جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ وتكەن جىلى جارىق كورگەن قوس كىتابى – كوركەم تۋىندىلار جيناعى مەن تاريحي-تانىمدى ءريسالاسى – ونىڭ كوركەمدىك ىزدەنىستەرىنىڭ تابيعاتىن، اۋقىمى مەن كوكجيەكتەرىن مەيلىنشە ايقىن تانىتادى. بۇل كىتاپتاردان قازىرگى ۋاقىت پەن وتكەن ءداۋىردىڭ كوركەم كورىنىستەرىمەن،  سول كەزەڭدەردە زامانىنا لايىق ءومىر كەشكەن ازاماتتارمەن، تاريحي تۇلعالارمەن تانىساسىز. تانىسىپ قانا قويماي، كىتاپتاردا تىلگە تيەك بولعان جايتتەر مەن قيلى كەيىپكەرلەر جايىندا وزىڭىزشە وي تۇيەسىز.

الدىمەن قالامگەردىڭ كوركەم شىعارمالارىنىڭ «جاستىق شاق جىرلارى» اتتى ءبىر تومدىعىنا كوز جۇگىرتەيىك  (قويشىباەۆ ب. جاستىق شاق جىرلارى: حيكاياتتار، اڭگىمەلەر، روماندار. – الماتى: «رۋح بگ» باسپاسى، 2015. – 832 ب.). ادام عۇمىرىنىڭ الاۋلاعان جالىندى كەزەڭىن ارقاۋ ەتكەن  بۇل جيناق اۋىل مەن قالا جاستارىنىڭ سان ءتۇرلى بەينەلەرىن كوز الدىڭا كەلتىرىپ، ولاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن قىزىقتى سىرلار شەرتەدى. اتالمىش ءبىر تومدىققا اۆتوردىڭ جەتكىنشەكتەر، جاسوسپىرىمدەر، جاستار ومىرىنەن جازعان شىعارمالارىنىڭ تاڭداۋلىلارى بىرىكتىرىلگەن. (مۇندا «كەمپىرقوساق – كوك اسپان» دەگەن اتپەن توپتالعان بەس  حيكايات، ون ءبىر اڭگىمە، سونداي-اق «قارساڭ» جانە «كيەلى مۇرا» روماندارى بار.) ولاردا كەيىپكەرلەردىڭ ەڭ اسىل سەزىمدەرى، وزىندىك سەنىمدەرى بەلسەندى قوعامدىق پوزيتسيالارىمەن ۇيلەسە ورىلگەن.  تۋىندىلارداعى   ۋاقىت تىنىسىمەن بىتە قايناستىرا بەينەلەنگەن جاس وسكىن، وسكەلەڭ ۇرپاق وكىلدەرىنىڭ ءبىتىم-بولمىسى، مىنەز-قۇلقى، ازامات بوپ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەتىن جايتتەر ءتۇرلى كوركەمدىك تاسىلدەرمەن تارتىمدى سۋرەتتەلگەن. ماڭىزدى قۇندىلىق ساناتىنداعى كەيبىر ۇلتتىق ءبىتىم بەلگىلەرىنىڭ قوعامدىق دامۋ بارىسىندا وزگەرىسكە ۇشىراۋى دا جەكەلەگەن كەيىپكەرلەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن، مىنەز-قۇلىقتارىن كورسەتۋ ارقىلى نانىمدى بەرىلەدى. كىتاپتى وقىعاندا، يدەولوگيالاندىرىلعان قوعامداعى پارتيا، كومسومول، پيونەر ۇيىمدارى جۇرگىزگەن كوممۋنيستىك تاربيە ىقپالىندا وسكەن ۇرپاق وكىلدەرىنىڭ، سونداي-اق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، قوعامدىق قۇرىلىس اۋىسقان شاقتاعى كەڭەستىك يدەولوگيادان ازات جاستاردىڭ  زامانىنا سايكەس قالىپتاسقان سان ءتۇرلى تيپتەرى كوز الدىمىزعا كەلەدى. جالپى، بۇل شىعارمالاردا بەينەلەنگەن جاستار ءومىرى، ولاردىڭ توتاليتارلىق كەزەڭنىڭ ايگىلى ۇلكەن دۇربەلەڭى قارساڭىنداعى،  سونداي-اق ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان  شاقتاعى تىنىس-تىرشىلىگى دە ەشكىمدى بەي-جاي قالدىرمايدى.

ماسەلەن، قالامگەردىڭ اتالمىش ءبىر تومدىعىنىڭ «كەمپىرقوساق – كوك اسپان» اتتى بولىمىنە كىرگەن حيكاياتتار مەن اڭگىمەلەردەگى جاسوسپىرىمدەردىڭ، جاستاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى وقۋشىسىن وزىندىك مانەردە جازىلۋىمەن، جەڭىل تىلىمەن  سۇيسىنتە كەلە، ءماتىن استارىن تۇسىنۋگە، ويلانۋعا جەتەلەيدى. اۆتور ءبىراز شىعارماسىندا ءبىرىنشى جاقتان اڭگىمەلەۋ ءادىسىن قولدانعان. ول كەيىپكەرىنىڭ مىنەز-قۇلقىن سول كەيىپكەردىڭ وزىنە لايىق سويلەۋ، پايىمداۋ ەرەكشەلىگى ارقىلى بەرە وتىرىپ، نەگىزگى وقيعانىڭ وربۋىمەن ساباقتاسىپ جاتقان، ادىلەتتىلىككە، ادامگەرشىلىك تالىمگە جەتەلەيتىن ەكىنشى جەلىنى   استارلى تۇردە باستى سيۋجەتپەن تابيعي جىمداستىرا بىلەدى. ايتالىق، «كەمپىرقوساق – كوك اسپان» اڭگىمەسىندە اۆتور شاكىرتتىڭ ۇستازىنا عاشىقتىعى جايىنداعى وقيعانى سۋرەتتەگەندە، جەتكىنشەك  بويىنداعى مەكتەپ جانە پيونەر ۇيىمى تاربيەلەگەن ۇستانىمنىڭ ۇلكەندەر ۇعىمىنا قايشى كەلۋىن جانە سودان تۋىندايتىن احلاقي قورىتىندىنى سول جەلىگە استارلاي توقيدى. ال «مەنىڭ دوسىمدا» باس كەيىپكەردىڭ ەكى دوسى ونىڭ ءوز سوزىمەن سۋرەتتەلىپ، شىن دوس كىم، قانداي قاسيەت باعالى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ توڭىرەگىندە ويلانۋعا جەتەلەيدى. «سەنىم» حيكاياتىندا  باس كەيىپكەر سىنىپتاستارىنىڭ سەزىمدەرى، ءوزارا قارىم-قاتىناستارى، دوستاردىڭ ەسەيۋ جولدارى جايىندا جىلى سىر شەرتەدى. يدەولوگيا تاربيەلەگەن زامانعا ساي ستاندارتتى شولاق پايىم جاساۋ تەك ەرەسەكتەرگە  عانا ەمەس، جەتكىنشەكتەرگە دە ءتان بولعانىن  «جاقسى كورەم» حيكاياتىنان كورەمىز. وقۋ وزاتى، بەلسەندى بالا اۋىلداعى مولداعا بارىپ الدەقانداي ساباق الىپ جۇرگەن سىنىپتاسىن «پيونەر اتاعىنا جات قىلىق تانىتىپ، قۇران  ۇيرەنىپ ءجۇر» دەپ ايىپتاپ، ونى پيونەر قاتارىنان شىعارۋ ماسەلەسىن جينالىسقا قويعان. وسى ءجايتتىڭ قانداي شيەلەنىسكە اپارعانى جانە تۇبىندە بارشاسىن تابىستىراتىن وقيعانىڭ قالاي وربىگەنى «جاقسى كورەم» حيكاياتىندا تارتىمدى سۋرەتتەلەدى. ال «قاتەلىك» اڭگىمەسىنە مانساپ جولىنا تۇسكەن، باسشى ورگاندا سەنىمدى سۇيەنىشى بار جىگىتتىڭ ءومىرتانىمى وزەك بولعان. ول  جوعارى وقۋدى بىرگە تاۋىسقان قۇرداسىنىڭ جاڭا قىزمەتىندە قوعامدىق-ساياسي جۇمىستار جۇرگىزۋگە وتە جاۋاپتى قارايتىندىعىنا تاڭدانادى، ونىڭ ساياسي-تاربيەلىك جۇمىستارداعى كوزبوياۋشىلىقتى سىناپ، تۇزەتۋگە تىرىسۋىنا كۇلە قارايدى. اڭگىمە استارى توتاليتارلىق ءداۋىردىڭ جالعان ۇرانشىلدىق سىندى باستى دەرتىن اشكەرەلەۋگە سايادى. تاۋەلسىزدىك داۋىردەگى بىرجاقتى اقپاراتقا باعدارلانعان جاڭا تۇرپاتتى جاس بەلسەندى مەن ونىڭ ادىلەت جايىندا وزىندىك كوزقاراسى بار قۇرداسى جانە سول ەكەۋىنىڭ قالاۋلىسىنا اينالعان بويجەتكەن ۇشەۋىنىڭ سەزىم شارپۋى «جۇرەگىڭە سەن» اڭگىمەسىنىڭ ارقاۋىنا اينالعان. «قۇشتارلىق» حيكاياتى ەلىمىزدىڭ دامۋىنىڭ ەكى كەزەڭىندەگى ءومىر مىسالدارىمەن، جالپى، عاشىقتىق ماسەلەسىنە ەكى ادام اراسىنداعى سەزىمنەن اسىرا، جاقسى ماقساتقا، ەلدىك ىستەرگە دەيىن ورىستەيتىن كەڭ ماعىنا بەرۋگە تالپىنۋىمەن  قىزىقتى. «ماڭگىلىككە جول» حيكاياتىندا جاستاردىڭ سۇيىكتى جازۋشىسى ساتتار ەرۋباەۆتىڭ ومىرگە، جاسامپاز شىعارماشىلىق ەڭبەككە، سۇيگەن قىزىنا سۇيىسپەنشىلىگى اڭگىمەلەنەدى.

ادامزات عۇمىرىندا ماڭگى جاساي بەرەتىن وسىناۋ ماحاببات تاقىرىبىنىڭ جيناقتاعى كۇللى شىعارمالار تىنىنە ۇيلەسە كەلە، ءار تۋىندىدا ءارتۇرلى احلاقي تۇيىنگە جەتەلەيتىنى سۇيسىنتەدى. بۇل ماڭگى تاقىرىپ جيناقتاعى قوس روماندا دا مول ورىن الىپ، وزىندىك سيپاتتا قاراستىرىلعان. 70-ءشى جىلدارداعى قازاق جاستارىنىڭ الەمى (اۆتور تىلىمەن ايتقاندا –  ماكروكوسمى) رومان ايدارىن تاققان وسى شىعارمالار الەمىنە –  ميكروكوسمدارىنا شوعىرلاندىرىلعان. اتاپ ايتقاندا، «قارساڭ» رومانىنىڭ ميكروكوسمىنان تاريحشى-عالىم  بولۋعا نيەتتەنگەن دارحان، جازۋشىلىقتى ارمان ەتكەن ەرىك، بەلسەندى قوعامدىق جۇمىسقا بەرىلگەن ابىلاي، قاسىم  سىندى جىگىتتەردى جانە ولاردىڭ تاڭداعان قۇربىلارى مەن ومىردە قويان-قولتىق ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن زامانداستارىن كورەسىز. وسى كەيىپكەرلەردىڭ جان دۇنيەسىن، تىرشىلىك فيلوسوفياسىن تانۋعا قۇستار جايىنداعى اڭىز ارقىلى بەرىلەتىن تۇجىرىم جاردەمدەسەدى. بۇل ەرتەگىدە دانىشپان قاريا الدىنا كەلگەن قايعىلى بوزتورعايعا اقىل ايتا وتىرىپ:   «بىزدە، ادامزات بالاسى اراسىندا مىنانداي جازىلماعان ار زاڭى بار: اركىم شىققان تەگىنىڭ تاريحىن، ءتىلى مەن مادەنيەتىن ءبىلىپ، سۇيۋگە ءتيىس. سولاردى جاۋ شابۋىلىنان جان-تانىمەن قورعاۋعا مىندەتتى. ءوز شاڭىراعىن سۇيگەن عانا بوتەن شاڭىراقتى سىيلاي الادى. كىمدە-كىم ار-ۇجدانىن وسى ەرەجەگە باعىندىرسا – وتانىنىڭ ادال ۇلى سول»، – دەيدى. وسى جولدار اسىل سەزىمدەر جەتەگىندە ومىردەگى ءوز ورنىن ىزدەگەن  جاستاردىڭ ىشكى ۇستانىمى سيپاتتى اسەر ەتەدى. شىعارما سيۋجەتىنە نەبىر سىر تۇرىندە ورىلگەن باسقا دا  استارلى اڭىزدار سوناۋ توتاليتارلىق قوعامدا اشىق ايتىلا قويمايتىن وزەكتى ماسەلەلەردى مەڭزەيدى. ال «كيەلى مۇرا» رومانى العاشقى تۋىندىدان  تانىس  ءۇش دوستىڭ سۇيگەن قىزدارىمەن بىرگە ۇلكەن ومىرگە بەتتەگەن باقىتتى شاعىن كورسەتۋدەن باستالىپ، كەيىپكەرلەرىنە قيلى كىلتيپاندارىمەن سىناق جاسايتىن تىرشىلىك ۇدەرىسىن سۋرەتتەيدى. مۇنداعى ميكروكوسم باقىتتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ الىس زامانداعى فورمۋلاسىمەن ورنەكتەلگەن تابارىك-قامشىنىڭ قازىرگى زامانعى جاستار تاعدىرىمەن تىلسىمدى بايلانىسىنا قۇرىلعان دەۋگە بولادى. كونەنىڭ كوزى ىسپەتتى قامشى سابىنا جازىلعان:   «قوس پەندە، شاڭىراق كوتەردىڭ بە، – عۇمىرىڭ ماعان بايلاندى. مەن دەپ تاڭىڭ اتىپ، كۇنىڭ باتسا – تالايىڭمىن، ەلەمەسەڭ – اجالىڭمىن. التىن قازىعىڭ اجارىن بەرمەسە – جات كوزدىڭ جاۋىن الا تۇسەم، تۇتەتكەن ءتۇتىنىڭ قيسىق كوتەرىلسە – سەمە تۇسەم. مەنىڭ سەمگەنىم – وشاعىڭنىڭ سونگەنى. اللانىڭ قالاۋى وسىلاي. اۋمين»، – دەلىنەتىن جولدار ءفالسافاسى تەرەڭ ويعا جەتەلەيدى. وسىناۋ ماعىنالى سيمۆول-بۇيىم تۋىندىداعى قوعامدىق-شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگى ايقىن جاستار ءۇشىن الدارىنا قويعان ماقساتتارىنا اپارار قاقپانىڭ كىلتى ىسپەتتى كورىنەدى. ادامزاتتىڭ ماڭگىلىك سەرىگى ءتارىزدى احلاقي ەرەجەنىڭ سيمۆوليكالىق ءمان-ماڭىزى تارتىمدى سۋرەتتەلىپ، وقىرماندى ەرەكشە سەزىمگە بولەيدى، ونىڭ يماندىلىق-ادامشىلىق ماعىناسىنا ويلانا قاراۋعا يتەرمەلەيدى.

 وقىرمان جيناقتاعى حيكاياتتار، اڭگىمەلەر مەن رومانداردى وقي كەلە، جاس ۇرپاق بويىنداعى تۋعان ەلگە، جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ، ءساتتى-ءساتسىز عاشىقتىق سەزىمدەردىڭ، ادال ماحابباتتىڭ كەيىپكەرلەر ۇستانعان قوعامدىق بەلسەندى پوزيتسيالارمەن قالاي ۇيلەسىمدى ورىلگەنىن جانە ونىڭ جايباراقات قاراۋعا بولمايتىن نەبىر سىر تۇرىندە بەرىلگەنىن كورەدى. توقىراۋ ءداۋىرى سوڭىندا ورىن العان بۇلقىنىس قارساڭىنداعى جاستار ءومىرى، ولاردىڭ بۇگىنگى كۇنمەن ۇندەسىپ جاتقان تىنىس-تىرشىلىگى وقۋشىسىن بەي-جاي قالدىرمايدى. قالامگەردىڭ وزىنە ءتان قولتاڭباسى، تۋىندىلارىندا كوزگە ۇراتىن ستيلدىك ەرەكشەلىگى جيناقتى بۇگىنگى زامان وقىرمانىنا جاقىنداتا تۇسكەن. سونىسىمەن كىتاپ ۋاقىت سۇرانىسىنا ۇندەس بوپ شىققان، سونىسىمەن وقۋشىعا بەرەر ءتالىمى دە مول. جيناق كەڭەستىك داۋىردەگى جانە قازىرگى كەزەڭدەگى زامانداستارىمىزدىڭ جان دۇنيەسىن تانىپ،  كوركەم تاريحىن كورگىسى كەلەتىن قالىڭ كوپشىلىككە، بولاشاققا قول سوزعان ءورىمتال جىگىتتەر مەن قىزدارعا  ارنالعان. اۆتور تۋىندىلارىن وزىندىك مانەرمەن جازعان، كوركەمدىك ىزدەنىستەرى ەلەۋلى. ونىڭ جاڭالىعى جەتەرلىك شىعارماشىلىق قولتاڭباسىن تانىتاتىن «جاستىق شاق جىرلارى»  جيناعى اركىمنىڭ كوڭىلىنەن شىعارى حاق.

جازۋشىنىڭ ءبىز تىلگە تيەك ەتكەلى وتىرعان ەكىنشى كىتابى الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋىن ارقاۋ ەتكەن ەكەن. قازاق ازاتتىق قوزعالىسى تاريحىنان سىر شەرتەتىن وسىناۋ «الاش جولى» اتتى تۋىندى قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ «ادەبيەتتىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزدى تۇرلەرىن باسىپ شىعارۋ» باعدارلاماسى اياسىندا جارىق كوردى (قويشىباەۆ ب. الاش جولى. ءريسالا. – الماتى: «قاراتاۋ كب» جشس; ء«داستۇر» باسپاسى، 2015. – 400 ب.). كىتاپتا رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالعان قازاق ەلىندە  بوستاندىق ءۇشىن جاڭا تۇرپاتتى  كۇرەسكە بەت بۇرعان XX عاسىردىڭ باسىنداعى كەزەڭ سۋرەتتەلەدى.

قازاق دالاسىنداعى ماۋسىمدىق ءىرى ساۋدا-ساتتىق ورىندارىنىڭ ءبىرى قوياندى جارمەڭكەسىنە 1905 جىلعى جازعىتۇرىم جينالعان حالىق ءىس جۇزىندە ءبىز بۇگىندە الاش قوزعالىسى دەپ اتاپ جۇرگەن قۇبىلىستىڭ – ۇلت ازاتتىعىن كوكسەگەن جاڭا تۇرپاتتى كۇرەستىڭ كوزىن اشقان بولاتىن. جارمەڭكەگە جينالىپ جاتقان جۇرت ىشىنەن ەركىندىك ەسىمدى جاسامىس كىسىنى دە كەزىكتىرەمىز. ول وتارشىل وكىمەت قازاق ەلىن دۋشار ەتكەن قيىندىقتاردى قارشادايىنان باستان كەشىپ كەلە جاتقان قارت-تىن. يمپەريانىڭ قيلى جولمەن قازاق جەرىنە سۇعىنۋى ەلدى ۇلتتىق ەزگىگە، قيلى الەۋمەتتىك كۇيزەلىسكە ۇشىراتقان. سوندا ەركىندىك اۋىر تۇرمىس اشىندىرعان  جۇرت ىشىنەن وكىمەتكە قارسى قول باستاپ ەرەۋىلدەپ، سول ءۇشىن كاتورگاعا ايدالعان بولاتىن. كاتورگادان  ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى وقيعالارى كەزىندە قاشىپ شىعىپ، ەلگە كەلگەن بەتى ەدى. ونى رەۆوليۋتسيا جاڭا كۇرەسكە جىگەرلەندىرگەن-ءدى، الايدا ونىڭ قۇلشىنىسىن ەلدىڭ باس ادامدارى قۇپتامايدى. ەركىندىك قارت تا جارمەڭكەگە جينالىپ، ۇكىمەتكە ارنايى حات جازۋدى قولعا العان وقىعان جاستاردىڭ نيەتىن ءا دەگەندە قابىل الماي، بىرتىندەپ قانا بەت بۇرادى. بۇعان ءوزىنىڭ بالاسى ىسپەتتى، ەرەۋىل كەزىندە جازالاۋشى جاساق قولىنان قازا تاپقان جاۋىنگەر سەرىگىنىڭ ۇلى وتەمىس ىقپال ەتەدى. ومىرگە، اسەمدىككە عاشىق بۇل ءجاسوسپىرىم جارمەڭكەگە كەلە جاتقان وقىمىستىنىڭ اڭگىمەسىن تىڭداۋ بارىسىندا، سول تاڭداعى ازاتتىق قوزعالىسى جايىندا العاشقى ماعلۇمات  العان-تىن. ول جارمەڭكەدەگى ۇكىمەتكە پەتيتسيا دايىنداۋ جانە وعان قول قويۋ ۇدەرىسى كەزىندە ەركىندىك كوكەسىنىڭ دە جاڭاشا كۇرەسۋ جولىنا تۇسكەن جاس زيالىلاردى قوشتاۋىنا قول جەتكىزەدى. قوشتاعانى  سونداي، قارت كوتەرىلىسشى، اقىرى، قارقارالى پوشتاسى يمپەريا استاناسىنا، پاتشا ۇكىمەتىنە جىبەرۋگە قابىلداماعان ۇجىمدىق حاتتى دالا ولكەسىنەن تىسقارى، ىشكى رەسەي قالالارىنىڭ بىرىنە جەتكىزىپ، پوشتاعا سالۋدى مىندەتىنە الادى.

وتارلىق ءداۋىردىڭ ورنىعۋىنا تىكەلەي كۋا بولىپ كەلە جاتقان قارت ەركىندىكتىڭ كەۋدەسىنە جاستايىنان كەك بايلانعان بولاتىن. جەتكىنشەك شاعىندا وتارشىل اتتى اسكەردىڭ قۇم ىشىندەگى اۋىلدى شاۋىپ، شاڭىراقتارىن ورتاسىنا تۇسىرە ويرانداعانى، ءوزىنىڭ تال شىبىقتاي بۇرالعان تەتە اپكەسىن قىلىشىن جالاڭداتقان جاس زۇلىمنىڭ قورلاعانى ەشقاشان كوكەيىنەن كەتكەن ەمەس. سونداعى اكە-شەشە، تۋىستارىنان ايىرىپ، ءوز تاعدىرىن كۇرت وزگەرتكەن ناقتى جاۋىن ونداعان جىلداردان سوڭ وسى جارمەڭكەدە كورەدى. بايىرعى قاسكۇنەم اسكەري – بۇل كەزدە  قالتاڭداعان شال، ۇلكەن ۇلىقتىڭ اكەسى. ەركىندىك ودان، جەكە دۇشپانىنان، ءوش الۋعا نيەتتەنەدى. الايدا ناعىز جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن بۇل ازدىق ەتەر ەدى، بۇل ءۇشىن كۇللى كوزى اشىق جۇرت يىق تىرەسىپ، جيرەنىشتى وتارشىل، وزبىر وكىمەتپەن كۇرەسۋى ءتيىس، بارىنەن وسى ماڭىزدى. وسىنداي ويعا ۇيىعان قارت تا، ونىڭ بالاسى سىندى  وتەمىس تە سول جىلعى جاز سوڭىندا تاريحي تۇلعالارمەن بىرگە وكا وزەنى ايدىنىندا قالقىعان وتكەمە (پاروحود) ۇستىندە وتكەن مۇسىلماندار سەزىنە قاتىسادى. كۇزدىڭ اقىرعى ايىندا ولاردى قارقارالى وڭىرىندەگى ەل باسقارۋدىڭ رەسپۋبليكالىق رەجيمىنە بەت بۇرعان وقيعالارعا،  قىستىڭ باسىندا ءنىلدى كەنىشىندەگى شەتەل كاپيتاليستەرىنە قارسى قازاق-ورىس وداعىن قۇرىپ كۇرەسۋگە بەل بۋعان جۇمىسشىلار تولقۋىنا، جىل سوڭىنا قاراي ورالداعى تۇڭعىش قازاق ساياسي پارتياسىن قۇرۋشىلار قۇرىلتايىنا قاتىسۋشىلار ىشىنەن كورەمىز. بۇلارمەن بىرگە قوياندى جارمەڭكەسىندە توسىن رەۆوليۋتسيالىق كوزقاراسىمەن ەرەكشەلەنگەن جاساي اتتى وقىعان جىگىت بەينەسى ەرەكشە ەستە قالادى. ونىڭ بيلىك وكىلدەرىمەن جانە يمپەرياشىل قۇرداستارىمەن، ودان، ورالدا قۇرىلماق ساياسي پارتيا بەلسەندىلەرىمەن قاقتىعىسى العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسى جىلدارىنداعى جاڭاشا قالىپتاسۋعا بەت العان ۇلتتىق قوزعالىس رەڭكتەرىن ءار قىرىنان تانۋعا جاردەمدەسەدى. 

ەل ىشىندەگى بەلگىلى تاريحي تۇلعالارمەن قويان-قولتىق ارەكەت ەتكەن وسىنداي تيپتىك بەينەلەردى سومداي وتىرىپ، اۆتور ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان اعا ۇرپاقتىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن  كوركەمدىك زەرتتەۋىنىڭ نىساناسى ەتىپ العان. بارشامىز بىلەتىندەي، حالقىمىزدىڭ ساياسي تۇرعىدا ويانۋىن، قاز تۇرىپ، ماقساتىن ايقىنداۋىن مۇمكىن ەتكەن ازاتتىق جولىنداعى قوزعالىسى  وتكەن جۇزجىلدىق تابالدىرىعىنان اتتاي بەرە تۋعان. سودان كوپ ۇزاماي، «حالىقتار تۇرمەسىن» قاۋساتۋدى كوزدەگەن جالپىيمپەريالىق رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستىڭ قۋاتتى تولقىنىنا تولقىن بولىپ قوسىلعان. جازۋشى  سوناۋ كۇردەلى كەزەڭدەگى ۇلى وزگەرىستەر ماكروكوسمىن ءوز ادەبي تاجىريبەسىنىڭ ميكروكوسمىندا بەينەلەگەنىن ايتادى. ول يمپەرياداعى جالپىرەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسپەن استاسا ورىستەگەن الاش قوزعالىسى سىندى ەرەن دە ەرەك قۇبىلىستى بۇگىنگى دەربەستىگىمىزدىڭ، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ىرگەتاسىنا بالايدى. مۇنى شىعارماسىندا بۇگىندە «ماڭگىلىك ەل» باعدارلاماسىنىڭ مازمۇنىن ايقىنداي تۇسەتىن ارنايى پاتريوتتىق اكت قابىلداپ، مەملەكەتىمىزدىڭ مىڭ جىلدىق عۇمىرىن قامتاماسىز ەتۋ جولىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان اۋقىمدى جۇمىستىڭ كۇرەتامىرى رەتىندە تانىتۋعا تىرىسقان.

اۆتور كىتابىنىڭ العىسوزىندە ءريسالانى قۇرايتىن تۋىندىلاردى قانداي دا ءبىر ادەبي جانرعا جىكتەمەي، ءار شىعارمانى وزىنشە ءبىر ەتيۋد، ءريسالانىڭ ءبىر بولىگى دەپ سانايتىنىن جازىپتى. جانە توپتاماسىنا  «ورتاازيالىق شىعىس پروزاسىنىڭ ورتاعاسىرلىق جانرىن ايشىقتايتىن بورىك كيگىزگەندى» قوش كورگەنىن، سول بورىكتى ءريسالا دەپ اتاعىنىن، ويتكەنى وزىنە ونىڭ تۇپكى ماعىناسى ۇنايتىنىن ايتقان. ء«ريسالا تۇڭعىش رەت ومىرگە، سول زامانعى قولدانىلۋ رەتىنە ساي، جولداۋ دەگەن ماعىنامەن كەلگەن، بىرتىندەپ اراب، پارسى، تۇركى قاراسوزىنىڭ وزىندىك جانرىنىڭ اتاۋىنا اينالعان بولاتىن» دەيدى ول. ءوزىنىڭ ويىنا العان ماقساتىنا قىزمەت ەتەدى دەگەن سەنىممەن، سول اتاۋدى جاڭعىرتۋعا بەل بايلاپتى. اۆتوردىڭ ويىنشا، «الاش جولى» ءريسالاسى تامىرى عاسىرلارعا كەتەتىن ۇلتتىق قوزعالىستى بەينەلەۋ ارقىلى بۇگىنگى ۇرپاقتى تاريح ساباقتارى ارقىلى باۋلۋعا، تاريح ارقىلى تاربيەلەۋگە قىزمەت ەتپەك.  

ءريسالا جالپىرەسەيلىك رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسپەن، يمپەرياداعى جالپىمۇسىلماندىق قوزعالىسپەن استاسا دامىعان الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تۋىن جانە ونىڭ الاش-وردا شاڭىراق كوتەرگەنگە دەيىنگى ورىستەۋىن، تيىسىنشە، قازاق قوعامدىق-ساياسي ويىنىڭ دامۋىن  كورسەتەتىن تاريحي-تانىمدى ون ەتيۋدتەن تۇرادى. ءبىز شولۋ جاساپ وتىرعان كىتاپقا سولاردىڭ ۇشەۋى ەنگەن. جوعارىدا، نەگىزگى كەيىپكەرلەردى تانىستىرۋ ورايىندا ايتقانىمىزداي، الاش ساياسي ويى الەمىن كورسەتەتىن ءريسالانىڭ «اڭساۋ» اتتى العاشقى بولىگى ۇلتتىق قوزعالىس ومىرگە كەلگەن شاقتاعى وتارلىق احۋال مەن ساياسي-الەۋمەتتىك تىنىس-تىرشىلىكتى سۋرەتتەپ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجدىقتارى تۋرالى پاتشا ۇكىمەتىنە جازىلعان تىلەكحات جايىن اڭگىمەلەيدى.  «تامىردا» جالپىرەسەيلىك مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ كۇشەيۋى، قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن اشىق ارەكەتكە شىعۋى ءسوز بولادى. جاڭا وركەنيەتكە ساي دەموكراتيالىق وزگەرىستەر جاساۋ ءۇشىن كۇرەسۋ بارىسىندا قازاق جەرىندە ەلىمىزدىڭ بولاشاق قوعامدىق-ساياسي كەلبەتىنىڭ العاشقى نوبايلارى (پرووبرازدارى) قالاي تۋعانى «ايبات» بولىمىندە كورسەتىلەدى. ءريسالانىڭ اتالعان بولىمدەرىنەن وقىرماندار ءاليحان بوكەيحانوۆ، باقىتجان قاراتاەۆ، سەرالى لاپين، جاقىپ اقباەۆ، يسمايل گاسپرينسكي، ءاليماردان توپچيباشەۆ، ءابدىراشيت يبراگيموۆ، شاھماردان قوسشىعۇلوۆ سىندى بىرقاتار تاريحي تۇلعالاردىڭ بەينەلەرىمەن، ولاردىڭ ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستاپقى جىلدارىنداعى قىزمەتىمەن تانىسادى.

اۆتور الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحى وتارلىق كەزەڭنىڭ اقىرعى مۇشەلىن – 1905 جىلدان 1917 جىلعا دەيىنگى مەرزىمدى قامتيدى دەپ سانايدى.  «الاش جولى» ءريسالاسى 1905 جىلعى پەتيتسيا ناۋقانىنان باستاۋ الىپ، 1917 جىلى الاشتىڭ ورداسىن قۇرۋ جولىمەن جەڭىستى شىڭىنا شىعۋىن سۋرەتتەۋدى ماقسات ەتەدى. وسى ۋاقىت ىشىندە دامىعان  قازاقتىڭ جاڭا تۇرپاتتى ازاتتىق قوزعالىسى مەن سول جولداعى ماڭىزدى وقيعالار جايىنان سىر شەرتەدى. الاش ەپوپەياسىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاققا تاعىلىمدى ءتۇرلى كەزەڭىن بەينەلەيدى. وتار ەلىمىزدىڭ يمپەرياداعى جالپىرەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسپەن، مۇسىلمان قوزعالىسىمەن استاسا دامىعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن، سول ورايداعى قازاق قوعامدىق-ساياسي ويىنىڭ دامۋ تاريحىن العا تارتادى. سول ارقىلى ءبىزدىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگىمىزگە قۋات بەرەتىن ۇلتتىق قوزعالىس الەمىن جاڭعىرتادى. ءسويتىپ، بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدى بەينەلەيتىن الاش ءداۋىرناماسى سەكىلدى ءريسالا بارشا وقىرماندى، جاستاردى تاريح ارقىلى تاربيەلەۋ ىسىنە اتسالىسۋدى مۇرات ەتەدى. قالامگەر ءريسالانىڭ العىسوزىندە وسىنداي ءۇمىتىن ايان ەتىپتى، ءبىز دە سونداي ۇمىتپەن، ءريسالانىڭ باسقا بولىكتەرىنىڭ دە تەزىرەك وقىرمان قولىنا ءتيۋىن اسىعا كۇتەتىنىمىزدى ايتا كەتكىمىز كەلەدى. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس تاريحىنا قىزىعۋشىلىق تانىتاتىندار ءۇشىن پايدالى تاريحي ماعلۇماتتارى بار وسىناۋ ءريسالا الدا كەلە جاتقان الاش-وردانىڭ – جاڭا زامانعا ساي شاڭىراق كوتەرگەن قازاق ورداسىنىڭ –  قۇرىلعانىنا 100 جىل تولۋ مەرەيتويى قارساڭىندا  وقۋشىسىنا تولىق جەتسە، قۇبا-قۇپ بولار ەدى.

قىسقاسىن ايتقاندا، جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ بىلتىر جارىققا شىققان،  كوتەرگەن ماسەلەلەرى، قوزعاعان تاقىرىپتارى ەرەكشە بۇل قوس كىتابى، ءسوز جوق، كوڭىل اۋدارۋعا تۇرادى. بۇلاردا بەدەرلەنگەن قازىرگى زامان جاستارىنىڭ بەينەلەرى، الىس زامانداعى اعا ۇرپاقتىڭ، ءومىر اعىسىن وزگەرتۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان تاريحي تۇلعالاردىڭ بەينەلەرى، ءتىپتى، تاريحي وقيعالاردىڭ دا ورنەكتەلۋ ادىستەرى سىنشىلار مەن زەرتتەۋشىلەر نازارىنان تىس قالماۋعا ءتيىس. ويتكەنى ولاردى ءادىل تالداۋ دا، ەلەۋلى جاڭالىعى بار شىعارمالاردى ءوز دەڭگەيىنە ساي باعالاي ءبىلۋ دە ءبىزدىڭ بۇگىنگى ويلاۋ دارەجەمىزگە كادىمگىدەي سىن بولماق. 

بالجان حابدينا

Abai.kz