تۇلعانى تاربيەلەيتىن، تاربيەلەپ ەل الدىنا شىعاراتىن الەۋمەتتىك ورتا. قوعامى كۇشتى ەل زيالىلاردىڭ رۋحىمەن وركەندەگەن. ەلدىڭ جاعدايىن، حالىقتىڭ كوڭىلىندەگى دۇنيەلەردى زەردەلەپ ۇعىنۋعا قابىلەتسىز، قىزىعۋشىلىعى جوق، ەل تۇرمىسىنان بەيحابار، اسەرشىل، ءىسىن قيالمەن تەربەيتىن ادامدار قاتارى باسىم ورتانىڭ دامۋى كۇردەلى، قايشىلىقتارعا تولى بولىپ كەلەدى. سەبەبى ەل رۋحىنىڭ سەرپىلىسىنە ىقپال ەتەتىن رۋحاني دۇنيە كەزدەيسوق قالىپتاسپايدى. ۇلتتىق رۋح سەرپىلىسى ۇرپاقتىڭ مىڭداعان جىلدار بويى، ۋاقىت تالابىنا ساي ۇلتتىق بولمىسى مەن مۇددەسىن ساقتاپ وتىرۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان ءداستۇر تاجىريبەلەرىنەن شىعادى. بۇنى ءوز زامانىندا ويشىلدارىمىز ايتىپ كەتكەن.

الاش تۇلعالارىنىڭ ومىرىنەن ۇعىناتىنىمىز، تاريحتاعى قازاقتىڭ رۋحاني ءومىرى، قوعام شىندىعى، الەۋمەتتىك شىندىقتى زەردەلەگەن ۇلتتىڭ رۋحانياتى، اتا-انانىڭ دەڭگەيى (كىسىلىگى) وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ زيالى بولۋىنا ىقپال ەتكەن. ياعني قازاق تاريحىنداعى ەل مەن جەكە ادامنىڭ رۋحاني بايلانىسىن نەگىزدەيتىن ءداستۇر تاجىريبەلەرىنىڭ قۇندىلىعى، تاريحي كەزەڭنىڭ ءار ءبىر ساتىندە ۇرپاق پەن ۇلتتىق مۇددەنى بىرىكتىرەتىن كۇشىن جوعالتپاۋىندا.

ۇلتتىڭ نەگىزگى كۇشى ۇلتتىق مۇددە، ۇرپاقتىڭ رۋحاني بايلىعى، زيالىلىعى. ۇلتتىڭ نەگىزگى مۇددەسى ۇرپاق پەن جەر، ۇرپاق اتا مەكەن جەرىن قورعاسا، ۇرپاق رۋحىن قورعايتىن ءتىل، ءدىن مەن ءداستۇر. بۇلاردىڭ ساقتالۋى، قورعالىپ وتىرۋى ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىنا، دەڭگەيىنە تاۋەلدى.  ۇلت وزىنە تيەسىلى مۇددەسىن ءوزى قورعاماسا، وعان سىرتتان كەلىپ ەشكىم قورعاپ بەرمەيدى. بۇعان ءبىرىنشى مىسال تاريحتىڭ ء(تول تاريحىمىزدىڭ) ءوزى.

جەرسىز ۇلتتىق مۇددە قۇندىلىقتارى قالىپتاسپايدى، قالىپتاسقان دا ەمەس. قازاقتىڭ بارلىق ماسەلەلەرى، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋدەگى قاسيەتتەرى ەل مەن جەر تاعدىرى توڭىرەگىندە وربىگەن. سەبەبى ۇلتتىڭ بارلىق ءومىرى، بايلىعى، تاريحى، ءداستۇر تاجىريبەلەرى، ۇرپاق بولاشاعى، تاۋەلسىزدىك جەردى قورعاۋدان شىعىپ، ونى قورعاۋعا باعىتتالادى جانە مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ۇرپاققا قاشاندا مىندەتتەلەدى. قازاق سول سەبەپتەن جەردى اناعا تەڭەگەن، اتا بابالارىنىڭ ءومىر سۇرگەن، تاريحي تاڭباسىن قالدىرعان مەكەن دەپ تۇسىنگەن جانە بۇل ۇعىم ۇلتتىڭ ءبىر تۇتاس ساناسىنا اينالدى.

قازاق دۇنيەتانىمىنداعى «جەر انا»، «اتا مەكەن» تۇسىنىگىنەن اتا  بابامىزدىڭ تۋعان ولكە توپىراعىنا دەگەن جاقىندىعىن، ارقا سۇيەگەن بولمىسىن تانيمىز. اتا بابالارىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددە تۇسىنىگى تاريحتا ءسوز تۇرىندە ءومىر سۇرگەن جوق، قازاق شىن مانىندە اتا مەكەندى كۇتتى، تازا ۇستادى، قورعادى، ۇنەمى بايلانىستا ءومىر ءسۇردى، ادامنىڭ تولىققاندى وسۋىنە ىقپال ەتەتىن ەنەرگيا كوزى دە وسى جەر بولىپ تابىلادى. قازاقتىڭ تۇرمىسىندا، ءتورت تۇلىگىندە دە تابيعاتقا، اتا مەكەن بولمىسىنا جاقىندىق بار.

باتىرلىق اتا مەكەن رۋحىمەن بايلانىستى ۇلتتىق قاسيەتىمىزدىڭ ءونىمى، تاريحي ءبىر بەلگىسى. ياعني دۇنيەگە شىر ەتىپ كەلگەن ءسابي وتباسىلىق شاڭىراقتىڭ اياسىندا اتا-انانىڭ الاقانىنىڭ جىلۋىن سەزىنىپ وسسە، اتا مەكەن ەلدىڭ شاڭىراعىنىڭ استىندا قازاق بالاسى ەركىندىكتىڭ، ءومىردىڭ جىلۋىن تولىق سەزىنگەن. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ادام بولمىسى تولىققاندى جەتىلەدى، ەلگە، جەرگە جانى اشيتىن، ەل مەن جەردى ساتپايتىن، كەرىسىنشە ونى ساقتاۋعا ۇمتىلاتىن زيالىلار ەل تۇرمىسىنان شىققان.

قازاقتىڭ وزىنە، بولاشاققا دەگەن سەنىمى جەرگە دەگەن سەزىمىنەن تۋىنداعان. قازاقتا ءبىر ءبىرىن جاتسىنۋ جوق، ءتىل، ءداستۇر، ونەر، رۋحاني ءومىر ورتاق، وسىنىڭ ناتيجەسىندە بولمىس تۇتاس. ۇلتتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاعان، نىعايتىپ وتىرعان جەر، جەرمەن كىندىكتەس قازاقتىڭ تۇرمىسى، اتا-كاسىبى. سوندىقتاندا قازاق ۇعىمىندا جەر جاراتىلىس يەسىنىڭ ەرەكشە جاراتقان دۇنيەسى، ول ۇلتتىڭ دۇنيەسى، ورتاق مەنشىگى، نەگىزگى بايلىعى. بۇل ۇعىم كونە داۋىردەگى ساقتاردىڭ، ونىڭ بەرگى جاعىنداعى تۇركىلەردىڭ دە دۇنيەتانىمىندا ورىن العان. كۇلتەگىن جىرىندا جەر ادامزاتقا، حالىققا بەرىلگەن باستى قۇندىلىق، مۇمكىندىك ماعىناسىندا زەردەلەنەدى:

          بيىكتە كوك ءتاڭىرى،

          تومەندە قارا جەر جارالعاندا،

          ەكەۋىنىڭ اراسىندا ادام بالاسى جارالعان.

          ادام بالاسى ۇستىنە اتا-تەگىم

          بۋمىن قاعان، ىستەمى قاعان وتىرعان.

          وتىرىپ، تۇركى حالقىنىڭ

          ەل-جۇرتىن قالىپتاستىرعان،

          يەلىك ەتكەن.

          ءتورت بۇرىشتىڭ ءبارى دۇشپان ەكەن،

          ساربازدارىمەن اتتانىپ،

          ءتورت بۇرىشتاعى حالىقتى

          كوپ العان، ءبارىن بەيبىت ەتكەن،

          باستىنى ەڭكەيتكەن،

          تىزەلىنى بۇكتىرگەن،

          ىلگەرى (شىعىستا) – قادىرقان قويناۋىنا دەيىن،

          كەرى – تەمىر قاقپاعا دەيىن جايلاعان[ 1. 3 ب.]. مەملەكەتتىڭ نەگىزى (ىرگە تاسى) ۇرپاقتىڭ زيالىلىعىمەن، بويىنداعى رۋحاني قاسيەتتەردىڭ رۋحىمەن (كۇشىمەن) قالىپتاسادى. جوعارىدا اتىپ وتكەنىمىزدەي بويىندا ۇلتتىق تابيعاتى جوق، تاريحتان بەي حابار، ۇلتتىق مۇددە جولىندا ەل مەن جەر تاعدىرى ءۇشىن ادىلەتسىزدىكپەن كۇرەسكەن تۇلعالاردىڭ اماناتىن تۇسىنبەيتىن ادامداردىڭ كەرىتارتپا مىنەزى قوعامدا جەمقورلىقتىڭ، پاراقورلىقتىڭ  ورىن الۋىنا ىقپال ەتەدى. نە سەبەپتەن قازاق تۇلعالارى ەلدى قورعاۋدى جەردى قورعاۋدان باستادى؟ سەبەبى ەل جەرسىز ءومىر سۇرە المايدى، جەر ەلسىز بولمايدى. ەل مەن جەردى قاتار قويىپ، ءوزىن تاريح الدىندا ۇرپاقتان كىشى سانايتىن ادام تاكاپپار ەمەس، ادامگەرشىلىگىمەن  ەلدەن بەزبەيدى. كىشىپەيىلدىگى، ساۋاتىلىعى، ادامگەرشىلىگى مەن شىنايىلىعى ارقىلى حالىقتى وزىنە تارتادى، حالىق پەن مەملەكەتتى بىرىكتىرەدى.

وتارشىلدىق زامان قازاقتىڭ باسىنا قالاي تۋدى جەر ماسەلەسىدە ءورشي ءتۇستى. وتىرىقشىلىققا ۇگىتتەپ، ارتىق جەرلەردى وزىنە الۋعا ۇمتىلعان پاتشا ساياساتىنا قارسى الاش زيالىلارى گازەت بەتتەرىنە كوپتەگەن ماقالا جازعان، اشىق تۇردە جەرگە، ەل تاعدىرىنا اراشا ءتۇستى. الاش زيالىلارىنىڭ جەر ماسەلەسىنە قاتىستى جاريالاعان ماقالالارىنان ۇعىناتىنىمىز، قازاقتىڭ ءۇش مىڭ جىل بويعى بولمىسىن ءبىر ساتتە وزگەرتۋ ادىلەتسىزدىك. ياعني جۇرتقا باعىت باعدار بەرەتىن ادامدار بولسا، مەملەكەت كومەكتەسسە قازاق ەگىنشىلىكتى، تەحنولوگيانى ءوزى اق ۇيرەنەدى، بۇل ءبىر ۋاقىتتىڭ ىشىندە شەشىلەتىن ءىس ەمەس.

1925 جىلى «اق جول» گازەتىندە جازعان «وتىرىقشىلىقتىڭ پايدا زيانى» اتتى ماقالاسىندا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جەر ماسەلەسىنە قاتىستى بىلاي دەگەن: «وتىرىقشى بولسا-اق قازاق تۇرمىسى تۇزەلىپ كەتەدى، تەز مادەنيەتتى بولادى» دەگەن پىكىر داۋسىز اقيقات ەمەس، وزگەرمەلى، ەكى ۇشتى، داۋلى ماسەلە دەپ قارايمىز.

تۇرمىس يتەرىپ، شارۋا ەتىلىپ، امالسىزدان وتىرىقشى بولۋ بار. ونداي شارتپەن وترىقشى بولاتىندارعا ەشكىم قارسى بولا المايدى: تۇرمىستان كۇشتى قۇدىرەت جوق. قارسى بول، بولما، ولاردى تىرشىلىك تالاسى وتىرىقشى قىلادى. ول قانداي شارۋا؟ مالى ازايىپ، كوشە الماي قالعان ەل: ەگىن سالۋعا كىرىسكەن ەل، جەرى تارىلىپ، كورشىلەرىمەن تالاسىپ-تارماسىپ، جەر الىپ قالۋعا دۋشار بولعان ەل، جاقسى جەرىنە باسقا بىرەۋ قول سۇققاندىقتان، جەرىن بەرمەيمىن دەگەن ەل. ولارعا ۇندەۋدىڭ كەرەگى جوق: وزدەرى اق وتىرىقشى بولادى.

ازدى كوپتى كۇن كورگىش مالى بار، ەپتەپ ەگىن سالاتىن، جاز بولسا جىلجىپ قوناتىن،  جەر جاعدايى وتىرىقشى بولۋدى كوتەرمەيتىن ەلدەر بار. بۇلاردىڭ دا وتىرىقشى بولساق، قايتەر ەكەن دەگەن اۋزىندا بار. ونداعى قاۋىپتى جاقسى جەردى ءبارىن وتىرىقشى بولعاندار الىپ قويىپ، تۇبىندە كوشىپ- قونىپ جۇرە المايتىن بولساق،  جەردەن قۇر قالامىزبا؟ تۇپكىلىكتى قونىس بولاتىن جەردى ساعالاساق دۇرىس بولار ەدى. بۇلار تۇرمىس ايداپ وتىرىقشى بولمايدى. كەلەشەكتىڭ قايعىسىن ويلاپ، نە بىرەۋدىڭ جەرىنە قىزىعىپ، بولماسا وتىرىقشىلىق پايدالى دەپ بولماقشى. بۇل تالاپ كوشپەلى ەلدە دە، شالا كوشپەلى ەلدە دە بار. ازىرشە جەردەن تارشىلىق كورمەي وتىرعان ەلدەردىڭ وتىرىقشى بولۋىندا زيان بار دەمەكپىز»[2. 207 ب.]. قازاق ۇلتى ۇلانعايىر دالانى يەلەنۋدە، اتا مەكەندى ساقتاۋدا ەل تۇرمىسىن ساقتاپ، ۇلتتى بىرىكتىرەتىن ورتاق ءتاسىلدى قالىپتاستىرعان. ول كوشپەلى تۇرمىس ارقىلى ۇلتتىڭ بولمىسىن، مەملەكەتتىڭ تۇتاس مۇددەسىن ساقتاۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان. قازاق كوشپەلى تۇرمىس ارقىلى تابيعاتتىڭ قۇنارىن، تازالىعىن ساقتاپ وتىرعان، ەلدى، ۇرپاقتى بىرىكتىرىپ وتىراتىن ءداستۇردىڭ، ءتىلدىڭ، ءدىلدىڭ بايلىعىن ارتتىرعان، ءدىندى تازا ۇستاعان. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ەگەر قازاق حالقى پاتشا وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا يلانىپ اياق استى وتىرىقشىلىققا كوشسە الدىمەنەن جەرىنەن، ەل مىڭداعان جىلدار بويى جيناقتاعان قورىنان ايرىلادى دەگەن. الاش زيالىسىنىڭ ايتۋى بويىنشا، حالىق جاڭا تۇرمىس تاسىلدەرىنە بىرتىندەپ كوشۋى قاجەت جانە جاڭا زاماننىڭ جەردى وڭدەۋ ءتاسىلىن بىرتىندەپ قاجەتىنشە ۇيرەنەدى. جاڭا تەحنولوگيانى مەڭگەرۋدە ۇلت مىڭ جىلعى دۇنيەسىنەن قول ۇزبەۋى قاجەت، ءبىلىم، تەحنولوگيا ەلدىڭ ءومىرىن جاقسارتۋ، ەكونوميكانى دامىتۋ ءۇشىن قاجەت، ال مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ۇلتتىڭ بولاشاعى ءتول قۇندىلىقتارىنا تاۋەلدى. سوندىقتاندا مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن قورعاۋدا تۇرمىس ماسەلەسىنە بولمىس جاعدايىمەن، تاسىلىمەن قاراۋ كەرەك.

احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، جەر جەكە ادامنىڭ ەمەس الدىمەنەن ۇلتتىڭ مۇددەسى، سوندىقتاندا ول مەملەكەتتىڭ قازىناسى، ۇنەمى سولاي بولادى. ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاققا جەرىنەن ايرىلماۋدى ەسكەرتتى، سەبەبى قازاق جەردى جەكە مەنشىككە الۋعا ءالى دايىن ەمەس. پاتشا وكىمەتىنىڭ وتىرىقشى قىلۋ ساياساتىنا سەنىپ، از جەردى يەلەنگەنىمەن قازاق نەگىزگى ۇلتتىڭ بايلىعى ۇلتتىق مۇددەسىنەن قول ۇزەدى. پاتشا وكىمەتى حالىقتىڭ اڭعالدىعىن پايدالانىپ جاقسى شۇرايلى جەرلەردى وزىنە الىپ، حالىقتى قۇنارسىز جەرلەرگە ىعىستىرادى. ءسويتىپ ەل جەرىنەن ايرىلادى، قۇنارلى جەرلەرىنەن قول ۇزگەن ەلدىڭ تۇرمىسىنان كۇي كەتەدى، ەلدەن كۇي كەتكەسىن كەيىنگى ۇرپاققا ەشتەڭە قالمايدى. «وتىرىقشى نورمانى قازاققا نە ءۇشىن شىعارعاندىعىن، وتىرىقشى نورمامەن قازاقتار جەر العانىن پەرەسەلەن چينوۆنيكتەرى نە ءۇشىن قۋاتتايتىندىعىن قازاقتارعا ءتۇسىنۋ ەندى قيىن بولماس شىعار – دەگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ، - ء«تىسى شىققان بالاعا شايناپ بەرگەن اس بولماس» دەگەن. ءتىسى شىققان ادامدارعا ايتىلىپ وتىرعان سوزعوي.  پەرەسەلەن چينوۆنيكتەرى – الۋشى، قازاقتار - بەرۋشى. الۋشىعا كوپ العانى جاعىمدى، بەرۋشىگە از بەرگەنى جاعىمدى. قازاق اۋەلدەن وسىنى ويلاۋ كەرەك ەدى. ولار وزدەرىنە جاعىمدى جاعىن كوزدەگەندە قازاقتار دا وزىنە جاعىمدى جاعىن كوزدەۋى ءتيىس. قۇر پالەنشە پالەن ەتىپ جاتىر دەگەن داقپىرتقا جۇگىرمەي، ءىستىڭ تۇبىنەن ويلاۋ كەرەك»[3. 230 ب.]. الاش زيالىلارىنىڭ ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنداعى جان ايعايى جايدان جاي تۋعان جوق، ولار قازاقتىڭ مىڭداعان جىلدار بويى ءجۇرىپ وتكەن جەرىن كەڭىنەن زەردەلەدى، حانداردىڭ، باتىرلاردىڭ، ويشىلداردىڭ، ەل مەن جەر تاعدىرى تۇرعىسىنداعى قازاقتىڭ ءدىني قايراتكەرلەرىنىڭ ءىلىمىن، ۇستانىمىن، كۇرەسىن ەسكەردى، تەرەڭ ءبىلدى وسىنىڭ ناتيجەسىندە ءوز ەرىكتەرىمەن جەر تاعدىرىنا ارا ءتۇستى. بۇگىن ۇلتتىڭ سانى از شىعار، جاعداي بولسا، اپات بولماسا (اۋرۋ، اشارشىلىق، سوعىس) ەرتەڭ ۇرپاق وسەدى، ۇرپاق وسسە ۇلت وسەدى سوندا ۇلتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن جەر. بۇل قازاقتىڭ تۇسىنىگى. تاريحتا قازاقتا نەگە كوپ بالا بولدى؟ كوپ بالالى قازاق شاڭىراعىنىڭ نەگىزىندە ۇلتتىڭ يدەولوگياسى جاتىر. ءار بالا ەر جەتكەنسوڭ جەرىن، ەلىن قورعايدى، سول جەر مەن ەلدى قورعاۋدا ادام شىعىنى كوپ بولادى، سىرتتان ەلگە كوزتىككەن جاۋ اقىماق ەمەس، ال ونى توقتاتىپ ەلدى جاۋدان قورعاۋ ءۇشىن كۇش كەرەك، كۇش ۇرپاق، ۇلت سانىنىڭ كوپتىگى. سوندىقتاندا قازاقتىڭ ءار ءبىر اتا-اناسى بالانى ءوزى ءۇشىن ەمەس ەل بولاشاعى ءۇشىن ءوسىرىپ، تاربيەلەپ وتىرعان. الاش زيالىلارى ۇلتتىق مۇددە ماسەلەسىن زەردەلەۋدە تاريحتاعى قازاق حالقىنىڭ ەرلىگىن، ەرلىك يەلەرىن تاربيەلەپ قوعام الدىنا شىعارعان اتا-انانىڭ ەڭبەگىن دە ەسكەرگەن.

الاش زيالىلارىنىڭ ۇعىمىندا جەردى قورعاعان بابالارىمىزدىڭ ەرلىگىنەن، ياعني سولاردان جەتكەن مۇرا  بار جەردى پايدالانۋ، وڭدەۋ وڭاي. باتىرلىقتىڭ مەكتەبىن قۇرىپ، ءىلىمىن ساقتاعان قازاق ۋاقىتى كەلسە جەردى وڭدەۋدى دە ۇيرەنەدى، تەك وعان جاعداي كەرەك. جاعداي بولماسا شارۋا قانشا دانىشپان بولسا دا ءوز ءىسىن تۇرلەندىرە المايدى.

جەر ماسەلەسىنە كەلگەندە جەر يەسى ۇلتتىڭ قۇقىن ەسكەرۋ قاجەت، سەبەبى ەل مەن جەر ءۇشىن تەر توككەن ادامداردىڭ رۋحى وسى اتا مەكەنگە ءسىڭىپ قالادى. باتىرلار كەتسە ولاردىڭ رۋحى، ءىسى، تاريحى وسى جەردىڭ بويىندا.وسى سەبەپتەن جەر قازاق ءۇشىن تاۋار ەمەس، قاسيەتتى نارسە، ۇلتتىڭ مەكەنى. قازاق بولمىسىنىڭ تۇتاس ءارى تەرەڭ بولۋىنا جەردىڭ ىقپالى مول. قازاق بالاسىنا جەردى جارالاپ ويناماۋدى دا ەسكەرتەدى. جەردى قازۋعا، بۇلدىرۋگە بولمايدى دەگەن قاراپايىم تۇسىنىكتىڭ ءوزى قازاقتا ۇلتتىق سانا نەگىزىنە اينالعان.

تاريحقا قاراساق قازاقتا جەرگە كەلگەندە بولىنبەيدى، سەنىڭ جەرىڭ مەنىڭ جەرىم دەگەن اتا بابامىزدا جوق، ءبارى قازاقتىڭ جەرى. قازاق توپىراعىندا قانشاما مىڭداعان مالى بار، ەلگە قامقور بولعان بايلار وتكەن بىراق ولاردىڭ ۇعىمىندا جەر ۇلتتىڭ قازىناسى، ۇلتتىڭ مەنشىگىندەگى دۇنيە. باي بۇگىن بار ەرتەڭ بۇل ومىردە جوق ادام. ول كەتسە ونىڭ بايلىعىدا كەتەدى، سەبەبى قازاق بايلىقتى سول بايلىق يەسى ادامنىڭ ىرىسى دەپ تۇسىنگەن. يەسى كەتسە داۋلەتتە تۇرمايدى، سەبەبى ىرىس ءوز يەسىمەن عانا جۇرەدى. قازاق، ء«بىر قوزى تۋسا، ءبىر ءتۇپ جۋسان ارتىق شىعادى» دەپ تەگىن ايتپاعان. قازاقتا باي ادام ءتورت تۇلىك مالدىڭ يەسى، بايلىقتىڭ يەسى، ءوز رۋىنىڭ باسشىسى، ءبيى، ياعني زيالى ءارى ءدىني قايراتكەر ادام. تاريحتان قازاق بايلارىنىڭ جەكە مەنشىك جەرى دەگەن ءسوزدى ەستىگەنىمىز جوق. ماسەلەن قۇنانباي سىندى قازاقتا ۇلتقا جاناشىر باي ءارى بي ادامدار بولعان. بىراق ولاردىڭ جەكە باسىنا كەلگەندە جەكە مەنشىك جەر دەگەن ءسوز بولمايدى، دەمەك قازاقتىڭ بايلارى ۇلت قاتارىندا بولعان، مال، مۇلىك وزىنىكى بولعانىمەن جەر ۇلتتىڭ دۇنيەسى. باي دا، بي دە، حان دا، باتىر دا ءبىر ۇرپاق بۋىننىڭ وكىلى. الاش زيالىلارى جازىپ كەتكەندەي، اتا مەكەن جەرىن وعان ەل بولىپ، ۇلت بولىپ، حالىق بولىپ يەلىك ەتكەن جۇرتقانا ساقتاي الادى. احمەت بايتۇرسىنوۆ، «جەر جالداۋ جايىنان» اتتى ماقالادا بىلاي دەگەن: «جۇرت ىستەپ وتىرعان ءىسىن قيسىق يا ءتۇزۋ دەپ ايتۋ عانا قولىمىزدان كەلەدى، ىستەتكىزبەي، توقتاتۋ قولىمىزدان كەلەمە؟

قازاق جەرىنىڭ تۇتقاسىنىڭ ەكى ۇشى ەكى قولدا: ءبىر ۇشى قازاقتا، ەكىنشى ۇشى ورىستا. ءادىس قىلعان جاعى اۋىستىرىپ الىپ جاتىر، بوس ۇستاعان جاعى ايرىلىپ قالىپ جاتىر. جەردى قولىندا قاتتى ۇستاۋ بوس ۇستاۋ وزدەرىنەن. وعان ءبىز نە ىستەيمىز؟

قازاق جەرى قازاقتان كەتپەس ەدى، قازاق جەرى قازاقتان كەتپەسىنە ءىس قىلساڭدار. جەرىن الدىرۋعا بولماسا، الدىرماسقا ءىس قىلعان قازاق جوق. اركىم ءوز جەرىن عانا ويلايدى، ءوز باسىنىڭ عانا قامىن ويلاپ، ءوز پايداسىن عانا كوزدەپ ءىس قىلىپ، جۇرت پايداسىمەن زارارىنا ءتىپتى قارامايدى. جۇرت جەر كەتپەسە مەنىڭ دە جەرىم كەتپەس، جۇرت جەردەن ايرىلسا، مەندە جەردەن ايرىلامىنعوي دەپ ەش ويلامايدى. سوندىقتان جۇرت ۇستىندەگى، كوپ ورتاسىنداعى جەر عوي دەپ، ساتىپ، پايدالانىپ قالايىن دەپ ويلايدى. مۇجىقتى قازاق جەرىنە ءۇيىر قىلىپ، قوڭسى قوندىرعان اۋەلدە دە وسىلاي ويلاعاندىق ەدى، وسى كۇندە دە سول وي قالعان جوق» »[3. 228-229 بب.]. ەلدىڭ تىرەگى جەر، ەل جەرىنە بىرلىگىمەن عانا يەلىك ەتەدى، بىرلىك الدىمەنەن ەل الدىندا جۇرەتىن ادامداردا بولۋى قاجەت. قازاق تۇلعالارىنىڭ بىرلىگى حالىققا جاقىندىق، قاراپايىم، مەيىرىمدى، كىشىپەيىل، ادەپتى بولۋ. كىسىلىك قاسيەتىمەن زيالىلار حالىقتىڭ سەنىمىن ساقتايدى، ال سەنىم ول ەل بىرلىگى ءۇشىن قاجەت ەڭ باستى قۇندىلىق. بيلەرىمىز ايتقانداي، جالعىز اعاش ورمان ەمەس، جالعىز ادام جالعىز ءجۇرىپ ەرلىك كورسەتكەنىمەن ەلگە قورعان بولا المايدى. قازاقتىڭ بايلارى تاريحتا وسىنى ەسكەرگەن. ولاردىڭ الدىنداعى مىندەت ەلگە جەرگە يە بولۋ، وسى ۇستانىمدى ۇلتتىق يدەولوگيا رەتىندە الاش زيالىلارى ءوز زامانىندا ەلگە جەتكىزدى. ء«بىر حالىقتىڭ تۇرمىسىن ءتۇپ - تامىرىنان بۇزىپ وزگەرتۋ (كوشپەلىلىكتەن – وتىرىقشىلىققا، وتىرىقشىلىقتان-كوشپەلىلىككە شىققان سەكىلدى) وڭاي ءىس ەمەس. قاۋىپتى دەرتكە عالىم ءتاۋىپ قانشا كەرەك بولسا، بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن شەشۋگە دە سونشا ءبىلىم كەرەك.... قازاق مال باققان حالىق، قازىرگى باعىپ وتىرعان مالىنا  لايىق جەر قالدىرماي تاستاۋىن اقىلعا سىيدىرۋعا بولمايدى. حالىقتىڭ عۇمىرى 20-30 جىلداعانا ەمەس، دۇنيە تۇرعانشا تۇرادى. سول ءۇشىن ءتۇبىن ويلاعاندا قازىرگى تۇرمىستىڭ نەشە عاسىرلاردان بەرى بەكىپ قالعان نەگىزىن بۇزباسقا كەرەك» دەپ جازعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆ [4. 46 ب.].

الاش زيالىلارىنا (قازاقتىڭ حاندارى مەن باتىرلارى سەكىلدى) ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ ماقساتىندا ەل مەن جەر تاعدىرىنا ارا ءتۇسۋ وڭاي بولعان جوق.  پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاق جەرلەرىنىڭ بايلىعىن زەرتتەپ، ەسەپكە الۋ ماقساتىندا قۇرىلعان ۇيىمىنا ەل ءۇشىن، بىلىمىمەن ءوزىن مويىنداتىپ ەكسپەديتسيا قۇرامىنا كىرۋ، پاتشا وكىمەتىنىڭ كوزدەگەن ساياساتىنىڭ باعىتىن تەرەڭرەك ءبىلۋ، الەم جۇرتشىلىعىنىڭ جانە كەلەر ۇرپاق الدىندا قازاق ۇلتىنىڭ اتا مەكەن جەر بولمىسىمەن تىعىز بايلانىستا قالىپتاسقان قۇندىلىقتارىن تاريح بەتىنە ءتۇسىرۋ، وعان ءوز تۇرعىسىنان عىلىمي نەگىزدە باعا بەرۋ ءاليحان بوكەيحانوۆ سىندى الاش تۇلعالارىنىڭ ۇلت الدىندا اتقارعان قاسيەتتى ءىسى دەپ بىلەمىز. كورىپ وتىرعانىمىزداي ولاردىڭ جەر ماسەلەسى، ۇلت مۇددەسى تۇرعىسىندا جازعان دۇنيەلەرى از ەمەس.

ء اليحان بوكەيحانوۆتىڭ قازاق جەرلەرى مەن كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى تۋرالى جازعان ەڭبەكتەرى «دالا ولكەسىندەگى قوي شارۋاشىلىعى» جانە «دالا ولكەسىنىڭ تۇكپىرلەرىندەگى ورىس قونىستارى» دەپ اتالادى. بۇل شىعارمالاردا سوناۋ قازاقتىڭ كونە تاريحىنان قالىپتاسقان جەردى يەلەنۋ مەن پايدالانۋداعى تاجىريبەلەر، شارۋاشىلىق ونىمدەرى، مال شارۋاشىلىعىنان وندىرىلەتىن ازىق تۇلىك ونىمدەرىنىڭ قۇنارى، قازاقتىڭ كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى، اسىل تۇقىمدى ءتورت تۇلىكتىڭ تۇرلەرى كورسەتىلگەن. بۇل ەڭبەك قازاقتانۋ عىلىمىنىڭ ىرگەتاسى بولدى. ءا. بوكەيحانوۆ زەرتتەگەن نارسەلەر بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتى. ءبىز بۇگىن وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن ايتىپ كەتكەن الاش زيالىلارىنىڭ  قازاقتىڭ اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ىسىنە قايتا ورالۋدامىز. ولاردىڭ جازىپ قالدىرعان مۇرالارىنداعى يدەيالارعا سۇيەنسەك، قازاق تۇرمىسىنداعى قۇندىلىقتار (ونىمدەر) قاي زاماندا دا قاسيەتى مەن قۇنىن جويمايدى. ءبىز تەك سونى ۇلگى رەتىندە پايدالانۋىمىز كەرەك.

وزدەرى ءومىر سۇرگەن اۋمالى توكپەلى زاماننىڭ قيىندىعىنا قاراماستان تاريحتى تەرەڭ ءبىلىپ، ونىڭ بويىنداعى ۇلتتىڭ تاجىريبەلەرىن ءوز زامانىنا جەتكىزگەن، ادامزات قوعامىنىڭ بويىنداعى جاڭا ءبىلىم تۇرلەرىن يەلەنىپ، ءوز قوعامىنا يكەمدەگەن قازاق زيالىلارىنىڭ تاعىلىمى بۇگىنگى ەلى ءۇشىن باعا جەتپەس دۇنيە. ولار قازاقتى وتىرىقشىلىققا ۇگىتتەپ، ارتىق قۇنارلى جەرلەرىن الۋدى كوزدەگەن پاتشا ساياساتىنا قارسى شىعىپقانا قويماي، ەلدى مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان بولمىسىنان، تۇرمىسىنان قول ۇزبەۋگە شاقىردى، ەلگە دۇرىس باعىتتى كورسەتتى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، «بۇرىن ادام از، جەر كوپ بولعان، مۇنى ءبىزدىڭ قازاق ءوز كوزىمەن كورىپ وتىر. جەردىڭ كوپ ازىنا قاراماي، جەردىڭ ھاۋاسىنا قاراي ادام بالاسى مال باققان ءيا ەگىن سالعان. جەر كوپ بولىپ، مال باقسا، بۇل شارۋانى قىلعان جۇرت مالمەن بىرگە كوشىپ جۇرگەن. جەر از بولسا، جەردىڭ ھاۋاسى ەگىنگە قولايسىز بولسا، مال شارۋاسىن ۇستاپ وتىرىپ، مالدى كوشىرىپ قويىپ، جۇرت ءوزى وتىرىقشى بولعان...

كوشپەلى دەگەن ءسوز مال باعاتىن شارۋانى تۇگەل جاپپايدى. قالا بولىپ وتىرىپ مال شارۋاسىن اتقارۋعا بولادى. كوشپەلى مەن مال شارۋاسىن ءبىر قىلىپ قوساقتاپ وتىرعان ۇكىمەت وسىلاي ەتسە، وزىنە پايدا شىعاتىن بولعان سوڭ. قازاق جەرى - مال كىندىگى، مۇندا بۇرىن قانداي جۇرت جۇرسە مال باققان....ءبىزدىڭ اقىلىمىزشا، ادام بالاسىنىڭ شارۋاسى بىرتە-بىرتە قيىنشىلىقپەن كوپ جىلداردا اۋىرلايدى. مال باعىپ، شارۋا قىلىپ كەلە جاتقان جۇرت، ورىس 15-تەن جەر بەردى دەپ ەگىنشى بولا قويمايدى. مال شارۋاسى تىماق ەمەس، تورە كەلە جاتىر دەپ قولعا جۇلىپ الاتىن. مال شارۋاسىن تىرشىلىك ءۇشىن ۇستاپ جۇرگەن جۇرت 15-تەن جەر السا، ۇلكەن اياققا تار ەتىك كيگەن بولادى» دەپ ايتىپ كەتكەن [ 5. 62 ب.].  

ۇرپاقتىڭ ۇلت بولىپ ۇيىسۋى، ەل بولىپ بىرىگۋى زيالىلاردىڭ بەرەتىن دۇرىس باعىت باعدارىندا. ءار ادام ءوزىنىڭ تاريح، ەل، ۇرپاق الدىنداعى پارىزى مەن قۇقىن بىلسە الدىمەنەن ونىڭ ەلى ساقتالادى. ءاليحان بوكەيحانوۆتاردىڭ حالقىنا ۇيرەتكەنى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتاسىنا، ەل بولاشاعىنا ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قاراۋ، ۇلتتىق مۇددە ماسەلەسىنە كەلگەندە ءار ادام ءوزىنىڭ ونىڭ بولاشاعىنا جاۋاپتى ەكەندىگىن ءبىلۋ. «مەن قورعاماسام ەلىمدى (جەرىمدى) كىم قورعايدى؟» دەگەن ۇعىم قازاق تۇلعالارىندا (باتىرلاردا) بولعان، بۇنى زيالىلىقتىڭ باستى ءپرينتسيپى دەپ ايتا الامىز.

ۇلت مۇددەسى جەر ماسەلەسى قاي زاماندا دا ەل الدىندا تۇرعان. ەلگە كوزتىككەن جۇرت الىمەنەن جەرگە كوز تىگەدى. اتا بابالارىمىز تاريحتا قانشاما سوعىستى باسىنان وتكىزسە، سونىڭ ءبارىن وزدەرى اشپاعان، سىرتتان كەلگەن جاۋدان جەردى، ەلدى قورعاۋ ءۇشىن جاۋمەن كۇرەسكەن. سانعاسىرلىق تاريحتىڭ ءمانى جەردى ساقتاپ، ۇرپاققا ۇلتتىڭ مۇراسى ەتىپ تابىستاپ وتىرۋىندا. احمەت بايتۇرسىنوۆ جازعانداي، «قازاق جەرىنىڭ قازىنالىق بولعانىنا وكىنۋ – بىلمەگەندىك.

...قازاقتىڭ ءالى كۇنگى جەردەن قول ۇزبەي وتىرعانى – جەر قازىنالىق بولعاندىقتان. بۇگىن تويعانىنا ءماز بولىپ، ەرتەڭگىسىن ۇمىتقان قازاق بۇگىن جەرىن ساتىپ تويىپ، ەرتەڭ تەندىرەپ كەتەر» [3. 213 ب.]. اتا مەكەن جەر تۋرالى قازاق تۇسىنىگى تۇتاس ەلدىڭ ءداستۇرىن، جۇيەلى تاريحىن، فيلوسوفياسىن قالىپتاستىردى. جەر تۋرالى ەلدىڭ ءبىر تۇتاس ۇعىمى ۇلتتىق سانا قۇبىلىسىنا اينالدى، اتا بابا رۋحى، وتكەن ءداۋىردىڭ قۇندىلىقتارى، ەل بايلىعى، بولاشاق، تاۋەلسىزدىك تەك قانا ۇلتتىڭ مۇراسى جەر بار جەردە عانا ساقتالاتىندىعىن، ۇلت بولمىسىنىڭ نەگىزىنە اينالىپ وتىراتىندىعىن اتا بابالارىمىز جەتە تۇسىنگەن. بۇنى بۇگىنگى ۇرپاقتا، ەرتەڭگى ۇرپاقتا بىلەدى، ساقتاپ وتىرادى.

تاريحتا ەلدىگىمەن وتكەن قازاق تۇلعالارىنىڭ ۇعىمىندا زيالىلار حالىقتان الشاقتاماۋ كەرەك. ەگەردە ولاردىڭ ءبىلىمى، داۋلەتى ەلگە پايدا اكەلسە ەلدىڭ بىرلىگى نىعايادى. حالىقتىڭ اراسىندا ءبىر بىرىنە دەگەن ىشتەي سەنىمسىزدىك، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بويىندا كۇيزەلىس بولمايدى. «جۇرت عادىل بولماي، جۇرت ءىسى ىلگەرى باسپايدى. ءوزىن-ءوزى قاسقىرشا شاۋىپ وتىرعان جۇرتتا وقۋ، شەبەرلىك بولمايدى» - دەپ ءاليحان بوكەيحانوۆ ايتىپ كەتكەن. بۇنى ءار ادام جەتە ءتۇسىنۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. سەبەبى قازاق زيالىلارىنىڭ ەل مۇددەسىنە قامقورلىعى ءومىر تالابىنان تۋىنداعان. قازاق تۇلعالارى ءۇشىن جەر ۇلتتىڭ ءومىرىن جالعايتىن دۇنيە. سوندىقتاندا ول ۇلتتىڭ قازىناسى، ۇلت مەنشىگىندەگى دۇنيە بولىپ ۇرپاقتان ۇرپاققا تابىستالىپ وتىرماق.

ادەبيەت:

1. كۇلتەگىن. تونىكوك. استانا، اۋدارما. – 2002. 96 بەت.

2. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. 5- توم. الماتى، «عىلىم»، 1999 ج.

3. احمەت بايتۇرسىنوۆ، اق جول: ولەڭدەر مەن تارجىمەلەر، پۋبل. ماقالالار جانە ادەبي زەرتتەۋ. – الماتى: جالىن، 1991 – 464 بەت.

4. دۋلاتوۆ م. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى، ەكىنشى توم. – الماتى: «مەكتەپ» باسپاسى» جاق، 2003. – 392 ب.

5. «قازاق» گازەتى / باس رەداكتور ءا.نىسانباەۆ. -الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998. -560 بەت.

سارسەمبين ۇمبەتحان قۋاندىقۇلى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz