بيىل جىل سوڭىنا قاراي ەكى ۇلكەن داتا اتاپ وتىلەدى. بىرىنەن ەكىنشىسى تۋىنداعان اسا ماڭىزدى وقيعالاردىڭ العاشقىسى – مىزعىماستاي كورىنگەن سوتسياليستىك لاگەر ەلدەرىنىڭ باستى ۇيتقىسى بوپ تۇرعان الىپ تا قۋاتتى كەڭەس يمپەرياسىنىڭ ىرگەسىن شايقالتقان قازاق جاستارىنىڭ كوتەرىلىسى. وعان الداعى جەلتوقساندا وتىز جىل تولادى. كەلەسىسى –   توتاليتارلىق جۇيەنىڭ كوبەسى سوگىلۋى ناتيجەسىندە كوگەننەن بوساپ، ازاتتىقپەن قاۋىشقان ەلدەر قاتارىندا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ دە مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋى.  بيىل جيىرما بەس جىلدىعى تويلاناتىن وسىناۋ تاريحي وقيعا قارالى دا قاستەرلى جاستار تولقۋى باستالعان كۇننەن تۋرا بەس جىل وتكەندە بولدى. ەكەۋى دە قازاق تاريحىنىڭ ءمان-ماڭىزى ەرەكشە، ەلەۋلى بەلەستەرى. قالاي قارسى الار ەكەنبىز؟

وتىز جىل بۇرىنعى قوس جازبا...

جالىندى جاستاردى ۇلتتىق نامىس الاڭعا الىپ شىققان سوناۋ قاھارلى كۇندەرگى وقيعانىڭ بەيبىت شەرۋ تۇرىندە قالاي باستالىپ، قالاي كوتەرىلىس سيپاتىنا ەنگەنى بۇگىندە بارشاعا بەلگىلى. دەگەنمەن، قاعازدارىمنىڭ اراسىندا ساقتالىپ قالعان ەكى جازبا نەگىزىندە سول كۇندەردى تاعى ەسىمە ءتۇسىرىپ وتىرمىن.

ء بىرى – جاستار دەمونستراتسياسىنا قاتىسقان اسحات قۇرمانبەكۇلى بەلتاەۆ دەگەن ازاماتتىڭ بەرتىندە، كوتەرىلىستىڭ جيىرما جىلدىعى قارساڭىندا، «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسى باسقارماسىنا اكەپ تاپسىرعان حاتى. حاتىندا ول 1986 جىلعى 17 جەلتوقساندا تۇستەن كەيىن جولداستارىمەن بىرگە الماتىداعى جاڭا (برەجنەۆ اتىنداعى) الاڭعا كەلگەندەرىندە وزدەرى كۋا بولعان وقيعالاردى بايان ەتكەن. اسكەريلەر، ميليتسيونەرلەر مەن حالىق جاساقشىلارى جاستاردى «الاڭعا جىبەرمەي قۋالاپ، ۇرىپ-سوعىپ، قۇلاعانداردى سۇيرەپ اكەتىپ جاتىر ەكەن». سولار بەيبىت قىز-جىگىتتى «تۇياق سەرىپپەيتىن قويداي كورىپ باسىنىپ بارا جاتقاننان كەيىن» بۇلار دا قارسى ارەكەتكە كوشەدى. جاساقشىلاردىڭ  «كەيبىرەۋلەرىنىڭ قولىنداعى قارۋلارىن تارتىپ الىپ، قارسىلاسۋعا تۋرا كەلدى» دەيدى ول. سودان، وكىمەت ساقشىلارىمەن شايقاسۋدىڭ بىرەر ۇرەيلى ءساتىن باستان وتكەرىپ، اسحات، اقىرى، قاس قارايعاندا قاسىنداعى ەكى جولداسىمەن جاتاقحاناعا قايتپاق بولادى. «سول كەزدە ساتباەۆ كوشەسىنە جارىقتارىن ءسوندىرىپ تاستاعان اۆتوبۋستار كەلىپ توقتاپ، ىشىنەن شىققاندار تروتۋارعا ساپقا تۇرىپ جاتتى». بۇلار كوشەنىڭ قاراما-قارسى جاعىنان قاراپ تۇردى. «وكرۋجاەم!» دەگەن بۇيرىقتى ەستىپ»، ولاردىڭ جاساقشىلار ەكەنىن ءتۇسىندى. جاساقشىلار  «ساتباەۆ كوشەسىندەگى قىز-جىگىتتەردى ارت جاعىنان قورشاپ الدى. الاڭ جاقتان كۇشتى پروجەكتورلار ايقاستىرا جارىق ءتۇسىرىپ، جارقىلداپ جاتتى. داۋىس زورايتقىش قوسىلدى دا: «جاستار، سەندەردى مۇندا ناشاقورلار مەن ماسكۇنەمدەر باستاپ كەلدى...» دەگەن سوزدەر ەستىلدى. الاڭ جاق ۋ-شۋ، ازان-قازان داۋىستارعا تولدى. سويلەۋشىنىڭ ءسوزىن قىزداردىڭ شىڭعىرعان داۋىستارى باسىپ كەتتى. ...ءبىز جاتاقحانامىزعا قاراي  كەتتىك». ولار جولدا اياعى زاقىمدالعان قۇربىلارىن  ەكى جاعىنان سۇيەمەلدەپ ارەڭ ءجۇرىپ بارا جاتقان قىزداردى كورىپ،  اۆتوبۋسپەن اۋرۋحاناعا جەتكىزىپ سالادى. ال وزدەرى قايتقاننان كەيىن «الاڭدا نە بولعانىن ەرتەڭىنە ەستىدىك» دەيدى ول. قورشاۋدان قاشىپ قۇتىلعان جىگىتتەردىڭ ايتۋىنشا، «الاڭعا جاستاردىڭ ءبارىن وتكىزىپ جىبەرىپ، قورشاپ العان سوڭ، سولداتتار ولاردى كۇرەكپەن، تەمىرمەن، دۋبينكالارمەن ۇرا باستاعان. كەيبىر جىگىتتەر سولداتتاردىڭ سۋىق قارۋلارىن تارتىپ الىپ، وزدەرىنە سىلتەپتى. سوندا اسكەريلەر قارسىلىق كورسەتكەندەردى اياۋسىز ۇرىپ-سوعىپ، تەپكىلەگەن، ماشينالارعا تيەپ، قالانىڭ سىرتىنا اپارىپ  تاستاعان» كورىنەدى. سونداي قاتىگەزدىكتەر سالدارىنان كوپ جاس مۇگەدەك بولىپ قالعان.  وقيعا باسىلعاننان كەيىن جۇمىستان، وقۋدان، جاتاقحانالاردان شىعارىپ قانا قويماي، «ۇندەرىڭدى شىعارماڭدار، كوزدەرىڭدى جوعالتىڭدار، قالادان كەتىڭدەر، ويتپەسەڭدەر سوتتايمىز» دەپ قورقىتىپ، استانادان كەتۋگە ماجبۇرلەدى ەمەس پە. جاتاقحانالار قاڭىراپ بوس قالدى». وسىلاردى ايتا كەلە، جەلتوقسانشى جىگىت حاتىن بىلاي اياقتاپتى: «سىزدەر تۇسىنىڭىزدەر، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقانداردىڭ بارىنە بىردەي ءۇي، اقشا ەمەس كەرەگى. بىزگە كەرەگى – شىنايى شىندىق. ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىمىزدىڭ ءتىلىمىز، ءوزىمىزدىڭ شىندىعىمىز، ءوزىمىزدىڭ قۇقىعىمىز ۇلتتىق سيپاتتا ەمەس. مەنى قازىر ويلاندىراتىن نارسە – ءبىزدىڭ ىستەي الماعاندارىمىز بالالارىمىزعا سالماق بولماي ما، ايتپەسە، ءتىپتى، نەمەرەلەرىمىز ماڭگۇرت بولىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنەمىن».

اسحاتتى وقيعادان جيىرما جىل وتكەننەن كەيىن دە تولعاندىرعان ءجايتتى مەنىڭ قولىمداعى ەكىنشى ايعاق – سول ءدۇبىرلى جەلتوقسان كۇندەرى جوعارعى جاقتارعا جولدانعان حاتتاردىڭ ءبىرى  تولىقتىرىپ تۇر ەدى. دۇرىسىندا، حاتتىڭ تۇپنۇسقاسى ەمەس، جولما-جول تارجىمەسى. ونىڭ مەنىڭ قولىما تيۋ سىرى مىناداي. وقيعا كەزىندە جوعارعى كەڭەس تورالقاسىنىڭ اپپاراتىنا تۇسكەن  حاتتاردىڭ  بىرەۋىن تەز ورىسشالاپ بەرۋ ماعان تاپسىرىلدى. تورالقا توراعاسى توسىپ وتىر، شۇعىل جاساپ، تىكەلەي وزىنە اپارىپ بەرۋىم كەرەك دەلىندى. ماشينكالاعان جولما-جول تارجىمەمنىڭ  ءبىرىنشى داناسىن تۇپنۇسقامەن بىرگە توراعاعا الىپ كىردىم. ول اۋدارمانى كوز جۇگىرتىپ شولىپ شىقتى. كوڭىلسىز ۇنمەن «ىزدەپ تابادى عوي» دەي سالدى. بيىك لاۋازىمدى كىسىنىڭ، سىر بەرمەگەنمەن، قوبالجۋلى ەكەنىن اڭدادىم. (تاعى بىرنەشە كۇننەن كەيىن مەن ونىڭ الدىنا ءوزىمنىڭ اپپارات پارتيا جينالىسىندا سويلەگەن «بەيساياسي» ءسوزىم ء ۇشىن «ۇلتشىل» اتانىپ، باسىما بۇلت ۇيىرىلگەن جاعدايىما بايلانىستى باردىم، سوندا ول كىسى مەنىڭ ءسوزىمنىڭ ءماتىنىن تالداي وتىرىپ، احۋالدىڭ اۋىرلىعىن، جوعارى لاۋازىمداعى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ ماسكەۋدىڭ باقىلاۋىندا ەكەنىن ايتىپ قالدى.) حاتتىڭ تارجىمەسى ارنايى ورگانعا جىبەرىلەتىن شىعار دەپ ىشتەي ويلادىم. سولاي بولدى ما، جوق پا – بىلمەيمىن،  بالكىم، كەلەشەكتە سول حات زەرتتەۋشىلەرگە كەزىگەر، ءساتى تۇسسە، تاعدىرىن انىقتار، حات يەسىنە، ەگەر كەڭەستىك قۇپيا پوليتسيا ونى تاپقان بولسا، قانداي شارا قولدانىلعانىن شامالار. الدە انونيم اۆتوردى ىزدەپ تاپقاننان بۇرىن دەموكراتيالىق وزگەرىستەر ورناپ ۇلگەردى مە ەكەن؟ بالكىم، حات يەسىن ىزدەستىرۋ جۇمىسى اياعىنا جەتكىزىلمەگەن دە شىعار...  

سوڭىنا «سالەممەن، سارق...» دەپ جازىلعان، ءىس جۇزىندە اۆتورى انىق كورسەتىلمەگەن، رەسپۋبليكا پارلامەنتى باسشىسىنا 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كۇندەرى  جولدانعان حاتتىڭ مەنىڭ قولىمدا ساقتالىپ قالعان جولما-جول تارجىمەسى مىناۋ: «ۋۆاجاەمىي توۆاريشش مۋكاشەۆ سالامات. يا بەسپوكويۋ ۆاس پو نەسكولكيم پريچينام. ۆو-پەرۆىح،_, ۆ ناشەم كازاحستانە دۆا گورودا – دۆا وبلاستنىح تسەنترا نوسيات يمەنا پرەزرەننىح تسارەي. تسارستۆو نە پرينەسلو نيچەگو كرومە گنەتا ي ەكسپلۋاتاتسي. ا مى ۋۆەكوۆەچيۆاەم يمەنا ەتيح نەناۆيستنىح ەكسپلۋاتاتوروۆ. ا رازۆە ەتو نە وزناچاەت تو، چتو مى پوددەرجيۆاەم كولونيزاتورسكۋيۋ پوليتيكۋ تسارسكوگو پراۆيتەلستۆا. نە وزناچاەت لي ەتو ساموۋنيجەنيە. مى نا سۆوەي زەملە سوۆەرشاەم تاكوە پرەداتەلستۆو. ا ۆەد ەتي گورودا يمەيۋت جە درەۆنيە كازاحسكيە نازۆانيا. پەتروپاۆلوۆسك – ەتو ناش كىزىلجار، پاۆلودار – ناش كەرەكۋ. دولجنى جە نوسيت ەتي نازۆانيا. يلي مى بويمسيا نازىۆات تاك. بويمسيا گوۆوريت نا سۆوەم يازىكە، بويمسيا پريدەرجيۆاتسيا ناتسيونالنىح وبىچاەۆ. پوسكولكۋ پرويزۆەدەنى نا سۆەت بوجي، پرينيجەننو حوديم س جەلانيەم ليش بى جيت. نە يسپولزۋەم پودحودياششيە دليا سەبيا پولوجەنيا رەۆوليۋتسي ي ناتسيونالنوي پوليتيكي ۆەليكوگو لەنينا. بويمسيا داجە پولزوۆاتسيا ستاتيامي كونستيتۋتسي. پوەتومۋ ۋحوديت ۆ نەبىتيە سامو نازۆانيە كازاح. ۆەد كاك موجنو نازۆات توگو، نە زنايۋششەگو كازاحسكوگو يازىكا، كازاحوم. ەتو ۆەد نە كازاح، ا مازاح، درازنيلوۆكا، وبەكت سمەحا. وبەكت وبيدنوي درازني، يروني دليا درۋگيح ناتسيونالنوستەي. يازىك – ەتو مىسل نارودا، ساموە دراگوتسەننوە، ساموە دوروگوە ەگو بوگاتستۆو. ا ناشي دەتي ستىدياتسيا گوۆوريت پو-كازاحسكي، ي داجە نە زنايۋت. ەتو وپرەدەليلو نەۆەرنوە پراۆلەنيە ناشەگو رۋكوۆودستۆا. ۆمەستە توگو، چتوبى پودنيمات سوبستۆەننىي نارود، ەگو جە پرينيجايۋت. تەرياەتسيا پەرەد درۋگيمي ناتسيونالنوستيامي ي سامو پو سەبە وكازىۆاەتسيا پود نوگامي. ۆ ستراحە پەرەد «ۆەليكيم» نارودوم، پوتەريالي ي يازىكا. كونەچنو ي وني زنايۋت ۋنيجات كوگو. مى تاك ي گوتوۆى ۋپاست پەرەد نيمي، ي ۆپرەد بۋدەم، ناۆەرنوە، پادات. پوتومۋ چتو ني ۆ ودنوم ۆىسشەم ۋچەبنوم زاۆەدەني نە پروۆوديتسيا ۋچەبا نا كازاحسكوم يازىكە  (نەسكولكو ينستيتۋتوۆ ۆ الما-اتە نە ۆ سچەت – ەسلي سموترەت ۆ رامكاح رەسپۋبليكي), موجنو سكازات، چتو وتسۋتستۆۋيۋت كازاحسكيە دەتسكيە سادى. ا ۆەد ەسلي نە ۋچيت چەلوۆەكا سۆوەمۋ يازىكۋ س دەتسكيح لەت، نەۆوزموجنو پوتوم ناۋچيت. ساموە پراۆيلنوە، ۆ كاجدوي رەسپۋبليكە دولجەن بىت گوسۋدارستۆەننىم يازىكوم – يازىك وسنوۆنوي، كورەننوي ناتسيونالنوستي. ۆسە سوبرانيا، سەزدى، كونفەرەنتسي نادو پروۆوديت نا سۆوەم يازىكە. گوسۋدارستۆەننوە دەلوپرويزۆودستۆو دولجنو ۆەستيس نا كازاحسكوم يازىكە. تولكو توگدا ۆسە پياتنادتسات رەسپۋبليك، سوستاۆليايۋششيە سوۆەتسكي سويۋز، سموگۋت پوستيچ زاۆوەۆانيا ناتسيونالنوي پوليتيكي ۆەليكوگو لەنينا. پوتومۋ چتو لەنين گوۆوريل تاك: «مى ۆوسپيتىۆاەم ماسسى ۆ دۋحە وتريتسانيا گوسۋدارستۆەننىح پريۆيلەگي كاكوي بى تو ني بىلو ناتسي». ا ۆ نىنەشنەي وبستانوۆكە پو ۆسەي سترانە رۋسسكي يازىك ستال وبيازاتەلنىم گوسۋدارستۆەننىم يازىكوم (رازۆە ودنو ەتو نە پريۆيلەگيا؟). ەست راۆەنستۆو نا سلوۆاح، نا دەلە نەت نيكاكوگو راۆەنستۆا. ناشا سۆوبودا پوتەريانا س تەح پور، كاك پريسوەدينيليس ك روسسي. ناشا سۆوبودا وستالاس پود ساپوگامي رۋسسكيح كازاكوۆ. پوتومۋ چتو منوگيە نىنەشنيە رۋسسكيە ۆەد ياۆليايۋتسيا پوتومكامي تەح كازاكوۆ. يح وتتسى، ستويلو ودنومۋ كازاحۋ ۆويتي ۆ يح دەرەۆنيۋ، زاگونيالي يح سوباكامي ي ۋبيۆالي. زنايا پودوبنىە ۆەششي، و كاكوي درۋجبە موجنو گوۆوريت؟  و كاكوي سۆوبودە؟ گلاۆنوي تسەليۋ رۋسسكوگو تسارستۆا بىلو ۋنيچتوجەنيە كازاحوۆ كاك ناتسيونالنوستي. پوەتومۋ ونو وتكرىۆالو رۋسسكيە شكولى، حوتەلو، چتوبى كازاحسكيە دەتي زابىلي سۆوەگو يازىكا ي ستالي رۋسسكيمي. ا مى نازىۆاەم ەتو پروگرەسسيۆنىم پروياۆلەنيەم. تەح كازاحوۆ، كوتورىە حوتەلي سوحرانيت  سۆوەگو يازىكا، نازىۆالي «نەۆەجدامي». ا وني بىلي ناستوياششيمي پاتريوتامي. ەسلي گوۆوريت ۆ وبششەم، يستوريا سسسر (كوتورايا وبۋچاەتسيا ۆ شكولە) رازۆە نە ياۆلياەتسيا پولنوستيۋ يستوريەي روسسي؟ ەتو ۆەد يستوريا رۋسسكوگو تسارستۆا. ا گدە يستوريا سوبستۆەننوي ناشەي سترانى؟ وتچەگو مى وبيازانى زنات جيزنەدەياتەلنوست رۋسسكيح تسارەي، ي نە زنات جيزنەدەياتەلنوست كازاحسكيح حانوۆ؟ پوچەمۋ ۆسە ناشي كرۋپنىە بيبليوتەكي نازۆانى يمەنامي رۋسسكيح پيساتەلەي؟ پوچەمۋ يمەنا ناشيح ۆەليكيح اكىنوۆ ي پەۆتسوۆ نە پريسۆوەنى نيكۋدا؟ كوگدا دۋماەش وبو ۆسەم ەتوم، ستانوۆيتسيا بولنو. ۆاجنوي زاداچەي ناشەگو ۆرەمەني ياۆلياەتسيا ۋۆەليچەنيە چيسلەننوستي كازاحوۆ. دليا ەتوگو نەوبحوديمو سوزدات ۋسلوۆيا دليا پريەزدا كازاحوۆ يز-زا رۋبەجا (وسوبەننو يز كيتايا ي مونگولي). يلي نادو پوزۆات براتەۆ يز روسسي، ۋزبەكيستانا، تۋركمەني. ۆ ەتوم وتنوشەني منوگو رابوت وبرازتسوۆىح پروۆودياتسيا ۆ ارميانسكوي سسر. ارميانە، نيكوگو نە ستراشاس، سپوسوبستۆۋيۋت پريەزدۋ سۆويح براتەۆ يز زارۋبەجنىح ستران. ناستوياششيە پاتريوتيچەسكيە ليۋدي. وني ۋمەيۋت سوحرانيات سۆويۋ ناتسيونالنوست. پوەتومۋ ي ۋۆاجايۋت ارميان. كوگدا يا پيشۋ ەتو پيسمو، سلىشۋ، پوستوياننو ۆ رازنىح مەستاح سلۋچايۋتسيا ستىچكي مەجدۋ رۋسسكيمي ي كازاحامي. ەتو وبوسترەنيە س كاجدىم دنەم ۆوزراستاەت. ۆ تاكوە ۆرەميا، كوگدا ۆوزروسلو ناتسيونالنوە ساموسوزنانيە ناشەگو نارودا، نەوبحوديمو پرەدپرينيات پراۆيلنىە مەرى. ناپريمەر، ەسلي ۆ رۋدنوم كازاحوۆ 3 پروتسەنتا، سلەدوۆاتەلنو، 97 پروتسەنتوۆ رۋسسكيح. كاك ەتو موجنو نازۆات كازاحستانوم. كوگدا ۆ رەسپۋبليكە بۋدەت 80-90 پروتسەنتوۆ كازاحوۆ، ەتو بۋدەت كازاحستانوم. پود لوزۋنگوم وسۆوەنيا تسەلينى، پوكورەنيا كوسموسا ناشا زەمليا وبجيتا ستولكيمي رۋسسكيمي. كاك بى مى ني سكرىۆالي ناتسيونالنوگو ۆوپروسا، ەتوت ۆوپروس نىنە وچەن وبوستريلوس، نابولەلو. ۆوزموجنو ەتوگو نە زناەت رۋكوۆودستۆو رەسپۋبليكي. نو مى – پروستىە كازاحي – ەتوگو گلۋبوكو پونيالي. نەوبحوديمو پرينيمات ەنەرگيچنىە مەرى، نە ناپراۆليايا ەتو پيسمو تۋدا-سيۋدا، ي ۆ كونتسە كونتسوۆ نە تەريايا. ەسلي داجە يسچەزنەت ەتو پيسمو، نە يسچەزنەت پروبلەما.  نەدوۆولستۆو ناراستاەت. نە پوچۋۆستۆۋەت ەتو ليش چەلوۆەك سلەپوي ي گلۋحوي. نە نادو جدات وبوسترەنيا وبستانوۆكي ي دۆيجەنيا نارودا، نادو دۋمات و نارودنوي نۋجدە. س پريۆەتوم سارك...»

سەكسەن التىنشى جىلدىڭ جەلتوقسانىنداعى   قاھارلى كۇندەر جونىندە تولقي وتىرىپ جازعان حاتىندا بەلگىسىز اۆتور، اڭعارعانىڭىزداي، كوپ كوڭىلىندەگى، بىراق سوعان دەيىن ەشكىم اشىق ايتپاعان  ماسەلەلەردى كوتەرگەن ەدى. حالقىمىزعا ەزگى مەن قاناۋدان باسقا تۇك تە اكەلمەگەن «قارعىس اتقان پاتشالار» ەسىمىمەن قازاقستاندا ەكى وبلىس ورتالىعىنىڭ اتالاتىنىن ەسكە سالىپ، ولاردىڭ ەجەلگى قازاقى اتاۋلارىن قايتارماۋىمىز – پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن قولدايتىنىمىزدىڭ بەلگىسى ەمەس پە دەگەن ساۋال تاستاعان. مۇنداي جاعدايدىڭ ساقتالۋى ءوزىمىزدى ءوزىمىز كەمسىتىپ، قورلاۋىمىز بولىپ تابىلماس پا ەكەن دەپ قىنجىلا كەلە، ءوز حالقىمىزعا ءبىز وسىنداي ساتقىندىق جاساپ وتىرمىز دەپ تۇيگەن. سەبەبىن ىزدەگەن. ءسويتىپ ول حاتىندا  جەر-سۋىمىزدى قازاقشا اتاۋعا قورقامىز، ءوز تىلىمىزدە سويلەۋگە قورقامىز، ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتارىمىزدى ساقتاۋعا قورقامىز دەپ كۇيىنگەن. كۇيىنە كەلە، «رەۆوليۋتسيا قاعيدالارىنىڭ، ۇلى لەنيننىڭ ۇلت ساياساتىنىڭ» ۇلتتىق مۇددەمىزگە سايكەس كەلەتىن ەرەجەلەرىن پايدالانبايمىز، ءتىپتى كونستيتۋتسيانىڭ ۇلت مۇددەسىن قورعايتىن باپتارىن قولدانۋعا قورقامىز دەيدى. سونداي جاسقانشاقتىعىمىزدىڭ سالدارىنان قازاقتىڭ ءوزى دە جوعالىپ بارادى دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. سوسىن ۇلت ءتىلى تاعدىرىنا توقتالادى. ءتىلدىڭ حالىقتىڭ اقىل-ويى، ەڭ قۇندى، ەڭ قىمبات بايلىعى ەكەنىن ايتا كەلە، قازىر بالالارىمىز قازاقشا سويلەۋگە ۇيالاتىندى شىعاردى، ءتىپتى بىلمەيدى دە، ال قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندى قالاي قازاق دەۋگە بولادى دەپ كۇدەر ۇزە سويلەيدى. «ۇلى حالىق» الدىنداعى ۇرەي سالدارىنان ءتىلىمىزدى جوعالتۋ الدىندا تۇرعانىمىزدى، ءىس جۇزىندە ۇلتتار تەڭدىگىنە قول جەتكىزبەگەنىمىزدى ومىردەگى مىسالدار ارقىلى تالدايدى. مۇنداي جاعدايعا ۇشىراۋىمىزدىڭ سەبەبىن ءبىزدىڭ باسشىلىعىمىزدىڭ ءوز حالقىن كوتەرۋدىڭ ورنىنا، تومەنشىكتەتىپ، ەلدى بۇرىس باسقارۋىندا جاتىر دەپ سانايدى. سىرت ەلدەردەگى اعايىندارعا ەسىك اشۋ كەرەك دەيدى، بۇل ورايدا ارميانداردى ۇلگى ەتەدى. جەرگىلىكتى نەگىزگى حالىقتىڭ ءتىلى مەملەكەتتىك مارتەبە الۋعا تيىستىگىن، بارشا جيىن بىتكەن  سول مەملەكەتتىك تىلدە وتكىزىلۋى كەرەكتىگىن، سوندا عانا لەنيندىك ۇلت ساياساتى كوزدەگەن بيىككە سوۆەت وداعىن قۇرايتىن ون بەس رەسپۋبليكانىڭ دا جەتە الاتىنىن ايتادى. ءوزى جولداپ وتىرعان وسى حاتتى وندا-مۇندا جىبەرىپ اۋرەگە تۇسكەننەن، ءسويتىپ اقىرىندا جوعالتىپ تىنعاننان گورى، شيەلەنىسىپ بارا جاتقان ۇلتتىق ماسەلەنى، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجدىقتارىن شەشۋ جولدارىن ويلاستىرعان ءجون بولماعىن ايتادى. حات جوعالعانمەن، وزەكتى ۇلت ماسەلەسى جوعالمايدى دەپ قورىتادى...

مىنە، وسىلاي. بيلىكتىڭ وتارشىلدىق ۇسقىنىن ايقىن كورسەتىپ،  وتار ەلدە دورەكى كۇشپەن، اسكەريلەردىڭ قاتىسۋىمەن جۇرگىزگەن جازالاۋ، باعىندىرۋ، جۋاسىتۋ  شارالارىن ەسكە سالعان جانە وتارشىل وكىمەتتىڭ ۇلت ماسەلەسىن جىلى جاۋىپ قويىپ، رەسپۋبليكامىزداعى جاعدايدى شيەلەنىسكە تىرەگەنىن ايتقان ەكى جازبا. ەكى جازبانى  دا ومىرگە اكەلگەن ءبىر سەزىم، بارشامىزعا ورتاق بولۋعا ءتيىس قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى، ورتاق تىلەك، ءار ازاماتتىڭ كەۋدەسىن كەرنەگەن ۇلتتىق نامىس...

وتىز جىلعا تاقالعاندا...

جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ دۇرىستىعى مويىندالىپ، قايعىلى ىزدەرىنە قۇرمەتپەن قاراي باستاعان شاقتا تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسى قابىلداندى. ودان ءبىر جىل وتە، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىز جاريالاندى. ەگەمەن ەل بولعانىمىزعا، مىنە،  بيىل جيىرما بەسىنشى جىل. شيرەك عاسىرعا تاقالعان وسىنشا ۋاقىت بويى ەلىمىز قيلى وقيعاعا تولى دامۋ جولىنان ءوتتى. ەكونوميكالىق رەفورمالار جۇرگىزىلدى، قوعامدىق مەنشىك اتاۋلىنى جەكە مەنشىك ىعىستىردى. بازار ەكونوميكاسىن جاساۋ جولىنداعى جاقسىلى-جاماندى وزگەرىستەر ەل ءومىرىن كۇرت وزگەرتتى، جاڭارتتى، جاقسارتتى. الەمدىك دەڭگەيدە تانىلدىق. دەموكراتيانىڭ سالتانات قۇرۋىنا ولشەۋسىز زور ۇلەس قوسقان جەلتوقسانشىلاردىڭ جانكەشتىلىكتەرى قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش تۇرعىزعانبىز. بۇگىندە ولاردىڭ بىرنەشە قوعامدىق بىرلەستىگى بار، جۇرتشىلىقپەن كەزدەسۋلەر وتكىزەدى، ءتۇرلى ماسەلەگە ءوز كوزقاراستارىن ءبىلدىرىپ، ءۇن قوسىپ جاتادى. جانە سول سەكسەن التىداعى كوتەرىلىسكە ساياسي باعا بەرىلۋى قاجەتتىگىن دە ارادىك ەسكە سالىپ قويادى. سوندايدا كوكەيگە بۇل تاريحي تولقۋ شىنىمەن دە شىققان بيىكتەرىمىزدىڭ كولەڭكەسىندە قالا بەرەر مە ەكەن دەگەن وي ورالادى. وسى وي جوعارىداعى حاتتار مازمۇنىنا تاعى ءبىر ءۇڭىلتتى. بۇلاردىڭ وتىز جىلدان كەيىن دە تولقىتۋىنىڭ سىرىن ۇققىم كەلدى. قىزىعى، بۇلار مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە سول شاقتاعى ويلارىممەن ءبىر ارنادا توعىسىپ جاتىر ەدى، شاماسى، ماسەلە سول ءبىر ۇندەستىكتە جاتقان شىعار دەپ ۇيعاردىم. 

وقيعادان كەيىن اراعا ءبىر اپتا سالىپ وتكەن  جوعارعى كەڭەس تورالقاسى اپپاراتىنىڭ پارتيا جينالىسىندا مەن وقيعا كۇندەرى ەلگە قورعان بولۋعا ءتيىس ميليتسيانىڭ، جان-جاقتان اكەلىنگەن اسكەردىڭ جازالاۋشىلار مەن جۋاسىتۋشىلار دەڭگەيىندەگى ارەكەتتەرىن سىنعا العان ەدىم. ال جاستار قوزعالىسىن تۋعىزعان سەبەپتەردىڭ قاتارىندا قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل جاعدايىن اۋىزعا العانمىن. ونىڭ ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردە تەك قازاق بالالارى ءۇشىن عانا، ونىڭ وزىندە ساۋات اشۋعا دا جارامايتىن دەڭگەيدە، ءفورمالدى تۇردە وتكىزىلەتىنىنە قىنجىلعانمىن، جاس ۇرپاققا ينتەرناتسيونالدىق تاربيە بەرۋدەگى ماڭىزدى شارانى رەسپۋبليكا وقۋ ورگاندارىنىڭ وسىلايشا بۇزىپ، دۇرىس جۇرگىزبەي وتىرعانىن ايتقانمىن. جالپى، بارشا قىزمەتكەرلەر مەن ادامدار ساناسىندا ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى سەزىمدەردىڭ – ۇلتتىق سيپاتتى كورسەتەتىن  ۇلتتىلىق پەن ۇلتتىق شەكتەلۋ بەلگىسى ءتارىزدى ۇلتشىلدىقتىڭ، وتانسۇيگىشتىكتى بىلدىرەتىن پاتريوتيزم مەن شەكتەن شىققان ۇلتتىق استامشىلىق كورىنىسى رەتىندەگى ءشوۆينيزمنىڭ، ۇلتتار اراسىنداعى دوستىق رەتىندە تۇسىنىلەتىن ينتەرناتسيوناليزم مەن ۇلتتىق تامىر اتاۋلىنى مويىندامايتىن كوسموپوليتيزمنىڭ اراسىنا تەڭدىك بەلگىسى قويىلىپ كەتكەنىنە وكىنىش بىلدىرگەن بولاتىنمىن. وكىمەتتىڭ ۇلت ماسەلەسىن جىلى جاۋىپ قويعانىن جوعارىدا جولما-جول تارجىمەسى كەلتىرىلگەن حات يەسى دە اتاعان. سول كەزگى ۇستانىمعا ساي ول دا، مەن دە تال قارماعانداي بوپ، رەۆوليۋتسيا مەن ۇلى كوسەمگە  جۇگىنگەن ەكەنبىز. 

