ەردوعان ىستامبۇل اۋەجايىندا تىلشىلەردىڭ الدىنا شىعىپ، تۇركيادا توڭكەرىس جاساماق بولعانداردى ەڭ قاتال جازانىڭ كۇتىپ تۇرعانىن مالىمدەدى. ەردوعان بۇلىك شىعاردى دەپ بەلگىلى عالىم، "حيزمەت" ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى فەتحۋللاح گۇلەندى ايىپتادى. ول، پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، پەنسيلۆانيادان بۇيرىق بەرىپ وتىرعان. تۇركيا پرەزيدەنتى ايىپتاعان فەتۋللاح گۇلەن كىم؟

ءبىز بۇل سۇراققا جاۋاپ تابۋ ءۇشىن wikipedia.org سايتىنداعى مالىمەتتەردى پايدالانۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.

فەتحۋلاھ گۇلەن – تۇرىك حالقىنىڭ ويشىلى سانالادى. يسلام عالىمى، كوپتەگەن كىتاپتىڭ اۆتورى. عالىم ءدىني توزىمدىلىككە، كەشىرىمدىلىككە، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن تۇبەگەيلى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان ۇستانىمدارى ارقىلى الەمگە تانىلعان. ونىڭ قايىرىمدىلىق ىسكە نەگىزدەلگەن جۇمىسى قازىرگى ۋاقىتتا تەك تۇرىك قوعامىن عانا ەمەس، الەمنىڭ كوپتەگەن ايماقتارىن قامتىپ وتىر.

فەتۋللاھ گۇلەن 1938 (كەي دەرەكتەردە 1941) جىلى تۇركيانىڭ ەرزۋرۋم ايماعىنا قاراستى قورىجىق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى راميز گۇلەن (Ramiz Gülen) يمام، مەملەكەت قىزمەتكەرى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. 14 جاسىندا العاشقى ءدارىسىن بەرە باستاعان. اناسى رافيعا حانىم بالالارىنىڭ تاربيە ىسىمەن اينالىستى. گۇلەن تەك باستاۋىش مەكتەپتى تامامداعان. ءتورت جاسىندا قۇران كارىمدى  وقۋدى شەشەسىنەن ۇيرەنگەن ول ون ءبىر جاسىندا قاري اتانادى. ونىڭ وقۋعا، ۇيرەنۋگە دەگەن قۇلشىنىسى ۇستازدارىن تاڭعالدىرعان.

1957 جىلى ءدىن ىستەرى باسقارماسىنىڭ سىنىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكە اۋىسادى. 1957 جىلى اماسيا، توقات، سيۆاس، 1959 جىلى ەدىرنە 1965 جىلى قىرىقلارەلي قالالارىندا باس ۋاعىزشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. 1966 جىلى يزميرگە قونىس اۋدارىپ، سوندا باس ۋاعىزشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. 1981 جىلى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ۋاعىزشىلدىق قىزمەتىنەن بوسايدى. 1989 بەن 1992 جىلدارى قايتا قىزمەتكە كىرىسكەنمەن، تاعى دا دەنساۋلىعى كوتەرمەي ۋاعىز ايتۋدى توقتاتادى. سودان كەيىن گۇلەن قوعامداعى بىرلىك پەن ىنتىماقتى نىعايتۋ ماقساتىندا الدىمەن تۇركيادا تۇراتىن باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءدىني ليدەرلەرىمەن ديالوگ باستاپ، ۆاتيكاندا پاپا يوانن پاۆەل ءىى-مەن كەزدەسەدى. بۇل جۇزدەسۋ تۇركيانىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا كەڭىنەن ناسيحاتتالعان.

گۇلەن 1994-1999 جىلدار ارالىعىندا تۇركيانىڭ بەدەلدى تەلەارنالارى مەن گازەت-جۋرنالدارىنا كوپتەگەن سۇحباتتار بەرىپ، سول تۇستاعى تۇركيا پرەزيدەنتتەرى تۇرعىت ءوزال، سۇلەيمەن دەميرەل جانە پرەمەر-مينيسترلەرى تانسۋ چيللەر، بۇلەنت ەجەۆيت، مەسۇت يىلمازدىڭ الدەنەشە رەت قابىلداۋىندا بولدى. ول اتقارىپ جۇرگەن رۋحاني جۇمىستارىن مەملەكەتتىڭ ءتيىستى ورگاندارىمەن اقىلداسىپ، ىسكە اسىرۋدى ءجون سانادى. ەل پىكىرىمەن ساناسىپ وتىردى.

1999 جىلى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى امەريكاعا بارىپ، بىرنەشە رەت جۇرەگىنە وپەراتسيا جاساتتى. قازىر دارىگەرلەردىڭ باقىلاۋىندا. ۇشاقپەن ۇزاق ۇشۋعا دارىگەرلەردىڭ رۇقسات بەرمەۋىنەن ءوز وتانىنا كەلە الماي ءجۇر. دەسە دە، گۇلەننىڭ تۇركيادان كەتۋىنە ساياسي ۇستانىمى اسەر ەتكەنى ءجيى ايتىلادى.

فەتۋللاھ گۇلەننىڭ ءومىرىن زەردەلەگەن كەزدە ونىڭ ۋاعىز ايتۋداعى ءادىس-تاسىلدەرىنە قاراپ، جاي ادام ەمەس ەكەنىن بىردەن بايقاۋعا بولادى. ول قوعامداعى رۋحاني قۇلدىراۋدى توقتاتۋعا كۇش سالدى. گۇلەن بىرىنشىدەن، مەشىتكە جينالعان جاماعاتتى وزىنە تارتا ءبىلۋ قابىلەتىمەن، ەكىنشىدەن، تىڭداۋشى قاجەت ەتكەن تاقىرىپتى تاپ باسۋىمەن كوزگە ءتۇستى. مىسالى، اللانى تانۋ، ءبىلۋ جانە وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، اقىرزامان، يماني قۇندىلىقتار، وتباسى، قۇران، حاديس، ناماز، زەكەت، قاجىلىق، عيباداتتار، يسلامي ءتالىم-تاربيە جانە پايعامبارعا قۇرمەت سياقتى قۇندى تاقىرىپتاردى مەشىتتىڭ مىنبەسىنەن حالىققا سۇيىسپەنشىلىكپەن جەتكىزدى. ونىڭ ءار ۋاعىزى بەينەتاسپالارمەن كوبەيتىلىپ، تۇركيانىڭ بارلىق قالالارىنا، اۋداندارىنا، اۋىلدارىنا دەيىن تارادى. حالىق ونى ءماجىلىس زالدارىندا، شايحانالاردا سۇيسىنە تىڭدادى. جۇرتپەن جۇزدەسكەندە ولاردىڭ سۇراقتارىنا نانىمدى دا تەرەڭ ماعىنادا جاۋاپ بەرە ءبىلدى. 

2008 جىلى الەمدەگى اسا بەدەلدى باسىلىمدار «Prospect» جانە «Foreign Affairs» جۋرنالدارى گۇلەندى «الەمنىڭ  ەڭ ىقپالدى  ينتەللەكتۋالى»  دەپ  جاريالاعاندا  دا  ونىڭ  ينتەللەكتۋالدىق  قىرىمەن قوسا قوعامدىق قايراتكەرلىگىنە دە باسا نازار اۋدارعان بولاتىن.

دەگەنمەن، كەيبىر  بۇقارالىق  اقپارات  قۇرالدارىندا گۇلەنگە  قاتىستى  بىرقاتار  كۇدىكتى  ويلار دا ارا–كىدىك ايتىلىپ ء جۇر.  ماسەلەن، تۇركياداعى  گۇلەنگە  قارسى  توپتاردىڭ  ايىپتاۋلارى، گۇلەننىڭ ەلىنەن جىراقتا  اقش–تا ء ومىر ء سۇرىپ  جاتقاندىعى،  تۇركيادا  گۇلەنگە  قاتىستى ءسوت ىسىنىڭ مان–جايى، ت.ب. ماسەلەلەر. 

گۇلەن جاماعاتى قالاي پايدا بولدى؟ ەندى وسى ساۋالعا جاۋاپ تابۋ ءۇشىن ەركەبۇلان ءالىمحانۇلىنىڭ "تۇرىك ءدىني اعىمدارى تۋرالى نە بىلەمىز؟" اتتى ماقالاسىنان ءۇزىندى وقىساق.

1923 جىلى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك تۇركيا رەسپۋبليكاسىن جاريالادى. اتاتۇرىك، وسمان يمپەرياسىنىڭ دامىماي قالۋ سەبەبىن شىعىسىتىق داستۇرمەن جانە دىنمەن بايلانىستىردى. سوندىقتان جاڭا قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ زايىرلى بولۋىن جانە دامىعان باتىس مەملەكەتتەرىنەن ۇلگى الىپ ولارمەن تىعىز بايلانىس قۇرۋىن قالادى. ءدىن مەملەكەتتەن ءبولىنىپ، ءدىندارلاردىڭ مەملەكەت ىستەرىنە ارالاسۋىن شەكتەدى. اتاتۇرىكتەن كەيىن مەملەكەت باسشىلىعىنا كەلگەن يسمەت ءينونۇ، بۇل رەفورمانى ودان ارى قاراي تەرەڭدەتتى. وسى كەزەڭدە دىنگە قاتىستى تومەندەگىدەي ۇلكەن شەشىمدەر قابىلداندى:

— قۇراندى وقىتۋعا تيىم سالىندى;

— مەملەكەت استاناسى انكاراعا ورامال تاققان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ كىرۋى شەكتەلدى;

— ازان-تۇرىكشە ايتىلاتىن بولدى تب.

جوعارىداعى ۇكىمگە باعىنعىسى كەلمەگەن ءدىن قايراتكەرلەرى قۋدالاندى. مۇنداي ساياساتتان كەيىن بىرنەشە عاسىر بويى ەڭ ۇلكەن تاريكاتتار بولىپ كەلگەن ءدىني اعىمداردىڭ كوبى جويىلدى نەمەسە جويىلۋعا شاق قالدى.

مەملەكەتتىڭ بۇل ساياساتىنا قاراماي جاسىرىن ءجۇرىپ نەمەسە استىرتىن حالىققا ءدىندى تۇسىندىرۋمەن، وقىتۋمەن اينالىسقان تۇلعالار بولدى. وسى تۇلعالاردىڭ سوڭىنان ەرۋشىلەر تۇركيادا جاڭا جاماعاتتاردىڭ نەگىزىن قالادى.

بۇگىنگى كۇنى تۇركيادا ەڭ كەڭ تارالعان جاماعات سايد نۇر سەيتتىڭ جولىن ۇستاۋشىلار. جاماعاتتىڭ نەگىزىن قالاعان سايد نۇر سەيت (1878-1960) «ريسالە-ي نۇر» (نۇردان حاتتار) كىتاپتار جيناعىنىڭ اۆتورى. وسى جيناقتى نەگىزگە الا وتىرىپ جۇمىس جاسايتىن بۇل جاماعات بىلايعى قاۋىمعا «نۇرشىلار» اتىمەن تانىمال. بۇل جاماعاتتى ۇستاۋشىلار قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنە جايىلىپ ۇلگەردى. دەگەنمەن جاماعات ءوز ىشىندە بىرنەشە تارماقتارعا ايىرىلعان. بۇل تارماقتاردىڭ سانى ونشاقتى بولىپ تابىلادى. بۇل تارماقتاردىڭ ىشىندە ەڭ تانىمالى جانە كەڭ اۋقىمدا جۇمىس جاساپ جاتقانى مۇحاممەد فەتحۋللاح گۇلەن جەتەكشىلىگىندەگى توپ. مۇسىلمان الەمىنىڭ ارتتا قالۋ سەبەبى ءبىلىم مەن عىلىمدا كەنجەلەپ قالۋىندا دەپ تۇسىنەتىن گۇلەن توبى ءبىلىم سالاسىندا جۇرگىزگەن جۇمىستارىمەن تانىمال. وزدەرىنىڭ قىزمەتى جۇرگەن بارلىق ەلدە ءبىلىم وردالارىن اشۋدا، جاماعاتتىڭ جۇمىسىن سولار ارقىلى جۇرگىزۋدە. قازاقستانداعى قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى دە وسى جاماعاتتىڭ ءبىلىم وشاقتارى بولىپ تابىلادى. الەمنىڭ جۇزدەن استام ەلدەرىندە مەكتەپتەر اشقان بۇل جاماعات جىلدا تۇركيادا ءداستۇرلى «تۇرىك ءتىلى وليمپيادالارىن» وتكىزەدى.

پانتۇركيزمدى جانە ءپانيسلاميزمدى ۋاعىزدايدى دەپ نۇر جاماعاتى رەسەي فەدەراتسياسىندا تيىم سالىنعان. سونداي-اق وزبەكستان بيلىگى دە بۇل جاماعاتقا قىرىن قارايدى.

ءتۇيىن

قوش! فەتتۋللاح گۇلەن الەمنىڭ بىرقاتار ەلدەرىندە تۇرىك ليتسەيلەرىن اشىپ، ءبىلىمدى ۇرپاق تاربيەلەۋگە دە كۇش سالعان ادام. قازىر ەلىمىزدە نەگىزىن گۇلەن قالاعان قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىندە مىڭداعان قازاق بالالارى وقۋدا. گۇلەننىڭ حالىقارالىق "حيزمەت" ۇيىمىنىڭ وكىلدەرى ەلىمىزدەگى ىرگەلى قوعامدىق ۇيىمدارمەن بايلانىس جاساپ، ءتۇرلى جوبالاردى ىسكە اسىرىپ جاتىر. 

ءبىزدىڭ بيلىك تۇركياداعى جاعدايدى قالاي سارالايدى؟ ەندىگى قويىلار ساۋال وسى بولسا كەرەك.

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz