەن ادەبيەتتەرى اركىمنىڭ قولىندا، ۇيىندە، عالامتوردا كەزىپ ءجۇر. جاستار دا قازىرگى تەحنولوگيانىڭ مۇمكىنشىلىكتەرىن پايدالا وتىرىپ سول ادەبيەتتەردى ءبىر-بىرىنە تاراتۋدا. ەگەر بۇل ادەبيەتتەر مەن ۋاعىزدارعا زاڭمەن تىيىم سالىنعاندا، بۇل ارەكەتتەردىڭ يەلەرى زاڭ الدىندا جاۋاپقا تارتىلار ەدى. وكىنىشكە قاراي، ولاي بولماي تۇر. ەل يمامدارى 10 ادامنىڭ 8-ءىن بۇل اعىمنان ساقتاپ قالعانىمەن، سالافيلەر وسىنداي مۇمكىندىكتەر بەرىپ قويعاندىقتان قالعان 2-ءىن ءوز جەتەگىندە اكەتىپ جاتىر.

مادحاليدتەردى قولعا قارۋ الىپ بيلىككە قارسى شىعاتىن سۋرۋريالىقتارعا قارسى قولدانۋ تاكتيكالىق تۇرعىدان دۇرىس دەسەك تە، ولارعا بار مۇمكىنشىلىكتى اشىپ بەرىپ، تايراڭداتىپ قويۋ ۇلكەن قاتەلىك. سەبەبى، وسىنىڭ سالدارىنان قانشاما دىننەن حابارى جوق نەمەسە دىنگە ەندى-ەندى بەت بۇرىپ كەلە جاتقان تالاي جاستارىمىز ولاردىڭ ەمىن-ەركىن ايتىلىپ، ەش كەدەرگىسىز تاراتىلىپ جۇرگەن ۋاعىزدارىنىڭ قۇربانىنا اينالۋدا. سوندىقتان، ولاردى تەك بيلىككە قارسى الگى توپتىڭ مۇشەلەرىنە عانا باعىتتاپ قولدانۋ كەرەك. ياعني، ولارعا اقپاراتتىق كەڭىستىكتى تۇتاستاي بەرىپ قويۋ قاۋىپتى.

اسىلىندە سالافيلىكتى «قالىپتى» جانە «قاۋىپتى» دەپ ەكىگە جارىپ قاراۋعا بولمايدى. ويتكەنى، ولاردىڭ وقيتىن ادەبيەتتەرى دە، نەگىزگى ءدىني ۇستانىمدارى دا ورتاق. بۇگىندە بىرنەشەگە ءبولىنىپ وتىرعان سالافيلىكتىڭ قاي تارماعى بولسا دا ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ادەت-عۇرىپتارىمىزدى اللاعا سەرىك قوسۋ دەپ، ەلىمىزدە عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءدىني مەكتەپتەردى اداسقانعا سانايدى.

جەرىمىزگە كەلگەن بۇل اعىم اتا-بابادان كەلە جاتقان ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى تەرىسكە شىعارىپ، «اتا-باباڭ اداسقان، تازا يسلام ول ەمەس، مىناۋ» دەپ، اتا-بابا ءدىنىن ءوز ۇرپاعىنىڭ اۋزىمەن مانسۇقتاتا باستادى. وسىدان كەيىن ەل ءىشى ەكىگە جارىلۋدا. حالىقتىڭ اراسىنان بەت سيپاپ، ارۋاققا قۇران باعىشتاۋعا قارسى شىعاتىن جاماعات بوي كورسەتتى. وسىنىڭ كەسىرىنەن الاۋىزدىق تۋىنداپ، ات شاپتىرىپ، اس بەرىلىپ جاتقان جەردە ەكى قازاقتىڭ باسى ءبىر داستارحاندا تۇيىسپەيتىن بولدى.

سىنالاپ كىرە باستاعان ءسالافيزم يدەولوگياسى استان باستاپ، توي-تومالاقتى دا جاعالاي باستادى. ۇلكەنگە قۇرمەت كورسەتىپ، جەردەن جىبەك العانداي ءيىلىپ سالەم سالاتىن كەلىندەرىمىزدىڭ بەلى بەتاشاردا بۇگىلمەي، قاققان قازىقتاي قاقيىپ تۇراتىن بولدى. ياعني، وتباسىنداعى ۇل مەن كەلىن «شيرك» دەپ شي شىعارىپ، ايرانداي ۇيىعان اۋلەتتىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ، ىركىتتەي ءىرىتىپ، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى قۇلدىراتۋعا اپاردى.

اقىراياعى سالت-ءداستۇردى اداسقان اتا-بابانىڭ سارقىنشاعى دەپ، ىرىمعا قىرىن قاراپ، دومبىرانى شايتاننىڭ قۇرالىنا بالاپ، ۇلتتىق بولمىستان ايىرۋعا كىرىستى.

قۇران مەن پايعامبار حاديسىنەن باسقانىڭ ءبارى بايانسىز دەپ، قازاق دالاسىنا سان عاسىرلار بويى ءدىننىڭ ءدانىن ەگىپ كەلگەن قوجا احمەت ياسساۋي، بۇقار جىراۋ، اباي، شاكارىم، ءماشھۇر سەكىلدى دالا ءدىلمارلارىن دا مويىنداماي، ولاردىڭ ءبارىن اداسقاندارعا تەڭەپ، ادەبيەتىمىزدىڭ قۇندى جاۋھارلارىن تاريح بەتىنەن وشىرۋگە كۇش سالۋدا. سەبەبى، ولار ورتا ازيادا قاناتىن كەڭگە جايعان ءماتۋرۋديا اقيداسىنىڭ وكىلدەرى سانالادى. ال ءسالافيزم ءاھلى-سۇننەت ءۋال جاماعات اقيدالارى: ماتۋرۋدي مەن اشعاريدى اداسقان اعىم دەپ ەسەپتەيدى. ول از دەسەڭىز، قوجا احمەت ياسساۋي، ارىستان باب، قاراحان سەكىلدى ايتۋلى تۇلعالارىمىزدىڭ كەسەنەسىن دە «شيرك» دەپ جارىپ جىبەرۋگە شاق قالىپ تۇر.

ەڭ قورقىنىشتىسى، ەل مۇسىلماندارى ۇيىپ وتىرعان قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنا قارسى ناسيحات جۇرگىزىپ، يمامداردىڭ سىرتىنان عايبات ايتىپ، ءبىلىمسىز نادانعا تەڭەپ، ەلدى دەل-سال كۇيگە ءتۇسىردى. ءتىپتى، مەشىتتىڭ ىشىندە دە الاۋىزدىق تۋىنداپ، جاماعات ەكىگە ءبولىنىپ، يمامعا ۇيۋدى قويعاندار دا شىعۋدا. حالىق وسىلاردىڭ كەسىرىنەن بالاسىن مەشىتكە جىبەرۋگە قورقادى. نە كەرەك، بالاسى يمانعا بەت بۇرىپ، نامازعا جىعىلعانى ءۇشىن اتا-اناسى قۋانعاننىڭ ورنىنا «بالام باسقا اعىمعا كەتىپ قالمادى ما؟» دەپ تە ۇرەيلەنەتىن بولدى.

ەندى ەلدىڭ ءىشىن وسىلاي الاتايداي ءبۇلدىرىپ، ىنتىماعانا سىزات ءتۇسىرىپ، ءدىني دۇردارازدىققا سەبەپ بولىپ وتىرعان سالافيلىك يدەولوگياسىن قالاي عانا «قالىپتى» دەپ ءبولىپ قاراۋعا بولادى. «قالىپتى» دەگەن ءسوز ەلىمىزگە ەش قاۋپى جوق دەگەندى بىلدىرەدى ەمەس پە؟ ال ولاردىڭ قازىرگە قارۋ الماعاندىعىن ەسكەرىپ، بۇلاي دەيتىن بولساق، وندا يەگوۆالاردى دا، احمادياشىلاردى دا «قاۋىپسىز» دەپ جايباراقات وتىرا بەرۋىمىز قاجەت.

ءسالافيزمنىڭ بۇلاردان باسقا ەلىمىزدە تاعى ءبىر توبى بار. ولار وزدەرىنىڭ تۇپكى ماقساتىن ايقىن كورسەتپەي، قوعاممەن اشىق قارسىلاسپاي، بارىمەن ءتىل تابىسا ءجۇرىپ قيىننان جول تابا بىلەتىن توپ. ۋاھابشىلاردىڭ بۇل ءادىس-ايلاسى تەولوگيا عىلىمىندا «تاحيا» (جاسىرىنۋ) دەپ اتالادى. ىشكى قالاۋى ايپاراداي ايقىن كورىنبەگەنىمەن، وسى تاحياشىلار ءسالافيزم قوزعالىسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قاۋىپتى تارماعى سانالادى. ويتكەنى، تاحياشىلار قالىڭ بۇقارانىڭ قامىن جەگەن بولىپ، كوپشىلىكتىڭ سەنىمىنە كىرىپ، ءساتى تۇسكەندە، ءوز يدەولوگيالارىن تىقپالاۋعا تىرىسىپ باعادى.

بۇگىندە بۇل اعىم وكىلدەرىنىڭ تۇمسىق سۇقپاعان جەرى قالمادى. قارا حالىققا، قوعامدىق پىكىرگە ىقپال ەتە الاتىن كوپتەگەن ونەر يەلەرىن، سپورتشىلاردى، جۋرناليستەردى، اقىن-جازۋشىلاردى، ءىرى كاسىپكەرلەردى، ءتىپتى كەيبىر مولدالاردى دا وسى اعىمنىڭ ساپىنان كورۋگە بولادى. ولار كوبىنە قوعامعا ءسوزى وتەتىن، بەلدى-بەدەلدى تۇلعالاردى كوزدەيدى. سونداي وكىلدەردى بىرنەشە مارتە ۇمرا مەن قاجىلىققا اپارىپ، سول جەردە وتىرعان وزدەرىنىڭ ۋاعىزشىلارىنا سانالارىن ۋلاپ كەلەدى. ولارمەن قاجىلىققا بارىپ كەلگەندەردىڭ كوزقاراسى كوز الدىمىزدا وزگەرىپ شىعا كەلگەنىنە تالاي مارتە كۋا بولىپ تا ءجۇرمىز.

مىنە، وسىلايشا ءتۇرلى تاسىلدەرمەن قوعامعا ەنىپ، ءتۇرلى تارماقتارمەن يدەولوگياسىن جايىپ كەلە جاتقان ءسالافيزم اعىمىنىڭ ەندىگى اڭسارى ەلىمىزدىڭ ءدىني باسقارماسى مەن مەملەكەتتىڭ تىزگىنىن قولدارىنا الۋ.

وسىنىڭ ءبارىن قورىتا كەلگەندە ايتارىمىز، سالافيزمگە جول اشۋىمىز ءوز ۇلتتىعىمىزدىڭ تامىرىنا بالتا شابۋىمىز. قوي تەرىسىن جامىلىپ جۇرگەن «قالىپتى ءسالافيزمنىڭ» جولىن قازىردەن كەسپەسەك، تەرىسىن سىپىرعاننان كەيىن «ايقايلاي-ايقايلاي قاسقىردان ۇيات بولدى» دەۋ عانا قالادى. ودان كەيىن قولىمىزدى كەش سەرمەگەن بولادى. ەگەر قازىردەن باستاپ ءسالافيزمنىڭ كۇرە تامىرىن قىسپاساق، ەرتەڭگى كۇنى تىنىشتىعى كەتىپ، بەرەكەسى قاشىپ، تۇنىعى لايلانعان سولتۇستىك كاۆكازداعى شەشەنستاننىڭ، تاجىكستاننىڭ، داعىستاننىڭ كۇيىن كەشەرىمىز انىق.

سول ءۇشىن:

– قازىردەن باستاپ قوعام اراسىندا «قالىپتى ءسالافيزم» دەگەن ۇعىمدى قالىپتاستىرماق تۇگىلى اتاتقىزباۋىمىز كەرەك;

– ءداستۇرلى حانافي ءمازھابىن ناسيحاتتاپ، ءسالافيزم دەگەن اعىمنىڭ قاۋىپتى ەكەنىن مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ ساناعا ءسىڭىرۋ قاجەت، ول ءۇشىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مەكتەپ جانە جوعارعى وقۋ ورىندارىندا «يسلامتانۋ»فاكۋلتاتيۆتىك پاندەرىن ەنگىزۋى قاجەت;

– بارلىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ءسالافيزم يدەولوگياسىنىڭ قوعامعا قاۋىپتى، ەلگە جات اعىم ەكەنىن جاپپاي تۇسىندىرۋگە ءتيىسپىز;

– مەملەكەتتىڭ قولداۋىمەن ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى ناسيحاتتايتىن، حالىققا باعىت سىلتەيتىن، اعارتۋشىلىق باعىتتاعى راديو اشىلۋى كەرەك;

– اقپاراتتىق ناسيحات، اعارتۋشىلىق جۇمىستارمەن قاتار قۇزىرلى ورگاندار دا ءسالافيزمنىڭ وشاقتارىن انىقتاپ، ولارعا ءتيىستى شارالار قولدانۋ كەرەك;

– شەتەلدە، اسىرەسە ساۋد ارابياسىندا قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ارنايى رۇقساتىنسىز ءدىني ءبىلىم الىپ جاتقان ازاماتتارىمىزدى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دەرەۋ ەلگە قايتارۋى قاجەت;

– سونداي-اق، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى شەتەلدىك ءدىني وقۋ ورىندارىمەن مەملەكەت تاراپىنان، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ رۇقساتىمەن كەلمەگەن قازاقستان ازاماتتارىن وقىتپاۋ تۋرالى كەلىسىمشارت جاساۋى كەرەك;

– ال وقۋعا ءوز بەتىمەن بارعان ازاماتتاردى كەرى قايتارۋعا ىقپال ەتۋ ءۇشىن سول ەلدىڭ قۇزىرلى ورگاندارىمەن كەلىسىم جاسالۋى قاجەت;

– عالامتور كەڭىستىگىندە سالافيزمگە قارسى سۇزگى ورناتىپ، سوت شەشىمىمەن ءسالافيزمنىڭ ءيسى شىعاتىن بارلىق سايتتارعا تىيىم سالۋ قاجەت.

دوساي كەنجەتاي، تۇركولوگيا زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ءدىنتانۋشى-فيلوسوف، قايرات جولدىبايۇلى، قمدب نايب-ءمۇفتيى، ازiرەت سۇلتان مەشىتىنىڭ باس يمامى، ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى، داۋرەن قۋات، Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى، مۇحان يساحان، زاڭگەر-شاريعاتتانۋشى،  گۇلبيعاش وماروۆا، «تۇركىستان» گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى،  امانگەلدى قۇرمەتۇلى، رەسپۋبليكالىق «جەبە» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، قايرات قۇرمانباي، يسلامتانۋشى-دوكتورانت، سايد ابدۋنايىم، يسلامتانۋشى-دوكتارانت، ەرمەك مۇقاتاي، الماتى تەلەارناسى «بەس پارىز» باعدارلاماسىنىڭ جۇرگىزۋشىسى، تورە قىدىرالى، شىعىستانۋشى عالىم، رۇستەم سىزدىقوۆ، ءدىنتانۋشى، راحىمجان اكىمبەكوۆ، يسلامتانۋشى، ەربول ءومىرجانوۆ، زاڭگەر-پۋبليتسيست. 

ء("سالافيزم - جات اعىم" اتتى اشىق حات. 2009 جىلدىڭ شىلدەسى، Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى)

Abai.kz