بارشامىزعا ءمالىم، 1985 جىلعى كوكتەمنەن ومىرىمىزگە جەدەلدەتۋ، جاريالىلىق، قايتا قۇرۋ  سىندى ۇراندار ەنە باستاعان، الايدا ءسوز بەن ءىستىڭ الشاقتىعى 1986 جىلى الماتىدا باستالىپ، ەلىمىزدىڭ كوپ ءوڭىرىن شارپىعان جەلتوقسان كوتەرىلىسىن تۋعىزدى. قاسىرەتتى وقيعانى «كىشى وتىز جەتىنشى جىل» ناۋقانىنا ۇلاستىردى. ناۋقان بيلەۋشى پارتيا 1987 جىلدىڭ قاڭتارىندا  قايتا قۇرۋدى جاڭا مەملەكەتتىك يدەولوگيا رەتىندە جاريالاعاندا دا بىردەن باسىلا قويمادى. دەگەنمەن، ءبىرشاما ۋاقىت وتكەن سوڭ، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا دا دەموكراتيا لەبى ەسىپ، جاڭا ساياسات اشىق الاڭعا شىقتى. جەلتوقسان ماسەلەسى بۇكىلوداقتىق حالىق دەپۋتاتتارى سەزىندە كوتەرىلدى. سوتتالعان جەلتوقسانشىلاردىڭ الدى ورالا باستادى. ءتىل جونىندە زاڭ قابىلداندى. كوڭىل جادىراپ، ەل ىشىندە سەرپىلىس تۋدى. قازاق مەكتەپتەرى جەلىسى كوبەيدى. ودان تاۋەلسىزدىك كەلدى. ەلدىك مۇراتتار اشىق ايتىلىپ، جابىق بوپ كەلگەن تاريح بەتتەرى زەرتتەۋگە ءتۇستى. جازىقسىز جازالانعان ارداقتى ەسىمدەردى اقتاپ،  ۇلىقتاۋعا كىرىستىك. نە كەرەك، ۇلتتىق رۋحتى اسقاقتاتىپ، ازاتتىقتىڭ عاجايىپ مۇمكىندىكتەرىنە سۇيسىنەتىن تاماشا كەزەڭ ءورىس الدى.

سوسىن كوڭىل قۇلازىتاتىن باستامالار كوتەرىلدى. بۇلار قازاقشا ساۋاتتارى اشىلماعان، تيىسىنشە، ۇلتتىق مۇددەدەن ماقۇرىم، ەسەسىنە ورىستىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن ەركىن مەڭگەرگەندىكتەرىن ماقتان ەتەتىن، وزدەرىن الەم ازاماتتارى قاتارىندا سانايتىن، اشىعىن ايتقاندا، پاتشالىق جانە كەڭەستىك يمپەريالار قيلى امال قولدانىپ جۇرگىزگەن پارمەندى ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ قۇرباندارى بولىپ تابىلاتىن توپتار تاراپىنان كوتەرىلدى. ولار سوتسياليزم ارباسىنان لىپ ەتىپ كاپيتاليزم ارعىماعىنا اۋىسىپ مىنگەن دە، بازار سۇرانىسىنا سايكەس كەلەتىن، قوعامىمىزدىڭ كەلەشەگى ىسپەتتەنگەن جاڭا تۇرپاتتى كاسىپكەرلەر دارەجەسىنە جەتىپ العان. مىنە سولار اۋەلى پاسپورتتاعى ۇلت تۋرالى گرافانى الىپ تاستاۋعا شاقىردى. ولاردىڭ ويىنشا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تۇراتىن اركىم ءۇشىن ۇلتىن مەملەكەت اتاۋىنا سايكەستەندىرىپ،   قازاقستاندىق دەپ كورسەتۋ كەرەك كورىنەدى. جۇرت ءدۇر سىلكىنىپ، مۇنداي شالدىر-باتپاققا توسقاۋىل قويعان. الايدا الگى الەم ازاماتتارىنىڭ مويىماي جۇرگىزگەن لوببيستىك ارەكەتتەرىنىڭ اسەرى مە ەكەن،   حالىق اسسامبلەياسى وسى «قازاقستاندىق ۇلت» اتالۋ يدەياسىن ەل بىرلىگىن قامتاماسىز ەتەدى دەپ ساناپ، ارنايى دوكترينا جوباسىن جاريا ەتتى.  دايەكسىز، زالالدى قۇجات رەتىندە، بۇل دا جۇرتشىلىقتىڭ ەلەۋلى قارسىلىعىن تۋعىزدى. سول شاقتاعى جاعدايعا وراي، كوپپەن بىرگە ماعان دا ارادىك ءوز پىكىرىمدى بىلدىرۋگە تۋرا كەلگەن. وزەكتىلىگىن بۇگىن دە جوعالپاعان سونداعى جازبالارىمنىڭ ءبىرى مىناۋ ەدى...    

«ەل بىرلىگىنىڭ  شارتتارىن ءدال اجىراتايىق. «قازاقستاننىڭ ەل بىرلىگى دوكتريناسى» جوباسىنا مىڭداعان ادام قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆقا اشىق حات جولداعان ەدى،  ال اقىن جانە ۇلت قايراتكەرى مۇحتار شاحانوۆ باستاعان كوپتەگەن ازاماتتىڭ بيلىك پەن جۇرتشىلىق نازارىن وسىناۋ وزەكتى ماسەلەگە تاعى ءبىر مارتە  اۋدارىپ، بۇدان بۇرىنعى ءتىل اكتسياسى مەن اشىق حاتتا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى شەشۋ  سيىرقۇيىمشاقتاتىلعان  جاعدايدا  وزدەرىنىڭ اتاقتى ازاتتىق كوتەرىلىسى باستالعان 17 جەلتوقسان كۇنى اشتىق جاريالايتىندارىن مالىمدەدى.

مۇنىڭ ەشقانداي دا جايباراقات قاراۋعا بولمايتىن احۋال ەكەنى كامىل. بىراق وعان ءبىز بىلەتىن بيلىكتىڭ اسا جان اۋىرتا قويمايتىنى، تىپتەن مۇلدەم جايباراقات قارايتىنى انىق. ونى ايتاسىز-اۋ، كەرەك دەسەڭىز، ءتىپتى، «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدىنىڭ» كەرىن كەلتىرۋى ابدەن ىقتيمال. الدەكىمدەر اشتىق جاريالادى ەكەن دەپ،  العان باعىتىنان سوعان بولا  قايتا بەرمەيتىنىن بيلىك باسىنداعىلار كوپتەن كورسەتىپ كەلەدى. «اشتىقپەن قورقىتىپ، ايتقانىن ورىنداتۋعا تىرىسۋ – ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ادەتىندە جوق قىلىق» دەگەن جەلەۋمەن، ازاماتتاردىڭ سونداي سوڭعى تۇياق سەرپۋگە بارىپ، ولىمگە باس تىگۋىنە وكىمەت پىسقىرىپ تا قارامايدى. ونداي كوزقاراسىنا تالاي مارتە كۋا بولعانبىز. شەتىن شەشىمىن جاريا ەتىپ، ارنايى مالىمدەمە جاساۋشىلاردىڭ مەملەكەتتىك ماڭىزى جوعارى ماسەلەنى كۇنى كەشە، ءتىل اكتسياسىندا  كوتەرگەنىنە دە ەلەڭدەمەگەن. سونى ەسكە العاندا،  بيلىك تاپ وسى جولى دا سەسكەنە قويار، ۇيالار، قانداي دا ءبىر وڭ شارا الار دەپ ويلامايمىن...

مەن ءوز باسىم اشتىق اكتسياسىنىڭ ورىن الماۋىن قالايمىن. ياعني وكىمەتتىڭ، دەگەنمەن، اشتىق اكتسياسىنىڭ الدىن الۋىن قالايمىن. سوندىقتان دا بيلىكتىڭ بار تارماعىنداعى، اسىرەسە پارلامەنتتەگى ازاماتتارعا، كوپشىلىك كوڭىلىنەن شىقپاي وتىرعان جوبانى قابىل العان اسسامبلەيا مۇشەلەرىنە، بۇگىندە ونى قولداپ، جەر-جەردە ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىنا بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتكەن بەلسەندىلەرگە قاراتىپ ءوز ويىمدى ايتۋدى جانە مەملەكەتتىك بيلىككە دە، بارشا ەل تۇرعىندارىنا دا ءتيىمدى ۇسىنىس ءبىلدىرۋدى ماقۇل كورىپ وتىرمىن.

بيلىكتەگى، بيلىك تارماقتارىنا تاقاۋ بۋىندارداعى، ىقپالدى قوعامدىق ۇيىمدارداعى مىرزالار مەن حانىمدار، ەگەر ولار شىن مانىندە ادال مەملەكەتشىل بولسا، تاريحي ادىلەتتىلىك ماسەلەلەرىن پارىقتاۋعا شىنىمەن ىقىلاستى بولسا، قازاق ەلى الدىنداعى ازاماتتىق پارىزىن ايقىنداپ الۋدان باستارتپايتىن بولسا، شىنىمەن دە تۋعان حالقى مەن ەلىنىڭ قازىرگى جانە بولاشاق تاعدىرىنا الاڭداپ، جانى اشيتىن بولسا، مىنا جايتكە تەرەڭىرەك وي جۇگىرتۋىن قالار ەدىم...

ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا قازاق جەرىنە جۇمىس ىستەۋگە كەلگەن يمپەريا چينوۆنيكتەرىنىڭ مىنانداي جايتتەر تۇجىرىمدالعان كاتەحيزيسى بولدى:

1) وتارلارداعى چينوۆنيكتەر وزدەرىن ورىس ەلەمەنتتەرى ەندى-ەندى عانا ەنگىزىلىپ كەلە جاتقان ازيادا تۇرامىز دەمەي، ازيالىق كونە عۇرىپتار مەن ادەپ-ادەتتەر  ءالى دە ۋاقىتشا ساقتالۋلى ورىس ايماعىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز دەپ ساناۋعا ءتيىس;

2) بارلىق جەردە ورىس اتى مەن ورىس مۇددەسى جەتەكشى ورىندا تۇرۋعا ءتيىس، قازاقتاردى ورىس اتىمەن اتالاتىننىڭ بارىنە قۇرمەتپەن قارايتىن رۋحتا ۇستاۋ كەرەك;

3) قازاقتار ولاردى جاقىن بولاشاقتا، ءتىپتى مۇسىلمان دىنىنە سەنەتىن بولىپ قالسا دا،  كادىمگى ورىس شارۋالارى جاسالاتىن ماتەريال رەتىندە عانا قىزىقتىرۋعا ءتيىس;

4) قازاقتارعا بەرىلەر جول بىرەۋ عانا – نە جالپىيمپەريالىق ازاماتتىق  ۇلگىدە ورىستارمەن ءسىڭىسىپ كەتۋ، نە جويىلىپ-جوعالۋ;

5) ەگەر بۇعان باعىنباۋدى ويعا الاتىندارى بولا قالسا، ولار نە جەر-سۋى جوق قايىرشى بوپ، ءولىپ تاۋسىلادى، نە روسسيا ولارمەن ات-قۇيرىعىن ۇزىسەدى;

6) مۇنىڭ ءبارىن وتار  چينوۆنيگى ءاردايىم ميىندا ۇستاۋ كەرەك، ارتىق-اۋىس اڭگىمە قوزعاماي، دابىرالاتپاي، ىشتەي عانا ءبىلىپ، تاباندى تۇردە جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىس.

وتارلارىندا وسىنداي كوزقاراسپەن ارەكەت ەتكەن پاتشالىق اكىمشىلىگى قازاقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن ورىستاندىرا الدى، بۇگىندە ولار ۇلى ورىس حالقىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدى. مونارحيا تاريح ساحناسىنان كەتكەننەن كەيىن، كەڭەس وكىمەتى ونىڭ وتارشىل ساياساتىن اشكەرەلەپ، ءا دەگەندە قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جاڭعىرتۋ ماسەلەلەرىن قولعا الدى. الايدا، كوپ ۇزاماي-اق، قازاق ەلىن جاڭاشا وتارلاۋ جانە قازاقتاردى جاڭا تۇرپاتتا ورىستاندىرۋ ماقساتىن كوزدەدى. ءتاتتى دە الدامشى ۇراندارىن العا تارتىپ، نەويمپەريالىق سارا جولعا ءتۇستى. ولار كوپ ناتيجەگە قول جەتكىزدى، ناتيجەلەرىنىڭ بىرەگەيى – ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ قۇرباندارىن جاڭا تۇرپاتتى، وزىق ويلى، ينتەرناتسيوناليست جاندار رەتىندە دارىپتەپ، اسا ماڭىزدى ساياسي ەليتا دەڭگەيىنە كوتەردى، كۇللى ەل تاعدىرى نەگىزىنەن  سولاردىڭ قولدارىنا شوعىرلاندىرىلدى...

كەڭەس وكىمەتىنىڭ قوزعاعىش كۇشى – رەۆوليۋتسيانىڭ القىزىل تۋىن جامىلعان بولشەۆيزم بولاتىن، ول كۇللى كەڭەستىك رەفورمانى ومىرگە ەنگىزۋشى جانە العا اپارۋشى لوكوموتيۆ ەدى. بولشەۆيزم ورىستاندىرۋدىڭ «كەڭەس ۇلتى» دەگەن تۇرپاتىن ويلاپ تاپتى، ونىسى الەم قوعامدىق پىكىرىنىڭ سىنىنا ۇشىراعاندا، رايىنان تەز قايتا قويىپ، باسقاشا سايرادى. ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىكتىرىلگەن حالىقتار قاۋىمداستىعىن نوبايلايتىندىقتان، تاريحي شىندىققا كەلىڭكىرەيتىن، سوندىقتان دا كوپشىلىك قارسىلىعىن تۋعىزا قويمايتىن «كەڭەس حالقى» دەپ اتالاتىن تەرميندى ومىرگە ەنگىزدى.

حرۋششەۆتىڭ ايگىلى ۇرانىندا ايتىلاتىن «كوممۋنيزمگە بارشاعا ورتاق ءبىر عانا ورىس تىلىمەن بارۋ» قاعيداسىن باسشىلىققا العان بولشەۆيزم جالپاق ەلدە تۇراتىن حالىقتاردىڭ بارشاسىنا ورىس ءتىلىن «ەكىنشى انا ءتىلى» رەتىندە مويىنداتتى. «ادام فاكتورىنا» ەرەكشە ءمان بەردى، «سوۆەت ادامى» تۇلعاسىن دارىپتەدى، «جاڭا ادام تاربيەلەۋ» ماسەلەسىن كۇللى يدەولوگيالىق جۇمىستارىنىڭ وزەگى ەتتى. ء«تۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى پرولەتارلىق (سوتسياليستىك، تۋراسىن ايتقاندا – ۇلىورىستىق)» مادەنيەت دارىپتەلىپ، ورىس تىلىندە ءتىل اشۋ، وقۋ، جۇمىس ىستەۋ، جالپى، كۇن كورۋ ءۇشىن ورىس ءتىلىن ءبىلۋ قاجەتتىگى جۇزەگە اسىرىلدى.

 ورىسشا جاسالعان ادەبيەت پەن ونەر، عىلىم تۋىندىلارى مەن ولاردىڭ اۆتورلارى كەڭىنەن تانىلىپ، يمپەريالىق تۇپكى ماقساتقا قىزمەت ەتۋگە ءتيىستى جەمىسىن بەرىپ جاتتى.

كەزىندە تۋعان ەلىنەن رەۆوليۋتسيا تولقىنى الاستاعان اقگۆاردياشى-ەميگرانتتار وزدەرى ارمانداعان ء«بىرتۇتاس جانە بولشەكتەلمەيتىن روسسيانى» بولشەۆيكتەردىڭ قۇرعانىن ءستاليننىڭ كوزى تىرىسىندە-اق مويىنداپ، شامپان ىشىسكەن ەدى. بەرتىنگى لەنينشىل-بولشەۆيكتەر كۇللى حالىقتاردى «ۇلى رۋس بىرىكتىرگەنىن» كەڭەستەر وداعىنىڭ گيمنىنە شەگەلەپ جازىپ، جاڭا تۇرپاتتى ء«بىرتۇتاس جانە بولىنبەيتىن رەسەي» تۋىن اسقاقتاتتى. ەگەر كەزىندە سونداي جاعدايعا جەتۋ ءۇشىن كۇرەسكەن اقگۆاردياشىلاردىڭ كوسەمدەرى سول شاقتا ءتىرىلىپ كەلە قالسا، ءسويتىپ عايىپتان، كەڭەستىك قازاقستان اتالاتىن، كۇللى رەسمي ءومىرى ورىس تىلىنە قۇرىلعان ەلدى كورە قالسا – قۋانعاننان جىلاپ جىبەرەر مە ەدى، قايتەر ەدى...

قۇداي ساقتاپ، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. وكىنىشتىسى، بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ بيلىگى كەشەگى يمپەريالىق كەڭەس وداعى تاجىريبەسىن ەگەمەن قازاق ەلى اۋقىمىندا تىكەلەي دە، بويامالى الدامشى جولمەن دە قايتالاي باستادى. مۇنداعى ساياسي قۋلىق جايىندا جانە ونىڭ انتيحالىقتىق مازمۇنى حاقىندا ءتىل اكتسياسىندا، ەلباسىنا جولدانعان اشىق حاتتا، اشتىق جاريالاۋعا بەل بۋعان ازاماتتاردىڭ مالىمدەمەسىندە جەتكىلىكتى دارەجەدە تۇسىنىكتى ەتىپ ايتىلدى. مەن ءوز تاراپىمنان بۇعان تومەندەگىدەي ءبىرلى-جارىم پايىم قوسپاقپىن.

مەنىڭ ويىمشا، ادىلەتتى جانە ينتەللەكتۋالدى قازاقستان قۇرۋعا اتسالىسىپ ءجۇرمىن دەيتىن ازامات ءاردايىم تاريحتان ساباق الىپ وتىرۋعا ءتيىس. ال شىن تاريح قازىرگى قازاقستاننىڭ ءوز-وزىنەن وسىنداي كەيىپتە قالىپتاسپاعانىن، ونى سولاي ەتىپ «لەنيندىك ۇلت ساياساتىن» جۇزەگە اسىرۋشىلاردىڭ قالىپتاستىرعانىن، تيىسىنشە، تىلدىك پروبلەمالارعا قازاقتىڭ ءوزى ەمەس، سونىڭ اتىمەن جادىگوي ساياسات جۇرگىزگەن ايار ساياساتكەرلەردىڭ ايىپتى ەكەنىن، دەمەك، ءتىلدىڭ بۇگىنگى تاعدىرى مەن جاساندى ۇلت جاساۋ ماسەلەلەرىنىڭ دە شەشىمى حالىقتىڭ قولىندا ەمەس ەكەنىن كورسەتەدى. حالىق اراسىنا بارىپ، جۇرتتى ورىس ءتىلى نەگىزىندە ۇيىسپاق قازاقستاندىق ۇلت يدەياسىن «ەل بىرلىگى» دەگەن ادەمى سوزدەرمەن ومىرگە ەنگىزۋگە تىرىسىپ جۇرگەن بيلىك قىزمەتشىلەرى حالىقتىڭ ەمەس، حالىقتىڭ شىنايى پىكىرىمەن ساناسا بەرمەيتىن بيلىكتىڭ قامىن ويلاپ ءجۇر. وكىنىشكە قاراي، بۇل سولاي. ولار ءوز ايتقاندارىن حالىققا قايتكەندە مويىنداتىپ، «جەڭۋدى» ماقسات ەتەدى، ويتكەنى  جەڭىمپازدىڭ ەشتەڭەگە جاۋاپ بەرمەيتىنىن انىق بىلەدى. ولاردىڭ تاريحتان وزدەرىنشە العان ساباعى سونداي جانە ولارىنىڭ، مويىنداۋ ءلازىم،  جانى بار...

قازاق مەملەكەتتىلىگىمىزدى جاڭعىرتتىق دەپ قۋانعان 20-جىلدارى كەڭەس وكىمەتى ونى جاڭاشا اۋىزدىقتادى: پەرمانەنتتى اشتىق ساياساتىمەن كوشپەندى جۇرتتى ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىردى (قازاق 17–18 جج. جالپى مولشەرىنىڭ ءبىر شيرەگىن، 21–23 جج. تاعى ءبىر شيرەگىن، ال 31–33 جج. اشتان قىرىلعانى بار، شەتكە كەتۋگە شاماسى جەتكەنى بار، جارتى سانىن جوعالتتى), ورتالىقتان، سىبىردەن قازاق جەرىنە كوشىپ كەلىپ، قونىستانۋشىلارعا، قازاق سۇيەگى ۇستىنە  جاڭا ءومىر قۇرۋشىلارعا ەسىكتى ايقارا اشىپ قويدى، يندۋستريالاندىرۋ، تىڭ يگەرۋ كەزەڭدەرىندە رەسپۋبليكاعا وزگە جۇرت وكىلدەرىن توپىرلاتا توكتى، الىپ دالانى كونتسەنتراتسيالىق لاگەرگە اينالدىرىپ، كازارمالىق سوتسياليزم كورىگىن قىزدىردى، ازاماتتاردى جازىقسىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى (كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا 340 مىڭنان استام جازالانعاندار، سونىڭ ىشىندە «ۇلكەن تەررور»  جىلدارى 120 مىڭداي سوتتالعاندار مەن 25 مىڭداي اتىلعاندار تاۋەلسىزدىك جىلدارى اقتالدى), قازاقتىڭ قاسىرەتتى تاريحىن وزگە تۇگىل، وزىنە دە بىلگىزبەدى. سولارى ءۇشىن جالپى كەڭەستىك بيلىك تە، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۋىرشاق ۇكىمەتى دە ەشقانداي جاۋاپقا تارتىلعان جوق، ولاردىڭ قىلمىسقا پاراپار قىزمەتىنە تاۋەلسىز مەملەكەت تاراپىنان ساياسي باعا بەرىلمەدى. بۇل ءجايت ءبىزدىڭ بۇگىنگى انتيحالىقتىق ناسيحات جۇرگىزۋشىلەرىمىزدىڭ سەنىمىنە سەنىم قوسىپ، بويلارىنا قۋات بەرەتىن ءتارىزدى...

جەر-سۋى مەن حالقى ورتا ازياداعى 1924 جىلعى ۇلتتىق-اۋماقتىق مەجەلەۋدەن سوڭ ءبىر شاڭىراق استىنا توپتاستىرىلعان ۋاقىتتا رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىنەن استامىن قازاق قۇرايتىن. سول كەزدە بيلىكتەگى قازاق ازاماتتارى «1920 جىلى جاريالانۋىن جاريالانعانمەن، شىنايى كەلبەتىنە يە بولا الماعان ۇلتتىق رەسپۋبليكا ءۇشىن ۇدايى كۇرەسۋمەن جۇرگەندەرىن، ەندى، ەكى ولكە جەر-سۋى جۇرتىمەن بىرىگىپ، حالىقتىڭ الپىس سەگىز پايىزى قازاق بولۋى بۇل كۇرەستىڭ اياقتالۋىن كورسەتىپ تۇرعانىن، وسى ءساتتىڭ ونى – ۇلتتىق رەسپۋبليكانى – جاساۋ جولىنداعى جاسامپاز جۇمىستىڭ باستالۋىن بىلدىرەتىنىن» ايتقان ەدى. الايدا وندايدى – شىن مانىندەگى ۇلتتىق رەسپۋبليكانىڭ ورناۋىن  قالامايتىن جاڭا تۇرپاتتى وتارشىلدار ولاردى تەز بيلىكتەن تايدىردى...

ورىستاندىرۋ مەن وتارلاۋ ساياساتى جەڭىستى شىڭىنا شىققان ەلۋىنشى جىلدارى قازاق رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەي قالدى.

ءتاۋبا، ودان بەرى قازاق دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ ۇدەرىسىن باستان كەشىپ، 1924 جىلعى جاعدايعا سەكسەن بەس جىلدان كەيىن قايتا جەتتى – 2009 جىلى قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى بارلىق حالىقتىڭ ۇشتەن ەكىسىنەن استى. تاعى دا شىن مانىندەگى ۇلتتىق رەسپۋبليكا جاساۋعا قولايلى تاريحي ءسات تۋدى.

شىن  مانىندەگى ۇلتتىق رەسپۋبليكا جاساۋعا 1925 جىلى مۇمكىندىك بەرىلمەۋ سەبەبى – شىنايى بيلىك جاڭا وتارشىلداردىڭ قولىندا تۇرعان. ال ەندى شە؟ الەم مويىنداعان مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىز قولدا تۇرعان 2009 جىلى نەلىكتەن ونداي مۇمكىندىكتى پايدالانا الماي وتىرمىز؟

ونىڭ سەبەبىن جاماپ-جاسقاپ، جاسىرۋدىڭ ەندى ەش قيسىنى قالمادى – ماسەلە تاۋەلسىزدىك العان ەلدىڭ بيلىك تۇتقالارىن وتارشىل رەسەي ىرگەتاسىن قالاعان، كەڭەس وداعى ۇستەمەلەي جۇرگىزگەن ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ قۇرباندارى ۇستاپ وتىرعانىندا جاتقان ءتارىزدى. ولار ەلىمىزدى ءىس جۇزىندە ەسكى وتار اۋقىمى مەن احۋالىندا ۇستاۋعا تىرىسۋدا. ارامىزداعى ورىس دياسپوراسىن  وتارشىل رەسەيدىڭ بەسىنشى كولونناسىنداي كورەدى. سودان جاسقاناتىن ەمەۋرىن بىلدىرەدى، ولارمەن ساناسۋ كەرەك دەيدى. قالاي بولعاندا دا، ۇلتتىق مەملەكەت جايىنداعى سوزدەن شوشىنۋىنىڭ سەبەبىن ەلىمىزدىڭ «كوپۇلتتىلىعىمەن» تۇسىندىرگىسى كەلەدى.

شىنتۋايتىندا، تالاي جىلعى ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ قۇرباندارى بۇگىنگى كورشىمىزدىڭ وتارشىل ەمەس، دەموكراتياشىل  رەسەي ەكەنىن پارىقتاعانى ءلازىم. «ەل بىرلىگىن» قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سولاردىڭ ىعىمەن  جاڭا ۇلت قالىپتاستىرۋعا تىرىسۋدىڭ مۇلدەم قاتە جول ەكەنىن ۇققان ءجون بولماق. 

بيلىك «مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ كەرەك، وعان ۋاقىت قاجەت» دەگەن تىركەستى جيىرما شاقتى جىل بويى جالاۋلاتىپ، جۇرتتىڭ ساناسىن ۋلاپ ءبىتىردى. ءىس جۇزىندە مەملەكەتتىك ءتىل –دامىعان ءتىل، ول تەك قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋدى تىلەيدى. مۇنى ىستەگىسى كەلمەيتىن ورىستانعان ساياسي ەليتا ءتۇرلى قيسىنسىز جەلەۋدى العا تارتىپ، ەلدى ءتۇرلى سىلتاۋمەن الداۋسىراتۋىن جالعاستىرۋدا. ونىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە ماجبۇرلىك تۋدىرۋدى قاپەرىنە دە المايتىن مۇنداي بوس ارەكەتى قارجىنى ءىس جۇزىندە قۇر ىسىراپ ەتە بەرۋگە اپارۋدا، بۇدان ءارى دە تاپ سولاي بولا بەرەرىنە كۇمان جوق. ەگەر تىم بولماسا قارجى-قاراجات سالاسىن، سالىق تولەۋ قىزمەتىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزسە، ودان بارشا بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلاتىن مەكەمەنى، سوسىن حالىققا قىزمەت كورسەتۋ سالالارىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇمىس ىستەتسە، مەملەكەتتىك اپپارات پەن ونىڭ بۋىندارىنىڭ كونستيتۋتسيالىق تالاپتى ءبىرىنشى بولىپ ورىنداۋىن قامتاماسىز  ەتسە – جۇرتشىلىقتىڭ مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قۇرمەتى ەرەكشە سەرپىلىسپەن ويانار ەدى. ءارى، سول مەكەمەلەرمەن قاتىناس جاساۋعا قاجەت ەلۋ-الپىس ءسوز بەن ءسوز تىركەسىن ەشقانداي قارجى شىعىنداماي-اق، لەزدە ۇيرەنىپ الار ەدى. ال قارجىنى مەملەكەتتىك تىلدەن رەسمي قولدانىلۋى ىقتيمال تىلگە تارجىمە جاساۋشىلار قاتارىن دايىنداۋعا جۇمساعان الدەقايدا ءتيىمدى بولماق.

ەل بىرلىگى دوكتريناسىنىڭ جوباسى ءبىر ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قيلى تەكتى جۇرتتىڭ قازاققا قۇرمەت سەزىمىمەن قاراۋىن قامتاماسىز ەتپەيدى، قايتا، قازاقتى ءوز جەرىندە دياسپورا دارەجەسىنە ءتۇسىرىپ، تۋراسىن ايتقاندا، كەمسىتەدى.

ەگەر شىن مانىندە ەل بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋدى كوزدەيتىن دوكترينا جاساعىمىز كەلسە، وندا، ءبىرىنشى كەزەكتە، حالىقتى قازاقتىڭ قاسىرەتتى تاريحى ارقىلى تاربيەلەۋ شارالارىن جۇيەلى جۇرگىزۋدى ويلاستىرۋ كەرەك. سىرتتان كەلگەن جۇرت، قالاسىن-قالاماسىن، ءىس جۇزىندە قازاقتىڭ تاريحي قۇقتارىنىڭ شەكتەلۋىنە جاناما تۇردە بولسا دا قاتىستى بولدى، تاريحپەن تاربيەلەۋ ولارعا سونى ۇعىنۋعا جاردەمدەسەدى. قازاقتىڭ شىبىنشا قىرىلىپ، ءتىرى قالعانى توز-توز بولىپ بوسىپ كەتۋىنە – الاپات ۇلتتىق اپاتقا ۇرىنۋىنا – قىلمىستى جۇيەمەن قاتار، ونىڭ دەگەنىنە باس شۇلعي بەرگەن  قۋىرشاق ۇكىمەتىمىزدىڭ كىنالى ەكەنىن پارىقتاپ، ونىڭ قۇقىقتىق ءىزباسار-مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن بۇگىنگى بيلىك وپىنۋ قۇجاتىن قابىلداۋى كەرەك. ول قازاقتىڭ قىزىل قىرعىنعا ۇشىراعانى، شەتەلدەرگە اۋىپ كەتكەنى ءۇشىن حالىقتان كەشىرىم سۇراۋعا ءتيىس، بۇل بۇگىنگى ورالمان جاعدايىنا دۇرىس قاراي الۋ ءۇشىن دە، بوساپ قالعان كەڭىستىككە ورنىققان كەلىمسەك جۇرتقا تاريحي شىندىقتى بىلگىزۋ ءۇشىن دە قاجەت.

اششى شىندىق، قازاق باسىنا تۇسكەن اۋىر تراگەديا بارشا جۇرتتىڭ ساناسىنا جەتكەن جاعدايدا  شىن بىرلىكتىڭ العىشارتتارى قامتاماسىز ەتىلەدى. قازاق جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كۇللى جۇرت ەلدىڭ بايىرعى ەگەسىنىڭ تاريحي قۇقتارى قالپىنا كەلتىرىلۋى قاجەتتىگىن ۇعىنادى. مەملەكەت ۇيىستىرۋشى حالىققا قاتىستى تاريحي ادىلەتتىلىكتى ورنىقتىرۋعا سەپتەسۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ دە سىيلى تۇرعىن بولارىن تۇيسىنەدى. تەك قازاق توڭىرەگىنە توپتاسۋ، ءسويتىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارا وتىرىپ، بىرلەسكەن كوڭىل-كۇيمەن ورناتۋ –  تىنىشتىق پەن بىرلىكتىڭ سەنىمدى كەپىلى بولماق.  

ەگەر ەل بىرلىگى دوكتريناسى مىندەتتى تۇردە قابىلدانۋى كەرەك بولسا، وندا ول وسىنداي التىن وزەكتى ارقاۋ ەتۋى ءتيىس. قازىرگى مازمۇنى وعان مۇلدەم كەرەعار بولعاندىقتان، جوبانى كەرى قايتارعان ءجون. سوندا ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ اشتىق اكتسياسى باستالمايدى. سوندا كۇللى ەلىن سۇيگەن ازامات ەل بىرلىگىن نىعايتۋدىڭ باسقا دا اداستىرماس جولدارىن تابۋعا جابىلىپ اتسالىساتىن بولادى. 29 قاراشا 2009 ج.» 

حالىق نارازىلىعىن تۇسىنگەن بيلىك بەلگىلى دارەجەدە شەگىنىسكە باردى. ناتيجەسىندە ۇلت قايراتكەرلەرى اشتىق اكتسياسىن جاساعان جوق. ۇسىنىلعان قۇجات جوباسى ەل اراسىندا تالقىلاندى. ءسويتىپ، قوعامدىق ۇيىمدار وكىلدەرى ەل بىرلىگى دوكتريناسىنىڭ جاڭا نۇسقاسىن جاساۋعا تارتىلدى. اقىرى، 2010 جىلدىڭ كوكتەمىندە جاڭا نۇسقا قابىلداندى. ەسكى ماتىندەگى «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن تەرمين قوعامدىق ۇيىمدار وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن جازىلعان قۇجاتتا الىنىپ تاستالعاندىقتان، جۇرت تىنشىعانداي بولدى. الايدا جاڭا ءماتىننىڭ مازمۇنى، شىنتۋايتىندا، ءبىر قاراعانعا ورىندى كورىنەتىن سوزدەرمەن بۇركەمەلەپ، العاشقى جوبادا كوزدەلگەن ماقساتتى دايەكتەپ تۇرعان-تىن. بارشا ۇلتتار وكىلدەرىنىڭ مەملەكەت يەسى قازاق اينالاسىنا توپتاسۋى قاجەتتىگى ءسوز باسىندا بىردەن جانە ايقىن دا اشىق تۇجىرىمدالماعان. ال ءۇش تاراۋعا ءبولىپ تاراتقان ەل بىرلىگى حاقىنداعى دۇرىس جانە ادەمى پايىمدار استارىندا   جورىمالى قازاقستاندىق ۇلتتى جاساۋدىڭ جولدارى بەلگىلەنگەن ەدى.   بىراق وعان ەشكىم كوڭىل بولمەدى. سوندىقتان دا باسقارۋدىڭ بارلىق بۋىندارىنداعى ۇلتتىق مۇددەگە كەرەعار شارالاردى ەكى سوزگە كەلمەي قولدايتىن ورىس ءتىلدى، ياكي جانى ورىستانعان نەمەسە قۇلدىق سانا شىرماۋىندا قالعان  كەڭەسشىلەر مەن اتقارۋشىلار ءىس جۇزىندە دوكترينانى ءبىر جاقتى عانا باسشىلىققا الدى. ءسويتىپ، تىڭ باستامالار نەگىزىندە كۇدىكتى رەفورمالارىن جاساۋعا بىلەك سىبانىپ كىرىسە بەردى. ماسەلەن، دوكترينانىڭ 3-ءشى تاراۋىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ مəسەلەسىنە نازار اۋدارىلىپ، «ونى مەڭگەرۋ اركىمنىڭ پارىزى مەن مىندەتى» ەكەنى ايتىلعان. ول اركىمنىڭ «جەكە باسەكەگە قابىلەتتىلىگى مەن قوعامدىق ومىرگە اتسالىسۋداعى بەلسەندىلىگىن ايقىندايتىن ۇمتىلىسى مەن ىنتالانۋىنا اينالۋى قاجەت. بۇل – شەشۋشى باسىمدىق، رۋحاني جانە ۇلتتىق بىرلىكتىڭ نەگىزگى فاكتورى» دەپ تۇيىندەلگەن. وسىنداي تۇجىرىم جازىلعان دوكترينانىڭ اتقارۋشىلار قولىنا تيگەنىنە جەتىنشى جىلعا اياق باستى، الايدا مەملەكەتتىك ءتىل ءالى كۇنگى بىرلىكتىڭ نەگىزگى فاكتورىنا اينالدىرىلعان جوق. سوعان قاراماستان،   دوكرينانىڭ جاڭا نۇسقاسىندا الىپ تاستالعان ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتى بيىل ناقتى جوسپارىمەن قايتادان العا تارتىلدى. بۇل ساياسات، تۋراسىن ايتقاندا، ۇلتتىق بىرلىكتىڭ نەگىزگى فاكتورى ەكەندىگى دوكترينانىڭ ءۇشىنشى تاراۋىندا عانا سىپايىلاپ ايتىلعان،  بىراق كەڭ قولدانىستا جوققا ءتان ءتىلدىڭ ءحالىن مۇشكىلدەندىرە تۇسەدى. ء بىرشاما ۋاقىت وتكەننەن  كەيىن، بيلىك بۋىندارىنداعى كولگىرسىگۋگە بەيىم كەيبىر اتقارۋشىلاردىڭ: «قولدانىس اياسى تارىلعان مەملەكەتتىك ءتىلدى قازاقستان حالقىنىڭ ءوزى قالامايدى» دەپ قول جايىپ وتىرۋى عاجاپ ەمەس.

سونىمەن، ايتۋلى مەرەكەلەر قارساڭىندا، قوعامدىق كۇشتەردىڭ تەگەۋىرىنىمەن بۇدان التى-جەتى جىل بۇرىن ءبىرجولا ىعىستىرىلعانداي بولعان «قازاقستاندىق ۇلت» قۇرۋ يدەياسى ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» ۇرانىن بۇركەنىپ، قايتا جاڭعىردى. شيرەك عاسىر بويى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەكتەپتەردە ناتيجەلى وقىتۋدى جۇزەگە اسىرا الماعان، الدە  جۇزەگە اسىرعىسى كەلمەگەن بيلىكتىڭ قازىرگى  ۇشتىلدىلىك سىندى مۇلدەم قاتەرلى جوبانى ومىرگە ەنگىزبەك قۇلشىنىسى ەرەن. بالالاردى ءۇش تىلدە باستاۋىش سىنىپتاردان باستاپ وقىتۋ، اسىرەسە قازاق مەكتەپتەرىندە عىلىم نەگىزدەرىن بەرەتىن پاندەردى اعىلشىنشا وقىتۋ بۇگىنگە دەيىن  نەگىزگى تىلگە اينالدىرىلماعان مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىرجولا جويىلۋعا اپاراتىنى (دالىرەك ايتقاندا، اۋىزەكى ءتىل دەڭگەيىنە تۇسىرەتىنى) ايان، الايدا بۇل قاۋىپ ولاردى سەلت ەتكىزەر ەمەس.

جاقىندا «جاس الاش» گازەتى مەن بولاتحان تايجان اتىنداعى قوردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن قوعامدىق تالقىلاۋدا وكىمەت پەن وقۋ ءىسى سالاسىنىڭ فۋنكتسيونەرلەرىنە مەيلىنشە اششى سىني پىكىرلەر ايتىلدى. جالعىز ءتىل ماسەلەسىمەن شەكتەلمەي، جوعارى مەكتەپتەردە قازاق تاريحىن تولىق وقىتپاۋعا بەكىنگەن، سونداي-اق جەردى ساتۋعا جانە شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋگە قۇلشىنعان رەفورماشىلار تاراپىنا دا دايەكتى نارازىلىقتار ءبىلدىرىلدى. قازاقتىڭ تاريحىن بىلمەي وسەتىن جاستاردى تاربيەلەۋ دە، قازاقتى ءوز جەرىنىڭ شىنايى قوجايىنى بولۋدان ايىراتىن «ەكونوميكا قامىن ويلاۋشىلىق» تا تەكسىز، ءتىلسىز (ياعني ءوز ۇلتىنان، ونىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنەن جانە انا تىلىنەن حابارى جوق ماڭگۇرت), بىراق جەر-جاھانعا سىيىپ كەتە الاتىن الەم ازاماتى بوپ قالىپتاساتىن «قازاقستاندىق ۇلت» وكىلدەرىنىڭ، كادىمگى كوسموپوليتتەردىڭ قاپتاۋىنا جول اشادى. وكىنىشكە قاراي، بيلىكتىڭ العا قويعان ماقساتى ۇلتتىق ەمەس، ازاماتتىق سيپاتتاعى مەملەكەت قۇرۋ ەكەندىگى، ازاماتتاردىڭ كەز كەلگەن وزگە مەملەكەتتەرگە بارىپ ءومىر سۇرە الاتىنىنداي جاعدايدا تاربيەلەنۋىنە ارەكەتتەنىپ جاتقانى جايىندا حالىق اسسامبلەياسىندا اپ-انىق ايتىلدى (بۇل بيىك ۇيىم مۇشەلەرى ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتىك ءتىلدى وزدەرى ۇيرەنىپ، ءوز ۇلگىلەرىمەن دياسپورالارىنا ۇيرەتۋدى، مەملەكەت يەسى قازاقتىڭ توڭىرەگىنە تىعىز توپتاسۋدى الدارىنا ماقسات ەتىپ قويعان ەمەس). ياعني ءبىزدىڭ وكىمەتىمىزدە جانە بيلىككە اسا جاقىن حالىق اسسامبلەياسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنەن گورى بۇكىلادامزاتتىق مۇددەنى جوعارى قوياتىن، جەكەلەگەن ۇلت وكىلىنىڭ ەمەس، الەم ازاماتىنىڭ جوعىن جوقتايتىن  كوسموپوليتيزم يدەولوگياسى قولداۋشىلىققا يە بولىپ وتىرعانى انىققا اينالدى. بۇل ءبىز ءۇشىن اسا قورقىنىشتى احۋال. ويتكەنى كىم-كىمنىڭ دە قاي ۇلتتان ەكەنى اركىمنىڭ ءوز جەكە شارۋاسى بوپ قالۋىن قالامايمىز، ءبىز مەملەكەتقۇرۋشى ۇلت مۇددەسىن ەلىمىزدىڭ ءبىر اسسامبلەيا شاڭىراعى استىنا جيىلعان كۇللى دياسپورالارى قورعاۋعا ءتيىس دەپ بىلەمىز. بىراق، وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ بىلگەنىمىز ەل بىرلىگىنىڭ وكىمەت ويىنداعى شارتىنا سايكەس كەلمەي جاتقان سياقتى. قاۋىپ ەتكەننەن ايتامىز دا. اينالىپ كەلگەندە، قازىرگى تاڭداعى جەر ءۇشىن كۇرەس استارىندا دا وسى يدەولوگيانىڭ ۇستەمدىك قۇرۋعا تىرىسۋى جاتىر ما دەپ قورقامىز. ەگەر جۇمىس ىستەپ جاتقان مەملەكەتتىك كوميسسياداعى اگرەسسيۆتى-ۇكىمەتشىل توپ حالىقتىڭ جەردى ساتپاۋ جانە جالعا بەرمەۋ جايىندا اشىق قويعان تالابىن قالاي ورىنداۋعا بولادى دەگەن ساۋالعا باس اۋىرتسا، ونداي قورقىنىشىمىزدى نەگىزسىز دەر ەدىك. ەگەر ولار جەردى جەكە مەنشىككە ساتۋ ارقىلى ءتيىمدى پايدالانۋدى جەلەۋ ەتپەي، ءبىرىنشى كەزەكتە قايتكەندە قازاقتىڭ شەكتەلگەن قۇقتارىن قالپىنا كەلتىرىپ، ءوز جەرىنىڭ شىنايى قوجايىنى ەتەمىز دەگەن تاريحي ادىلەتتىلىك تالابى تۇرعىسىنان ارەكەت ەتەر بولسا، ەشتەڭەدەن قورىقپاس ەدىك. ويتكەنى ونداي جاعدايدا  ولار كوميسسياداعى ازشىلىقپەن – سوناۋ ساۋىردە تۇجىرىمدالعان حالىق تالاپتارى جاعىنداعى ۇلتشىل-مەملەكەتشىل توپپەن كۇش بىرىكتىرەر ەدى.  سوندا، بالكىم، تاۋەلسىز ەلىمىزدە قۇرىلعان بۇل كوميسسيا بولشەۆيكتىك داۋىردە ماسەلەنى سيىرقۇيىمشىقتاتىپ، ءوز كۇيتتەگەندەرىن وتكىزۋ ءۇشىن قۇرىلاتىن كەڭەستىك كوميسسيالاردان ەرەكشەلەنۋىمەن بارشانى ريزاشىلىققا بولەر ەدى. ياعني، وسى ۋاقىتقا دەيىن الپاۋىتتار قيلى امالدارمەن يەلەنىپ كەتكەن جەرلەردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىپ، جەرگىلىكتى حالىقتى جەرگە ورنالاستىرۋ ارقىلى شىن قوجايىن مارتەبەسىنە جەتكىزۋ ادىستەرىن قاراستىرۋمەن شۇعىلدانار ەدى. ءارى اۋىل شارۋاشىلىعىن، ءداستۇرلى مال ءوسىرۋ كاسىبىن جاڭاشا ۇيىمداستىرۋ جولىمەن اۋىلدارداعى كەدەيشىلىك پەن جۇمىسسىزدىقتى جويۋدىڭ ۇتىمدى تاسىلىنە وكىمەت نازارىن اۋدارار ەدى. كۇشىندەگى  جەر كودەكسىنىڭ ارقاسىندا شۇرايلى جەرلەردى، تاۋ باۋرايلارىن، سۋ قويمالارى جاعالاۋلارىن ساتىپ العان جەر يەلەنۋشى الپاۋىتتار پايدا بولعانىنا، ولاردىڭ قارا حالىقتىڭ شاعىن قوجالىقتارىنداعى مالدارىن جاياتىن جايىلىمدىق تەلىم قالدىرماعانىنا، جالپى تىرشىلىكتەرىنە ۇلكەن قولايسىزدىق تۋعىزعانىنا جايباراقات قاراماي، سوزبۇيداعا سالماي، ساتىلىپ كەتكەن جەردىڭ ءبارىن مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ ماسەلەسىن ۇكىمەت پەن پارلامەنت الدىنا قويار ەدى.

قازىر كوميسسيا شاعىن قۇراممەن وبلىستاردى ارالاپ ءجۇر، الايدا كەيىنگى كەزدەگى جۇمىسى، دۇرىسىندا  جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءتاسىلى كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتادى. وبلىستارعا تار كولەمدەگى بەلگىلى ءبىر كۇن تارتىبىمەن  بارىپ، جۇرتشىلىق وكىلدەرىن سول اۋقىمدا عانا تىڭداعىسى كەلەدى، كوميسسيا ىشىنەن قۇرىلعان ءتورت سالالىق توپ باسشىلارىنىڭ ەسەپتەرىن دە سول ساپارلارىندا تىڭداۋدى ادەتكە اينالدىرعان. مۇنداي ءىس-داعدى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، دۇرىس ناتيجە بەرمەيدى. جەر-جەردەگى ادامداردىڭ اۋزىن تار تاقىرىپپەن شەكتەمەي، حالىق تالاپ ەتكەن نەگىزگى ماسەلەلەر بويىنشا پىكىر ايتۋلارىنا مۇمكىندىك جاساپ، ال ءوز توپتارىنىڭ سونداي كەزدەسۋلەردەن قورىتقان جانە زەرتتەۋلەرى بارىسىندا تۇيگەن ويلارىن كوميسسيا مۇشەلەرى تولىق جينالعان وتىرىستاردا تىڭداسا، بۇل الدەقايدا پايدالى بولار ەدى. قازىرگى جۇمىستارىنان  جەردى اقشالىلارعا ساتىپ، ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمدى شارۋاشىلىق قۇرۋعا، ءسويتىپ ينۆەستيتسيا تارتۋعا مۇمكىندىك تۋعىزۋ قاجەتتىگى جايىنداعى پىكىرلەرگە قۇلاپ تۇرعاندارى انىق اڭعارىلادى. جەردى ىقىلاس بىلدىرگەن تۇرعىندارعا تەگىن ءبولىپ بەرىپ، ولاردىڭ سەرىكتەستىكتەرگە، ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتارعا بىرىگۋىنە جاعداي تۋعىزۋ قاجەتتىگىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەشقايسىسى اۋىزدارىنا دا المايدى. كەزىندە ورىس ءتىلدى اقىلمان كەڭەسشىلەردىڭ ءبىرى جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدى ويلاۋدى اناحرونيزمگە بالاعان ەدى، سول سياقتى، حالىقتىڭ قامىن جەۋدى، جۇمىسسىز جانە كەدەي جۇرتتى جەر قاتىناستارىنا تارتىپ، ەگىن ەگۋ، مال ءوسىرۋ ىسپەتتى اتا كاسىپتەرىنە ورالتۋدى كوزدەيتىن ويلاردى وسىناۋ كوميسسيا اناحرونيزم دەپ بىلە مە دەپ قورقامىن. ەگەر وسى قورقىنىشتار انىققا اينالار بولسا، وندا مۇنداي جاعداي شيرەك عاسىرلىق بەلەسىنە شىققالى تۇرعان مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزگە دە، وسىناۋ ەگەمەن ەلىمىزدى قۇرۋعا وتىز جىل ىلگەرىدە توتاليتاريزم قامالىن بۇزىپ، جول اشقان جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە دە شىركەۋ بولۋى ىقتيمال. 

كۇنى كەشە «جەلتوقسان اقيقاتى» ۇيىمى كوتەرىلىستىڭ الدا كەلە جاتقان 30 جىلدىعىنا وراي اتقارماق مىندەتتەرىن اقىلداسقان دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى. وتىرىستا جەلتوقسانشىلار  وسى ۋاقىتقا دەيىن اتقارعان ىستەرى مەن جول بەرىپ العان كەمشىلىكتەرىن ايتا كەلە، بولاشاق جوسپارلارىن ورتاعا سالدى. تاعدىرلاستارىنىڭ وزگە دە ۇيىمدارىمەن ورتاق قاۋىمداستىققا بىرلەسىپ، كۇش بىرىكتىرۋدىڭ ازىرگە قول جەتكىزە الماعان جوسپار كۇيى قالىپ تۇرعانىن ايتتى. الايدا بۇل ماقسات كۇن تارتىبىنەن تۇسپەك ەمەس، ويتكەنى، بارلىق 86-شى جىلعى كوتەرىلىسشىلەر كۇش بىرىكتىرگەندە عانا بۇگىنگى تاڭداعى ءتىل، تاريح، جەر ماسەلەلەرىنە وزىندىك پارمەندى ءۇن قوسۋعا بولار ەدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي باعاسىن ءوز ەلىمىز تۇگىل، كۇللى كەشەگى كەڭەستەر شەكپەنىنەن شىققان مەملەكەتتەرگە، ءتىپتى الەمدىك دەڭگەيدە تانىتۋعا كۇش سالۋ ماسەلەسى جوسپارلارىندا بار. ولاردىڭ مۇنداي ءىرى ماقساتقا جەتۋدى ارمانداۋلارى بەكەر ەمەس. ولار و باستا الاڭعا بۇكىل ەل نامىسىن جىرتىپ شىققان. ءالى ەسىمدە، سوناۋ قاھارلى كۇندەردىڭ العاشقى كەشىندە ورىمدەي جاستار الاڭ ورتاسىندا شەڭبەر قۇرىپ تۇرىپ، حورمەن: «دو-لوي، كول-بين!»، «جا-سا، قا-زاق!» دەپ، قارا اسپان استىندا  ايقايعا باسىپ تۇرعان بولاتىن. ۇراندارىنىڭ العاشقى تىركەسى ورتالىق ەميسسارىن كەتىرۋ ارقىلى وتارشىلدار قۇرساۋىنان بوسانۋ ارمانىن بىلدىرسە، قۇقتارى كەمسىتىلگەن ۇلتىنىڭ دەربەس ەل بولۋ ارمانى ەكىنشى تىركەستەن كورىنەر ەدى. دوڭگەلەك ۇستەلدە سويلەگەندەر سوزىنەن «جەلتوقسان اقيقاتى» ۇيىمىنىڭ انا تىلىنە بەرىلگەن مەملەكەتتىك مارتەبەگە زالالىن تيگىزەتىن رەفورماعا قارسى بولۋ، ۇلتتىق تاريحتى جاس ۇرپاققا قيدالاماي وقىتۋ، جەردى ساتۋ مەن جالعا بەرۋدەن باستارتۋ جاعىندا ەكەنى بەلگىلى بولدى.

ايتۋلى مەرەكەلەرگە ساناۋلى اي قالدى. سوناۋ كوڭىل تولقىتاتىن مەرەيلى كۇندەر قارساڭىندا  اتالعان رەفورمالارعا بايلانىستى جاسالار شەشىمدەردىڭ حالىق كوڭىلىنەن شىعۋىن تىلەيىك. ەگەر ولار ەلدى ريزا ەتپەيتىن بولسا،  پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ اتاپ ايتقانداي، ونداي زاڭنىڭ كەرەكسىز  بولعانى. انىعىن بىلۋگە از عانا ۋاقىت قالدى...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz